хэлэлцээрийн дагуу болон Сургалтын төрийн сангийн санхүүжилтээр гадаадын их, дээд сургууль, коллежид суралцуулах ажлыг зохион байгуулан ажиллаж байна.

Хоёр улсын Засгийн газар хоорондын гэрээ, хэлэлцээрийн дагуу гадаад орны Засгийн газрын тэтгэлэгээр суралцах хүмүүсийг тухайн гэрээ, хэлэлцээрт заасан нөхцлийн дагуу сонгон шалгаруулж элсүүлдэг. Энэ шугамаар жил бүр гадаадын 14 оронд оюутан, магистрант, докторант суралцуулахаар илгээдэг бөгөөд 2007 оны 12 дугаар сарын байдлаар манай 2000 гаруй иргэн гадаадад бакалавр, магистр, докторын сургалтад хамрагдаж байна.

Суралцуулах орон, мэргэжлийн чиглэл, хүний тоо, шалгалтын хуваарь, сонгон шалгаруулах нөхцөлийг шалгалт эхлэхээс 7-оос доошгүй хоногийн өмнө хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл болон яамны вэб сайт (www./mecs.gov.mn)-аар дамжуулан зарлаж байна. Сонгон шалгаруулалт голдуу 1-6 сарын хооронд явагддаг. Сонгон шалгаруулалттай холбогдох зардлыг шалгуулагчид хариуцдаг. Дунджаар нэг суралцагч 5000-10000 мянган төгрөг байдаг.

Суралцуулах мэргэжлийн чиглэлийг тогтоохдоо Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, УИХ-ын Тамгын газар, ЗГХЭГ, Яамд, агентлаг, тусгай газрууд, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны байгууллагуудаас ирүүлсэн мэргэжлийн чиглэл, улсын нэр, хяналтын тооны захиалга, Засгийг газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, үндсэн чиглэл, үндэсний болон дэд, дэмжих хөтөлбөрүүд, нийгэм, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, технологийн хөгжлийн төлөв байдал зэргийг харгалздаг.

Бакалаврын төвшинд суралцах оюутныг Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын тушаалаар батлагдсан “Гадаадад суралцуулах оюутныг сонгон шалгаруулах журам”-ын дагуу сонгон шалгаруулж байна.

Сонгон шалгаруулалтад Магадлан итгэмжлэгдсэн их, дээд сургууль, коллеж (цаашид “сургууль” гэнэ)-ийн өдрийн 1-2 дугаар ангид 3.0-аас дээш голч дүнтэй суралцаж байгаа 21 хүртэлх насны оюутнуудыг сургуулийн тодорхойлолтыг үндэслэн сурч байгаа мэргэжлийн чиглэлээр нь уралдаант шалгалтад оруулж байгаа. Гадаадад суралцаж буй хүмүүсийг шалгалтад оруулдаггүй.

Бүртгүүлэх хүсэлтэй оюутнууд нь өөрийн суралцаж буй сургуульд хандана. Их сургууль 6 хүртэл, дээд сургууль, коллеж нь 3 хүртэл тухайн чиглэлээр суралцаж буй оюутныг зарлагдсан хуваарь тус бүр дээр урьдчилан шалгаруулж, тэнцсэн оюутнуудын бүртгэлийг яаманд ирүүлдэг. Зарим үед зарлалд тухайн сургуулиас шалгаруулан ирүүлэх оюутны тоог нэг бүрчлэн заадаг.

Сонгон шалгаруулалтыг Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яам тухайн орноос манай оронд суугаа Элчин сайдын яамтай хамтран зохион байгуулдаг. Харин Япон, Хятад, Солонгос, Энэтхэг улсад суралцах хүмүүсийн шалгалтыг Элчин сайдын яамд нь бие даан зохион байгуулж байна.

Бүртгүүлсэн оюутнууд нь мэргэжлийн суурь шалгалт буюу гадаад хэлний шалгалтыг тест хэлбэрээр өгнө. ОХУ, Украин, Казахстанд суралцах оюутнууд орос хэлний, бусад оронд суралцах оюутнууд англи хэлний шалгалт өгнө. Хоёр шалгалтад 60%-иас дээш амжилт үзүүлсэн байвал зохино. Босго оноо нь шалгалтад оролцогчдын тооноос хамааран хэлбэлзэж болно. Мэргэжлийн суурь шалгалтын төрөл нь суралцах мэргэжлээсээ шалтгаалан өөр өөр байдаг (хүснэгтээс харна уу).

№	Мэргэжлийн чиглэл	Шалгалт
1	Эдийн засаг, менежмент, физик, математик, компьютер, программ хангамж, инженер, технологи, архитектур, геодези, цаг уур, ус хангамж, электроник, эрх зүй, философи, сэтгэл судлал, боловсрол, социологи	Математик
2	Малзүй, мал эмнэлэг, агрономи, биологи, биотехнологи, ой судлал, анагаах ухаан, хими, хими технологи, металлурги, арьс шир, хүнс, материал судлал, материалын технологи	Хими
3	Түүх, газарзүй, улс төр, музей судлал, уран зохиол, сэтгүүл зүй, олон улсын харилцаа, орон судлал	Нийгмийн тухай мэдлэг
4	Соёл, урлаг, биеийн тамир	Мэргэжил
5	Бүх төрлийн гадаад хэлний орчуулагч	Монгол хэл

Хоёр улсын Засгийн газар хоорондын гэрээ, хэлэлцээрийн дагуу магистрантур, докторантурт суралцах хүмүүсийг Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын тушаалаар батлагдсан ”Хоёр улсын Засгийн газар хоорондын гэрээ, хэлэлцээрийн дагуу гадаадад магистрантур, докторантурт суралцах хүмүүсийг шалгаруулах журам”-ын дагуу шалгаруулж байна.

Сонгон шалгаруулалтад зарласан мэргэжлийн чиглэлээр бакалавр, магистр (докторантурт суралцах хүмүүст хамаарна)-ын боловсролын зэрэгтэй (дипломын голч дүн нь 3,0-аас доошгүй байна), мэргэжлээрээ 2-оос доошгүй жил ажилласан, судалгаа шинжилгээний ажлын дадлага, туршлагатай, гадаадад суралцах хэлний бэлтгэлтэй хүмүүсийг оруулдаг.
Шалгуулагчид бүртгүүлэхдээ дор дурдсан материалыг бүрдүүлнэ:

1. Өргөдөл (тухайн чиглэлээр суралцах зорилго, суралцахад өөрийгөө бэлтгэсэн байдал болон өөрийгөө энэ тэтгэлэгт хамрагдах шаардлагатайг тайлбарласан үндэслэл, суралцаж төгсөөд хийх ажлын тухай төсөөлөл, суралцахад шаардагдах дэмжлэг, нөхцөлийг тодорхой илэрхийлсэн байна);
2. Өөрийн судалгааны ажлын тухай товч реферат (2000-аас илүүгүй үгэнд багтаан судалгаа хийж буй чиглэл, ашигласан арга зүй, хүрсэн гол үр дүн, дүгнэлтээ илэрхийлсэн байна);
3. Эрдэм шинжилгээний бүтээлийн жагсаалт (сурталчилгааны чанартай бүтээл хамаарахгүй);
4. Ажил байдлын тодорхойлолт (хамгийн сүүлд ажиллуулж байсан байгууллага болон судалгаа шинжилгээний ажлыг нь сайн мэдэх эрдэмтнээс энэ мэргэжлээр суралцах бэлтгэл, туршлага, зан төлөвийн онцлогийг нь тодорхойлсон захидлыг битүүмжлэн энэхүү тодорхойлолтыг бичсэн хүнтэй харилцах хаягийн хамт ирүүлнэ);
5. Бакалавр, магистр (докторантурт суралцах хүмүүст хамаарна)-ын боловсролын зэрэг эзэмшсэн тухай боловсролын баримт бичиг, дүнгийн жагсаалт, тэдгээрийн нотариатаар баталгаажуулсан хуулбар (боловсролын баримт бичгийн хуулбарыг олгосон байгууллагаас нь авахыг зөвшөөрсөн захидал).

Сонгон шалгаруулалтыг сургалт, эрдэм шинжилгээний байгууллагын төлөөлөл бүхий комисс зохион байгуулна. Сонгон шалгаруулалт нь гадаад хэлний шалгалт, мэргэжлийн шалгалт гэсэн хоёр үе шаттай байна. ОХУ, Украин, Казахстанд суралцах хүмүүс орос хэлний, бусад оронд суралцах хүмүүс англи хэлний тест өгнө. Мэргэжлийн шалгалтыг ярилцлага хийх, реферат хамгаалуулах хэлбэрээр авах бөгөөд шалгалтын агуулга нь шалгуулагчийн мэргэжлийн ерөнхий мэдлэгийн болон судалгааны ажлын төвшин, нийтлүүлсэн бүтээл, судалгааны ажлын онолын болон хэрэглээний ач холбогдол, суралцаж ирээд хийх ажлын талаар үнэлгээ өгөхөд оршино.

Шалгуулагчид шалгалт бүрт 60-аас дээш хувийн амжилт үзүүлбэл зохино. Босго оноог давсан шалгуулагчдын шалгалтын нийлбэр оноог мэргэжлийн чиглэл тус бүрээр жагсааж, хамгийн өндөр оноо авсан шалгуулагчдыг хяналтын тоонд багтаан шалгаруулна.

Залуу судлаач, эрдэмтдийг дэмжих зорилгоор ”Хоёр улсын Засгийн газар хоорондын гэрээ, хэлэлцээрийн дагуу гадаадад магистрантур, докторантурт суралцах хүмүүсийг шалгаруулах журам”-д сургалт, эрдэм шинжилгээний байгууллагын багш, эрдэм шинжилгээний ажилтан нарт тодорхой тооны тусгай хуваарийг гаргаж байхаар тусгасан.

Энэ хуваарьт орох хүсэлтэй сургалт, эрдэм шинжилгээний байгууллагад үр бүтээлтэй ажиллаж буй багш, эрдэм шинжилгээний ажилтан нь өөрийн ажиллаж буй байгууллагадаа бүртгүүлнэ. Байгууллага нь бүртгүүлсэн ажилтнуудынхаа хүсэлтийг эрдмийн зөвлөлийн хурлаараа хэлэлцүүлж, журмын болзол, шаардлагыг бүрэн хангасан ажилтны материалыг эрдмийн зөвлөлийн хурлын протокол, шийдвэрийн хамт тус яаманд ирүүлж, суралцуулах асуудлыг нь эцэслэн шийдвэрлүүлнэ.

Тусгай хуваарийн дагуу шалгарсан хүмүүс нь өөрийн захиалагч байгууллагатай батлагдсан загварын дагуу гэрээ байгуулна. Гэрээнд сургалтын явцад хяналт тавих, суралцагч хугацаандаа амжилттай төгсөх, суралцагчийг буцаан ирүүлэх, ажлын байраар баталгаатай хангах тухай нөхцөл болон захиалагч, суралцагчийн харилцан хүлээх бусад эрх, үүргийг тодорхой тусгагдсан байна. Гадаадад суралцахаар шалгарсан шалгуулагчдын материалыг хүлээн авах талын шаардлагын дагуу бүрдүүлэн хүргүүлдэг бөгөөд суралцуулах тухай эцсийн шийдвэрийг хүлээн авах тал гаргадаг. Суралцуулах тухай эцсийн шийдвэр хүлээн авсан суралцагч нь сургуульдаа үнэ төлбөргүй суралцах ба тухайн орны хууль тогтоомжид нийцсэн амьжиргааны тэтгэлэг авна. Замын зардлаа суралцагч өөрөө хариуцна.

Монгол улсын болон гадаадын байгууллагуудтай байгуулсан гэрээ, хэлэлцээрт дээр дурдсан журмуудаас өөрөөр заасан болон гадаадын холбогдох байгууллагаас сонгон шалгаруулалтыг зохион байгуулах талаар өөр тусгайлсан нөхцөл, журмыг шаардсан тохиолдолд гэрээ, хэлэлцээрийн заалтууд болон хүлээн авах талаас шаардсан нөхцөл, журмыг баримтална. 2007-2008 оны хичээлийн жилд ОХУ-д 140, БНХАУ-д 138 (үүнээс 100 нь БНХАУ-ын Өвөр Монголын Өөртөө Засах Оронд), Японд 61 (хэлбэлздэг), БНТуркУ-д 50 (хэлбэлздэг), Польшид 20, Чехэд 37 (хэлбэлздэг), Энэтхэгт 15, Солонгост 26, Кубад 8 (хэлбэлздэг), Вьетнамд 10, Унгарт 5 (үүнээс 2 нь бүрэн тэтгэлэгтэй), Украинд 7, Казахстанд 1 хүнийг хоёр улсын Засгийн газар болон яамд хоорондын гэрээ, хэлэлцээрийн дагуу бакалаврын төвшний сургалтад хамруулахаар шалгаруулсан. Өөрөөр хэлбэл нийт 13 оронд 518 хүнийг бакалаврын төвшинд суралцуулсан байна. Магистр, докторын төвшинд 2007-2008 оны хичээлийн жилд ОХУ-д 60, Энэтхэгт 15, БНТуркУ-д 5, БНХАУ-д 30, БНЧехУ-д 8, БНСУ-д 10, Японд 5, БНПУ-д 2, БНУнгарУ-д Швейцарид 1 хүнийг хоёр улсын Засгийн газар болон яамд хоорондын гэрээ, хэлэлцээрийн дагуу суралцуулахаар шалгаруулсан. Өөрөөр хэлбэл нийт 10 улсад 137 хүнийг магистр, докторын төвшинд суралцуулсан байна.

Гадаадын их сургуулийн магистрантур, докторантурт Сургалтын төрийн сангийн санхүүжилтээр суралцах хүмүүсийг Боловсрол, Соёл, Шинжлэх ухааны сайдын баталсан “Сургалтын төрийн сангийн санхүүжилтээр гадаадад магистрантур, докторантурт суралцах хүмүүсийг шалгаруулах журам”-ын дагуу сонгон шалгаруулж байна. Энэ журмын дагуу тус яам нь жил бүрийн 1 дүгээр сард багтаан бусад яамд, тэдгээрийн харьяа байгууллага, агентлаг, сургалт, эрдэм шинжилгээний байгууллагуудын мэргэжлийн чиглэлийн захиалгыг авч, Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, үндсэн чиглэлд нийцүүлэн тухайн жилд гадаадын их сургуулийн магистрантур, докторантурт суралцуулах хүний тоо, мэргэжлийн чиглэлийг тогтоож, захиалагч байгууллагын нэр, бүртгэх болон шалгаруулах нөхцөл, хугацааны хамт яамны вэб хуудас болон олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр зарлана. Зарлагдсан мэргэжлийн чиглэлийн дагуу бакалавр, магистр /докторантурт суралцагчдад хамаарна/- аас доошгүй боловсролтой /сургалтын голч дүн нь 3,25 ба түүнээс дээш байна/, мэргэжлээрээ 2 ба түүнээс дээш жил ажилласан, судалгаа шинжилгээний ажлын туршлагатай, гадаад хэлний бэлтгэлтэй, олон улсын нэр хүндтэй их сургуулийн үндсэн сургалтад зарлагдсан мэргэжлийн чиглэлийн дагуу шууд суралцахаар элссэн хүмүүсийг шалгаруулалтад оруулдаг. Сургалт, эрдэм шинжилгээний байгууллагад ажиллаж буй шалгуулагч нь өөрийн ажиллаж буй байгууллагаас зөвшөөрөл авсан байна.

Энэ санхүүжилтэд хамруулах олон улсын нэр хүндтэй их сургуулиудын нэрсийн жагсаалтыг их сургуулиудын зэрэглэл тогтоодог олон улсын нэр хүнд бүхий байгууллагуудаас гаргасан мэдээлэлд үндэслэн тогтоож, яамны вэб хуудсанд байршуулна. Шалгуулагч нь бүртгүүлэхдээ дор дурдсан баримт бичгийг бүрдүүлнэ:

1. Өргөдөл (тухайн чиглэлээр суралцахаар болсон зорилго, ийнхүү суралцахад өөрийгөө бэлтгэсэн байдал болон яагаад өөрийгөө энэ санхүүжилтэд хамаарагдах шаардлагатайг тайлбарласан үндэслэл, суралцаж төгсгөөд хийх ажлын тухай төсөөлөл, суралцахад шаардагдах дэмжлэг, нөхцөлийг тодорхой илэрхийлсэн байна);
2. Олон улсын нэр хүндтэй их сургуулиас элсүүлсэн тухай албан захидал;
3. Өөрийн судалгааны ажлын тухай товч реферат (2000-аас илүүгүй үгэнд багтаан судалгаа хийж буй чиглэл, эзэмшсэн арга зүй, хүрсэн гол үр дүн, дүгнэлтээ илэрхийлсэн байна);
4. Эрдэм шинжилгээний бүтээлийн жагсаалт (сурталчилгааны чанартай бүтээл хамаарахгүй);
5. Ажил байдлын тодорхойлолт (хамгийн сүүлд ажиллуулж байсан байгууллага болон судалгаа шинжилгээний ажлыг нь сайн мэдэх эрдэмтнээс энэ мэргэжлээр суралцах бэлтгэл, туршлага, зан төлөвийн онцлогийг нь тодорхойлсон захидлыг битүүмжлэн энэхүү тодорхойлолтыг бичсэн хүнтэй харилцах хаягийн хамт ирүүлнэ);
6. Бакалавр, магистр (докторантурт суралцах хүмүүст хамаарна)-ын боловсролын зэрэг эзэмшсэн тухай боловсролын баримт бичиг, дүнгийн жагсаалт, тэдгээрийн нотариатаар баталгаажуулсан хуулбар (боловсролын баримт бичгийн хуулбарыг олгосон байгууллагаас нь авахыг зөвшөөрсөн захидал);
7. Гадаад хэлний мэдлэгийн төвшин тогтоох шалгалт өгсөн тухай баримт.

Шалгаруулалтыг сургалт, эрдэм шинжилгээний байгууллагын төлөөллөөс бүрдсэн комисс ярилцлага хийх, реферат хамгаалуулах хэлбэрээр зохион байгуулна. Шалгалтын агуулга нь шалгуулагчийн мэргэжлийн ерөнхий мэдлэгийн болон судалгааны ажлын төвшин, нийтлүүлсэн бүтээл, судалгааны ажлын онолын болон практикийн ач холбогдол, суралцаж ирээд хийх ажлын талаар үнэлгээ өгөхөд оршино.

Шалгуулагчдын оноог мэргэжлийн чиглэл тус бүрээр жагсааж, тухайн чиглэлээр хамгийн өндөр оноо авсан шалгуулагчийг хяналтын тоонд багтаан шалгаруулна. Боловсролын асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн шалгаруулалтын дүнг үндэслэн суралцуулах тухай эцсийн шийдвэрийг гаргана. Шийдвэрээ хүлээн авсан шалгуулагч нь холбогдох журмын дагуу захиалагчтай гэрээ байгуулж, санхүүжилтэд хамрагдана. Гэрээнд сургалтын явцад хяналт тавих, суралцагчийг хугацаанд нь амжилттай төгсгөх, буцаан ирүүлэх, ажлын байраар баталгаатай хангах тухай тодорхой нөхцөл болон захиалагч, суралцагчийн харилцан хүлээх бусад эрх, үүргийг тодорхой тусгасан байна.

Сургалтын төрийн сангийн санхүүжилтээр гадаадад суралцуулах арга хэмжээ нь 1997 оноос хэрэгжиж эхэлсэн бөгөөд 2008 оны 1 сар хүртэл гадаадын 32 оронд нийт 1115 хүнийг суралцуулсан байна.

Мөн Япон Улсын Засгийн газрын буцалтгүй тусламжаар хэрэгжиж буй “Хүний нөөцийг хөгжүүлэх тэтгэлэг” төслийн хүрээнд 2002 оноос хойш жил бүр 20 хүнийг Японы нэр хүнд бүхий их сургуулиудын магистрантурт голдуу мэдээллийн технологи, эдийн засаг, хууль, удирдлага, олон улсын харилцааны чиглэлээр шалгаруулан суралцуулж байна. Сонгон шалгаруулалтыг жил бүрийн 8 дугаар сараас олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр өргөн хүрээтэй зарладаг. Энэ тэтгэлэгт сургалтын талаарх нарийвчилсан мэдээллийг төслийн гүйцэтгэгч байгууллага болох Японы олон улсын хамтын ажиллагааны төв (JICE)-ийн Улаанбаатар хот дахь Төлөөлөгчийн газраас авч болно (утас: 327052, вэб сайт: http://www.jice.org/, хаяг: Улаанбаатар хот, Сүхбаатар дүүрэг, 2 дугаар хороо, Чингисийн өргөн чөлөө 11-1, Болор Бизнес төв, 206 тоот өрөө, байршил: Баянгол зочид буудлын баруун хойно байрлах 3 давхар цагаан байшин).

Тус яамнаас зохион байгуулж буй дээр дурдсан тэтгэлгт хөтөлбөрүүдээс гадна олон улсын болон олон нийтийн байгууллагуудын шугамаар олгогдож буй тэтгэлгүүдийн талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг Боловсролын зөвлөгөө, мэдээллийн төв (EARC)-ийн вэб сайтаас авч болно (EARC-ийн утас 319016, вэб сайт: www.earcmn.org, хаяг: Улаанбаатар хот 48, Сүхбаатар дүүрэг, 8 дугаар хороо, 11 дүгээр хороолол, Оюутны гудамж, МКМ 24 дүгээр байр, 52 тоот өрөө).

БОЛОВСРОЛ СОЁЛ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ЯАМ
МЭРГЭЖЛИЙН БОЛОВСРОЛЫН ГАЗАР