-Газрын тосны үйлдвэр 8 жил яригдлаа. Газрын тосоо боловсруулдаг ганц үйлдвэртэй болъё гэсэн. Бүх судалгаа тооцоо байгаа. Дорнодоос хол байгаа нь үнэн. Гэхдээ тэндээс Монголын нефтийн хэрэгцээг бүрэн хангах түүхий тос ойрын хэдэн жилдээ гарахгүй. 100 мянган тн-ыг боловсруулах үйлдвэр Дорнодод барья гэсэн төсел бий, энэ бол ашиггүй. Тиймээс 2 сая тн-ыг боловсруулах үйлдвэрийг Дарханд барья гэсэн. Дарханд барих үйлдвэрийг Японоос урт хугацааны зээлээр хийе гэсэн санал өмнөх Засгийн газрын үед гарсан, бид үүнийг үргэлжлүүлж байгаа. Дорноговийн Зүүнбаян орчимд 300 мянган тн газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг манай аж ахуйн нэгжүүд хийж эхлэх гэж байна.

Ерөнхий сайд асан ДБямбасүрэн: Гаднаас нефть гуйж авна гэдэг гутамшгийн дээд гутамшиг, мулгуугийн дээд мулгуу хэрэг

-Бондын асуудал маш их дуулиан тарьж байна. Манайхан бонд гаргаад хөрөнгө мөнгө босгоно гэж ярьдаг болж. Гэтэл тэр мөнгө нь ч хаана байгаа юм. Энэ хийж байгаа ажил бол мөнгө хүүлэх капиталын барьцаанд гүйгээд очиж байгаа хэрэг. 1.5 тэрбумын бонд борлууллаа. Мөнгө нь ороод ирсэн гэж байгаа ч ТЭЗҮ бэлэн төсөл болоогүй байгаа талаар мэдээллийн хэрэгслээр яриад байна. Ядаж л өвлийн цагт барилгын ажил зогсдог гэдгийг тооцоолсонгүй. Энэ нь өр болж байгаа. Манай улсын хувьд боломжийн хэмжээний өр тавьж байгаад зайлшгүй босгох шаардлагатай салбарууд бий. Тухайлбал, нефть боловсруулах, цэс хайлуулах үйлдвэр, цахилгаан станц. Эдгээрийг нэн яаралтай хийх ажил. Тиймээс өөрт байхгүй мөнгийг босгохын тулд зээл авах нь зайлшгүй. Гэтэл зээл авснаасаа хойш түүнийг зарцуулах гэж байгааг нь харахад сэтгэл зовж байна. Эхлээд нефтийн үйлдвэр барих хэрэгтэй гээд шуугиан тарьж байна. ТЭЗҮ-г нь боловсруулахад 1.4 тэрбум төгрөг зарцуулна гэдэг Засгийн газрын шийдвэр гарсан. Гэтэл улиг болсон Дарханы нефтийн үйлдвэрт өгөх нь. Японы нефть боловсруулах үйлдвэрт бондынхоо мөнгөнөөс зарцуулах болж байна. Бид ОХУ-аас шатахуун авч хараат байдалд ороод эдийн засгаа боомилох золиос болж явна. Гэтэл нефть авахад тэр байдал өөрчлөгдөхгүй. Тэр Японы үйлдвэрийг Дарханд барихын оронд Дорнодод барьж байгаа нефтийн үйлдвэрээ төр засаг дорвитойхон томъёолоод явсан бол шийдэж болох асуудал. Гэтэл Дорнодынхоо нефтийг Хятад компанид өгчихөөд гаднаас нефть гуйж авна гэдэг гутамшгийн дээд гутамшиг, мулгуугийн дээд мулгуу хэрэг. Японы хөрөнгө оруулалтыг дэмжиж зуучилж байгаагийн цаана гаршсан хэдэн хүний бизнес байна. Энэ юуг харуулж байна вэ гэвэл төрийн бодлого дахиад буруу замаар явж зээлээ үр ашигтай ашиглаж чадахгүй нь гэж харагдаж байна.

Эдийн засгийн шинжлэх ухааны доктор, академич Т.Намжим: Нефть химийн боловсруулах үйлдвэр байгуулах нь үндэсний том бахархал мөн

- Цаашид томоохон хөгжлийн төслүүдийг хэрэгжүүлэх, газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулах хэрэгтэй байна. Дарханд жилд 20 сая тонн газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн төлөвлөгөө бэлэн болчихсон байгаа. Санхүүжилтийн эх үүсвэр нь бэлэн. Барилга угсралтын ажлыг нь гүйцэтгэх гүйцэтгэгч нь ч бэлэн. Монголын төрийн өмчийн оролцоотой компани, Японы гурван компани энэ үйлдвэрийг барьж байгуулах, ашиглалтад оруулах гэрээг өнгөрөгч зургадугаар сард байгуулсан юм. 2015 онд үйлдвэрийн барилгын ажлыг дуусгаад туршилт тохируулгын ажлыг гүйцэтгээд, 2016 оны хавар ашиглалтад оруулахаар тооцож байгаа. Өөрөөр хэлбэл, өнөөгийн Засгийн газар, УИХ-ын гурван жил хагасын хугацаанд бүрэн ашиглалтад орох бололцоотой. Тэр үйлдвэрийн техник, эдийн засгийн үндэслэлийн тооцоогоор улсын төсөвт жилд 470 тэрбум төгрөгийн орлого оруулахаар байгаа юм. Түүгээр ч зогсохгүй энэ бол нэг их наяд төгрөгийн нэмүү өртөг бүтээх, дотоодын бензины борлуулалтын үнийг тогтворжуулах, хямдруулах, экологийн цэвэр бензин шатахуун үйлдвэрлэх, дэлхийн дээд зэргийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх төсөл юм.

Яваандаа бүрэн ашиглалтад орсон үедээ бол нэг жилийн дараагаас л хүчин чадлаараа ажиллаж эхэлнэ. Нэг ёсондоо Эрдэнэт, Таван толгойгоос ч илүү ашигтай үйлдвэр болж мэдэх юм. Энэ утгаараа улсын эдийн засгийн аюулгүй байдлыг хангана. 1990 оноос хойш бензин шатахууны тасалдал бий болж хүнд байдал хэд хэдэн удаа үүссэн шүү дээ.

2011 оны 4-6 сарын хооронд бас л хомсдол бий болсон. Тухайн үед Гадаадын хөрөнгө оруулагчдын зөвлөлийн захирал "Монгол ийм байдалд ороод байвал ерөөсөө эдийн засгийн аюулгүй байдалд нь асар их хор нөлөөтэй. Таатай бус нөхцөлд гадаадын хөрөнгө оруулагчид "Монголд томоохон хөрөнгө оруулалт хийж, уурхай байгуулж болохгүй юм байна" гэдэг ойлголтод хүрнэ. Энэ байдлаас гарах ганц арга бол газрын тосны боловсруулах үйлдвэрийн хүрээнд ярьж буй Японы нэр бүхий корпорацитай гэрээ байгуулах асуудлаа Монголын тал түргэтгэх явдал юм" гэж дэлхийн томоохон мэдээллийн агентлагболох Ройтерсоор дамжуулан мэдэгдсэн. Би сонинд орчуулаад тавьж л байсан. Хямралаас гарах, нефть-химийн том боловсруулах үйлдвэр байгуулах явдал бол Монголын үндэсний том бахархал байх болно. Дэлхийн бүх улс орны 85 хувь нь дандаа гаднаас бензин импортлодог. Газрын тосоо өөртөө боловсруулж, экспортлодог 30 гаруйхан улс байна. Тэр ч бай-тугаа зарим нь дотоодын тосоо олборлохгүй нөөцлөөд, импортоор шатахуун авч байна. Манай улс шатахууны хамааралтай гэж ярьдаг хүн олон байх юм. Дэлхий дахинд түүхий тосны хамаарал гэдэг ойлголт байдаггүй. Яагаад гэвэл олон улсын худалдааны дэг журмаар чөлөөтэй арилжаалагддаг, дэлхийн зах зээл дээр үнэ нь тогтоогдог ийм л түүхий эд шүү дээ.

Монгол Улс бензин шатахууны хувьд ОХУ-аас хамааралтай гэж ярихыг та бүхэн зөндөө сонссон. Гэтэл ОХУ Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүн шүү дээ. Хоорондоо дайны байдалтай улс орнууд л газрын тосоо нийлүүлдэггүй. Бусад улсын хувьд нийлүүлэхгүй байх ёс журам байхгүй. Манай Монголын хувьд хөрш ОХУ-тай сайн хөршийн найрамдалт харилцаатай. Ийм байдлыг ойлгодоггүй хүмүүс манай улстөрд байх юм,

Газрын тосны газрын дарга Г.Өлзийбүрэн: Уул уурхайн яаманд газрын тос боловсруулах уйлдвэрийг байгуулах ажлын хэсэг гарсан

-Саяхан Үндсэний аюулгүй байдлын зөвлөмж гарсан. Үүгээр өөрийн орны олборлож буй тосонд суурилсан боловсруулах үйлдвэр байгуулах нь зүйтэй гэж үзсэн. Дарханы боловсруулах үйлдвэрийн хувьд импортын газрын тосонд суурилахаар тооцоо, судалгаа хийсэн байна. Тэгэхээр үндсэндээ Дарханы боловсруулах үйлдвэрийн асуудлыг дахин ярихгүй болж байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Хэрвээ өөрийн орны олборлолтод тулгуурлаж үйлдвэр байгуулна гэх юм бол гол сэдэв Тамсагийн сав газрын олборлолт болно. Манай улсын газрын тосны олборлолтын 90 хувийг хангаж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, 700 гаруй мянган тонн газрын тос олборлож байна. Тэгэхээр газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулах сэдэв нь одоо гарч байна гэж хэлж болно. Өмнө нь энэ талаар ямар учраас ярьж байсныг хэлж мэдэхгүй юм. Яагаад гэвэл, түүхий эд нь байснаар боловсруулах үйлдвэр байгуулах асуудлыг ярина шүү дээ.

Бидний хувьд 2016,2017 он гэхэд сая 500 мянган тонн газрын тос олборлох түвшинд хүрнэ. Тиймээс энэ сэдвийг ярьж, судлах ёстой цаг хугацаа одоо ирж байна. Уул уурхайн яаманд газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг байгуулах ажлын хэсэг гарсан. Ер нь бид Сайншанд, Чойрт үйлдвэр байгуулах чиглэлээр судалгаа хийж байна. Харин С.айншанд, Чойр руу тосоо яаж хүргэх вэ гэдэг том асуудал бий. Өнөөдрийн хувьд машинаар тээвэрлэж байгаа. Улс орнууд авто тээврээр тосыг зөөдөггүй. Хоолой, усан онгоц, төмөр замаар тээвэрлэснээр эдийн засагт үр ашигтай байдаг. Манай тосоо хоолойгоор хэрэглэгчдэд хүргэх ёстой. Одоогоор машинаар тээвэрлэж, маш өндөр өртөг төлж байгаа. Баррельд ам.доллар 60 центийг зарцуулдаг. Тонн тутамд 60 орчим ам.долларыг зөвхөн тээвэрлэлтэд зарцуулж байгаа. Энэ бол маш өндөр өртөг. Үүнийг бууруулах ёстой. Харин бууруулах аргачлал нь холбогдох дэд бүцийг нь хийх юм.

ШУТИС-ийн Геологи, газрын тосны сургуулийн тэргүүлэх профессор, доктор Ж.Цэвээнжав: Газрын тосны салбар хамгийн чухал салбар

-Аливаа улсын тусгаар тогтнол, үндэсний аюулгүй байдалд чухал нөлөөтэй эдийн засгийн суурь салбар гэж юуг хэлдэг вэ гэхээр, миний хувьд газрын тосны салбар юм. Олон хүн ингэж боддог байх. Өнөөдөр газрын тосны үнэ, Америк долларын ханшаар дэлхийн эдийн засаг тодорхойлогддог гэхэд хүмүүс нэг их маргаад байдаггүй. Манай орон түүхэн уламжлалаараа газар нутагтай, малтай, нүүдэлчин соёлтой байсан учир сүүлийн үеД алт, зэс, нүүрс харахаараа уул уурхайг стратегийн салбар гэж үзэх хандлага ихсэх болж. Уул уурхай улс орны эдийн засагт онц чухал үүрэг гүйцэтгэж байгаа нь үнэн. Гэхдээ би хувьдаа саяхан болж өндөрлөсөн "Газрын тос-2014" хэмээх ээлжит хурлын үеэр газрын тосны салбар стратегийн салбар мөн гэдгийг үндсэндээ хүлээн зөвшөөрсөн гэж үзэж байгаа. Энгийн жишээ ярихад газрын тос, түүний бүтээгдэхүүн, түлш шатахуунгүй болчихвол ямар ч уурхайн ажил явахгүй, ямар ч машин явахгүй. Эргээд нөгөө сайхан үхэр тэргэндээ орж таарна.

Гэхдээ 21 дүгээр зуунд энэ арай биш байх. Тийм үү? Энэ утгаараа газрын тос их чухал салбар гэдэг зүйлийг дээр үед ч ойлгож байсан, ардчиллын 20 гаруй жилд ч ойлгож эхэлсэн. Яагаад гэвэл шинэ үеийн хууль дотроос хамгийн түрүүнд гарсан нь 1991 онд батлагдсан Газрын тосны тухай хууль юм. Энэ улс орны хамгийн амин чухал, судсаар нь гүйдэг цустай адилхан салбарыг тусгаар байлгах гэж, биеэ даасан байлгах гэж, хөрөнгө оруулалтыг татах гэж уг хуулийг хамгийн түрүүнд шийдэж байсан байх нь. Яагаад тэр үед Ашигт малтмалын хуулийг түрүүлж батлаагүй юм? Ашигт малтмалын хууль 1997 онд батлагдаж байлаа шүү дээ. Бас Эрчим хүчний хууль, Барилгын хууль, Автозамын хууль зэрэг чухал баримт бичгүүдийг батлалгүй хамгийн түрүүнд Газрын тосны хуулийг яагаад баталсан бэ гээд бодохоор нэг юм хэлээд байгаа биз. Нэгдүгээр асуудал энэ. Хоёрдугаарт, яг өнөөдөр Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөр орж байж асуудал нь шийдэгддэг салбар бол газрын тосны салбар Оюу толгойг Үндэсний аюулгүйн зөвлөлөөр хэлэлцэгдсэн, эсэхийг би мэдэхгүй. Хуулиараа газрын тосны томоохон асуудал, ялангуяа талбайн асуудал хэдэн том даваа давж байж шийдэгддэг. Салбарын яам, агентлагаар хэлэлцэгдээд эцэст нь Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл зөвшөөрөл өгдөг. Ийм тогтолцоо өнөөдөр хүнсний салбарт ч, эрчим хүчинд ч, уул уурхайд ч байхгүй.

"АМО Дисковер" компанийн гүйцэтгэх захирал, Монгол Улсын мэргэшсэн геофизикч, геологич С.Мөнхбаатар: Нефтийн магнат компаниудын эрх ашиг хөндөгдөх учраас асуудал шийдэгдэхгүй байна

-Өдий хүртэл нефьтийн боловсруулах үйлдвэр байгуулагдахүй байгаагийн шалтгааныг хүн болгон л мэдэж байгаа гэж би ойлгодог. Өнөөдөр нефть импортоос ашиг олдог хэдхэн компани монополь болчихлоо. Тэр компаниуд монополь ашгаа алдахгүйн тулд Засгийн газарт нөлөөлж байдаг гэж боддог. Шатахууны үйлдвэр байгуулах асуудал урд өмнөх Засгийн газрууд дээр ч яригдаж байсан. Хоёр нам хоорондоо талцаж, тэгээд нэгнийхээ гаргасан саналыг унагаасаар байгаад өдий хүрсэн. Миний мэдэж байгаагаар Налайхад барихаар нэг хэсэг хөөцөлдөж байсан. Тэр нь болохоо болихоор буцаад Зүүнбаянд жижиг үйлдвэр барьсан. Гэхдээ тэнд оросын хуучин цооногуудыг шавхаж зөвхөн түлш үйлдвэрлэж байсан юм. Тэр цооног нь шавхагдаж дуусаад хаагдсан. "ХЭТ" компани Дорнодод нефтийн үйлдвэр барья гэдэг санал оруулж байсныг би санаж байна. Нэг нам нь дэмжихээр нөгөө нам нь саад тавиад асуудал явж өгөхгүй өдий хүрчихлээ. Дахиад хэлье. Нэг талаас хоёр том нам хоорондоо ойлголцож чадаагүй. Нөгөө талаас нефтийн магнат компаниудын эрх ашиг хөндөгдөх учраас, шатахуунаа дотооддоо үйлдвэрлэвэл тэдний ашиг буурах учраас асуудал шийдэгдэхгүй байна. Бас нэг асуудал байна. Энэ үйлдвэрийг барихад юу саад болж байна вэ? Түүхий эд бүхий талбайгаа гаднын компаниудад өгчихсөн. Тэд өөрсдийнхөө эрх ашгийн үүднээс урагшаа зөөгөөд байдаг. Тэгэхлээр бид үйлдвэр барьсан ч гэсэн түүхий эдийг нь яаж авах вэ гэвэл гаднын компанид өгсөн талбайгаасаа гарч байгаа нефтийг буцааж худалдаж авахаас өөр аргагүй болж байгаа юм. Нэг ёсондоо улс маань өөрийн талбайгүй. Монголхүн Монголынхоо баялагийг өөрөө худалдаж авна гэхээр үнэхээр сонин байгаа биз. Тийм л хуульзүйн орчин бүрдсэн байна шүү дээ.

Гэхдээ нефтийн хайгуул маш эрсдэлтэй бөгөөд их мөнгө зарцуулдаг. Доод тал нь 200-300 сая доллар шаардана. Нөөц муу байх ч тохиолдол ч байдаг. Тэр эрсдлээс улс айгаад бүх эрсдлүүдийг гаднын компаниудад оруулсан нь нэг бодлын зөв. Гэхдээ худалдаж авахдаа бүтээгдэхүүн хуваах гэрээн дээр тусгасан заалт бий. Нефть өдөрт 5 мянган бареллиэс их гараад ирэхээр бид 50 хувийг авна гэсэн тийм гэрээ юм. Ашигт малтмалын хуульд 34 болон 51 хувийг худалдаж авахаар байгаа. Цөмийн энергийн тухай хуульд 34 болон 51 хувийг үнэгүй эзэмших заалт байгаа. Үнэгүй эзэмшинэ гээд ураны хайгуулыг зогсоосон байна уу, гэхээр үгүй л байх юм. 34 болон 51 хувийг заавал худалдаж авахгүй гэдэг өнцгөөр хуулиа баталсан бол гаднын компаниуд гараад явчихгүй л байсан болов уу. Эдгээр хуулиас илүү сайн хуулийг би Газрын тосны , бүтээгдэхүүн хуваах тухай хууль гэж боддог. Энэ хууль дээр олборлоод гаргаж байгаа л бол ашгаас нь биш бүтээгдэхүүнээс нь татвар авна гэдэг заалт бий. Тэр бүтээгдэхүүнээ ашиггүй гаргах юм бол тухайн компанид хохиролтой. Гэтэл Ашигт малтмалын хуульд ашгаас нь татвар авна гээд заачихсан. Тэр заалтыг ашиглаад манайх ашиггүй ажиллаж байгаа гээд зүтгээд байвал яах вэ? Гэхдээ Монголдоо нефтийн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх боломж ойрхон байна гэж харж байна.

Д.Бат