бичих нь бий. Тэгвэл манай улс нар, салхи, ус гэх мэт сэргээгдэх эрчим хүчний төдийгүй дулааны, цахилгааны станцын гол эх үүсвэр болсон хүрэн нүүрсний ч арвин нөөцтэй хэрнээ ОХУ-аас импортын эрчим хүчний “гуйлга” хийсээр өдийг хүрч байна. Энэ байдал яах аргагүй алтан дээр суусан гуйлгачны үлгэрийг харуулж, дотор “маажих” мэт. Манай улс эрчим хүчээ дотооддоо хангаад зогсохгүй, гаднын улсуудад худалдаалах бүрэн боломжтой гэдгийг албаныхан ч, салбарын мэргэжилтнүүд ч хэлдэг. Үүнийг стаститик тоо ч батлан харуулна. Жишээлбэл, манай улсын нарны эрчим хүчний нийт нөөц 4800 терраватт цаг, салхиных нь 8100 терраватт цаг байдаг хэмээн салбарын яамнаас тооцоолон гаргажээ. Энэ нь асар их хэмжээний нөөцтэй гэсэн үг. Хэдийгээр дээрх нөөцийн 10 хувийг л бодитой нөөц хэмээн тооцсон ч бүрэн ашиглаж чадвал дотоодынхоо хэрэгцээг төдийгүй дэлхийн, Азийн хэд хэдэн улсын хэрэгцээг энэ нөөцөөрөө хангах боломжтой юм байна. Тухайлбал, Өмнөд Солонгосын жилийн хэрэглээ гэхэд 400 терраватт цаг байдаг ажээ.

Ингэхээр манай улс Азийн супер сүлжээнд холбогдож дэлхий даяар эрчим хүчээ экспортлох бүрэн боломжтой юм. Нөгөө талаас манай нүүрсний нөөц асар их буюу батлагдсан нь 160 орчим тэрбум тонн. Үүнээс “Эрдэнэс-Тавантолгой” компанийн нөөц дөнгөж 16 тэрбум тонн буюу аравны нэг нь л гэсэн үг юм. Тэгэхээр хэрэв санаагаар болдог бол манайд эрчим хүч гаргаж авах бүхий л нөөц нь байгаа гээд бодохоор бид гадаадаас эрчим хүч өндөр үнээр авч царайчлах нь байтугай, дэлхийд эрчим хүчний салбарын томоохон тоглогч болж гялалзах тавилантай баймаар. Гэтэл бодит байдал дээр бүх зүйл эсрэгээрээ байгаа нь харамсалтай. Манайх нэг кВт цахилгааныг дотооддоо 116 төгрөгөөр үйлдвэрлэдэг. Харин ОХУ-аас импортоор 130 төгрөгөөр авч иргэд, аж ахуй нэгжид үүнээс харьцангуй бага буюу алдагдалтай үнээр зардаг. Тухайлбал, айл өрхөд 79.80-96 төгрөгөөр худалдаалж байгаа бол уул уурхайн болон үйлдвэрлэлийн компаниудад үүнээс 20-30 хувиар нэмж эрчим хүчээ борлуулдаг жишигт саяхнаас шилжсэн. Энэ нь эрчим хүчний салбарын алдагдлыг бага боловч нугална хэмээн албаныхан таамаглаж буй. Манай эрчим хүчний салбар хамгийн их татаастай, төрийн мөнгөөр “угжуулж” амьдардаг хэмээн албаныхан шүүмжилдэг. Иймдээ ч эрчим хүчний үнийг чөлөөлж, салбараа “аваръя” хэмээн удаан ярьсан ч өнөөдөр үр дүн алга.

ИМПОРТ БА ХЭРЭГЛЭЭ

Манай улсын цахилгаан, дулааны хэрэглээ сүүлийн жилүүдэд огцом өсч буй. Энэ хэрээр ч ОХУ-аас авах импортын цахилгааны хэрэглээ өсч байгаа. Сүүлийн гурван жилийн хугацаанд ОХУ-аас авч байгаа эрчим хүчний импорт гурав дахин өссөн гэх тоо бий. Өнгөрсөн онд манайх өвлийн ид ачааллын үед 878 мВт цахилгаан хэрэглэсэн бол энэ өвлийн хувьд 960 орчим мВт цахилгаан хэрэглэхээр тооцоотой байгаа аж. Гэтэл манай улсын цахилгааны хүчин чадал ердөө 739 мВт гэдгийг Эрчим хүчний зохицуулах хорооноос мэдэгдсэн. Тиймээс ОХУ-аас авах цахилгааны импортоо нэмэгдүүлж, 350 орчим сая кВт болгосон аж.

Манай улс ид ачааллын үе буюу 18.00-22.00 цагийн хооронд ОХУ-аас эрчим хүчээ нэмэлтээр авч “аргалдаг”. Импортын эрчим хүч нэмэгдэхийн хэрээр дотооддоо үйлдвэрлэдгээс илүү үнэтэй эрчим хүчний хэрэглээ улам нэмэгдээд л байна гэсэн үг. “ОХУ үнээ нэмэхэд бид юу ч хэлж чадалгүй дагах нь мэдээж. Сүүлийн жилүүдэд ОХУ манайд худалдаалдаг эрчим хүчний хэмжээгээ нэмэх сонирхолгүй байгаа ч бид гуйгаад л авч байгаа” хэмээн Эрчим хүчний яамны газрын дарга Эрдэнэпүрэв онцолсон.

Түүнчлэн манай улс ОХУ-аас авдаг эрчим хүчнийхээ төлбөрийг ам.доллараар төлдөг учир ханшийн савлагаа ч дарамт үзүүлж байгаа ажээ. Манай улсын эрчим хүчний хэрэглээ 2020 гэхэд хоёр дахин нэмэгдэнэ гэсэн тооцоо бий. Тэгэхээр дотоодын хүчин чадлаа нэмэгдүүлэхийн тулд ашиглалтад оруулахаар төлөвлөж байгаа ч олон жил дамнан цаасан дээрээсээ ховхроогүй ТЭЦ V болон Эгийн голын усан цахилгаан станц, Амгалангийн дулааны цахилгаан станц, цаашлаад ТЭЦ II 100 мВт, ТЭЦ III 50 Мвт нэмэх өргөтгөлийн ажлыг яаравчлахгүй бол эрчим хүчний хэрэглээгээ гүйцэхгүй байдалд хүрэх нь гэдгийг албаныхан хэлж буй. Шуудхан хэлэхэд эцсийн цэг 2017 он гэдгийг Эрчим хүчний яамнаас мэдээлж буй. Тодруулбал бидний одоогийн эрчим хүчний хэрэглээ энэ хурдаараа өсвөл 2017 он гэхэд огт хүрэлцэхгүй болж, хомдсдолд орно гэдгийг сануулж байна. Эдийн засаг тасралтгүй хөгжиж буй нөхцөлд хэрэглээ дагаад одоогийнхоос ч илүү хурдтай өсөх нь гарцаагүй. Гэтэл шинэ эрчим хүчний эх үүсвэрүүдийн тов улам л бүдгэрч, ашиглалтад орох хугацаа нь тав, арван жилээр сунасаар л байгаа. Харин цаг хугацаа, үйлдвэрлэл, хөгжил дэвшил биднийг хүлээхгүй.

АЛДАГДАЛ АРВАН ТАЛААС НЬ ЗУЛГААДАГ

Олон хүүхэдтэй өрхийн төсөв, хувцас хунар хоол унд нь хүрэлцдэггүй. Орлогоосоо давсан зарлагатай, хур өртэй өдөр хоногийг аргацааж л амьдардаг банкны барьцаанд орчихсон айл шиг байдалд эрчим хүчний салбар орчихоод байгааг судлаачид хэлдэг. Бодит байдал дээрээ ч тийм гэдэг нь харагдаад байна. Наад зах нь үйлдвэрлэж байгаа бүтээгдэхүүн нь ашиг биш алдагдал авчирдаг, гадаадаас өндөр үнээр эрчим хүч худалдаж авдаг. Хэрэв бизнесийн байгууллага байсан бол тэг биш бүр хасахын хасах бланстай ажиллаж байна гэсэн үг. Алдагдал нь одоогоор 60 гаруй тэрбум даваад явж буй.

Дээр нь эрчим хүчний буюу хүрэн нүүрс нийлүүлдэг Шарын гол, Шивээ овоо, Багануур зэрэг компани бүгд л хөрөнгийн дутагдалтай, алдагдалтай ажиллаж байгаа хэмээн гомдоллодог. Тээвэрлэлт болон хөрс хуулалтын зардал өндөр байдаг ч нүүрсээ маш хямдаар зардаг учир тэд ийнхүү гарч болдоггүй алдагдлын тойргийн хаалгыг татжээ. Дээр нь урсгал шинэчлэл засвар, дулааны болон цахилгааны шугам сүлжээг засварлахад төсөв мөнгө бага байгаагаас үүдэж энэ салбарт шинэчлэл хийх хөг нь өнгөрчээ.

БОЛОМЖ ЮУ БАЙНА ВЭ

Алтан дээр суусан гуйлгачин гээд адлуулаад, алдагдалд дарлуулаад явах уу, үгүй юу гэдэг бидний сонголт. Бид “гуйлгачин” байх сонголтыг сайн дураараа хийсээр өдий хүрч байна. ТЭЦ V-ыг барих гэж 10 жил, усан цахилгаан станц барина хэмээн мөн л 10 орчим жил ам хуурайгүй ярьж байгаа ч өнөөдөр “Салхит” салхин цахилгаан станцаас өөр ашиглалтад оруулчихсан дунд болон том хэмжээний станц алга. Эрчим хүчний салбартай “хиймэл амьсгал” хийж ухаан сэхээтэй болгохын тулд Эрчим хүчний зохицуулах хорооноос айл өрх болон албан байгууллагуудаас авах эрчим хүчний үнээ тодорхой хэмжээгээр нэмсэн. Энэ нь нийт алдагдлыг тал хувийг буюу 30 тэрбум төгрөгийг “цааш нь харуулна” гэж төлөвлөж байгааг албаныхан хэлсэн. Зарим судлаач үнийг бодитой төвшинд аваачиж буюу нэг квт цахилгааныг 180-200 орчим төгрөгөөр борлуулбал алдагдалгүй болно гэж ярьдаг. Тэгвэл энэ байдал нь иргэдийн амьдралд хүндээр тусч, бүх үйлчилгээ, үйлдвэрлэлийн үнэ огцом өснө гэдэг. Тэгвэл бодит байдал дээр энэ жижиг үйлдвэрийн нийт зардлынх нь 2-3 хувь, Эрдэнэт мэтийн томоохон үйлдвэрийн хувьд 20 хүртэлх хувийг нь эзэлнэ хэмээн Эрчим хүчний инженер Р.Ганжуур онцолсон.

Тиймээс айл өрхүүдийн хэрэглээний үнийг нэмэхээс илүүтэйгээр тансаг хэрэглээний үйлдвэрлэл буюу зоогийн болон уушийн газар, караоке, буудал зэрэг газраас ид ачааллын үед ашиглаж байгаа цахилгааны нэг кВт-ын үнийг өндөр тогтоох хэрэгтэйг тэрээр хэлсэн. Дараагийн алхам нь уул уурхай томоохон үйлдвэрүүдийн цахилгааны үнийг нэмэх замаар эрчим хүчний салбарын үнийг тогтоох хэрэгтэйг дуулгасан юм. Өөр нэг чухал алхам бол эрчим хүчний салбар гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдыг орж ирэх, томоохон хэмжээний төсөл хэрэгжүүлэх боломжийг нэмэгдүүлэх хэрэгтэйг судлаачид хэлж байна. Хувийн секторт тоглогч олон байх тусам оролцоо нэмэгдэж, илүү сонирхолтой болох юм.

Манай улсын эрчим хүчний салбарыг Хятад, ОХУ, Асвтрали, Франц, Солонгос зэрэг улсын томоохон компанидад хөрөнгө оруулалт хийх сонирхол их байгааг хувийн секторынхон хэлж байгаа. Гагцхүү хэрхэн хамтарч ажиллах, Засгийн газрын залгамж холбоо, бодлого хэр тогтвортой байх тэдэнд хамгийн чухал аж. Учир нь эрчим хүчний салбар хөрөнгө оруулалт хийхээр үр дүн нь нэг хоёр жил биш 10, 20 жилээр яригдаж гардаг учир хөрөнгө оруулагчид үүнийг хүсч байгаа нь тодорхой. Тэгэхээр байгаа боломжоо алт болгож ашиглах уу, эсвэл алтан дээр суусан гуйлгачин чигээрээ үлдэх үү гэдэг нь 2017 он хүртэл манай улсын эрчим хүчний салбарын бодлого тодорхойлогчдын гаргах шийдвэрээс тодорхой болох нь.

Эх сурвалж: Үндэсний шуудан

Б.УУГАНБАЯР