Улаанбаатар хот гамшгийн байдалд байгаа тухай өдөр бүр манай олон зурагтын сувгуудаар ярина. УИХ-ын индэрт ч, гудамжинд яваа жирийн иргэн ч, эрдэмтэн мэргэд ч, байгаль хамгаалагчид ч, төрийн бус байгууллагынхан ч Улаанбаатарын агаар, ус, хөрс бохирдож, замын түгжрэл дээд цэгтээ тулсан тухай ярих нь хэвийн үзэгдэл болж “монгол чих” хэдийн дөжирчихсөн.

Зохицуулах арга зам бүгд мухардсан. Агаарын бохирдол их үед чаддагаараа сургууль, цэцэрлэгийг хоёр сараар хаахаас өөр хувилбар байхгүй.

Улаанбаатар руу чиглэсэн их нүүдлийг хэзээ ч зогсоож чадахгүй гэдэг нь илт харагдаж байна. Хөдөөгийн хүн амын 75 хувь нь Улаанбаатарт суух хүсэлтэй хэмээн өмнө нь “Засгийн газрын мэдээ” сонины нийтлэлдээ дурдаж байсан. Энэ бол тун аймшигтай тоо. НҮБ, Швейцарын хөгжлийн агентлаг хамтран “Монгол Улсын дотоод шилжилт хөдөлгөөнийг ойлгож, зохицуулахуй” төслийн хүрээнд 18 сарын турш судалгаа хийж, дүнд нь 75 хувь нь “тийм” гэсэн хариулт өгчээ. Нөгөө аугаа “нүүдлийн соёл иргэншил” ч будаа боллоо. 84.4 сая хүрчихсэн их мал сүргээ, далай шиг их газар нутгаа яана даа гэх бодол монгол хүнд үгүй болчихсон юм болов уу хэмээн би үнэхээр түгшиж байна.

Тэгэхлээр Улаанбаатарыг мөхлөөс аврах цорын ганц арга зам нь нийслэлээ нүүлгэх явдал байж болно. Монгол орныхоо төв хэсэгт дахин шинэ жижиг нийслэл байгуулах тухай 1997-1998 онд би хэсэг нөхдийн хамт төсөл зохиогоод, анхны “Их хурд” наадмаар Өвөрхангайн Хархорины Эрдэнэзуу хавьд Түмэн-Амгалангийн ордны шав тавьж явснаа эргэж дурсахаас аргагүй болов.

Гарчигт өгүүлсэн сэдэв бол ОХУ-аас авах, сурах сүрхий туршлага сургамж бус, зөвхөн санаа сэдэл төдий юм. Нийслэлээ нүүлгэе хэмээн оросууд яриад эхэлжээ. Болгооно уу.

ОХУ-ын Батлан хамгаалахын сайд Сергей Шойгу Ерөнхийлөгч В.Путинд тун их итгэгдсэн нөхөр. Тиймдээ ч маш чухал алба залгуулж, дэлхийн бодлогыг тодорхойлоход шууд гар бие оролцож буй. ОХУ-ын Ерөнхий сайдаасаа ч салбарынхаа асуудал дээр эзэн хүн шиг яваа.

Тэр зангараг нь нөлөөлсөн гэлтэй “Москвагаас залхлаа, нийслэлээ Уралын нуруу давуулан дорно зүгт нүүлгэе” гэж ярьдаг болсон нь гайхалтай. Тэгэхдээ нэг биш, хэд хэдэн удаа ингэж ярьсан бололтой. Сибирьт нийслэлээ байгуулъя гэх санаа бол Батлан хамгаалахын сайдын, тус яамны байр суурь огтоос биш. Харин Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн (Русское географическое общество) Ерөнхийлөгч Сергей Шойгу гэдэг хүний байр суурь, санал юмсанжээ. Энэхүү нийгэмлэг бүр 1845 онд Николай I Эзэн хааны ивээлээр байгуулагдсан бөгөөд газар зүйн судалгаа хийхийн сацуу газар зүй-геополитикийн нээлт хийж, түүнийгээ төрийн бодлогод тусгаж, хэрэгжүүлж ирсэн, нэг ёсны маш чухал “зэвсэг” аж. “Уралын цаана санхүү-аж үйлдвэрийн томхон төв буюу нийслэл байгуулах хэрэгтэй. Тэр нь Сибирь, Алс Дорнодын газар нутгийг хөгжүүлэхэд томхон түлхэц болно” хэмээн “Неизвестная Сибирь” сэтгүүлд тэрбээр ярьжээ.

Монголчуудад бол шүүрч аваад л дэмжээд, болдогсон бол лоббидоод хэрэгжүүлчихмээр санал аж. Оросын нийслэл газар зүйн өнцгөөр наашилна гэдэг бол Монгол-Оросын харилцаанд мөн ч том түлхэц болохсон. Москва нийслэлээрээ байж л байг. Цаана нь Санкт-Петербургийг умард нийслэл, соёлын нийслэл хэмээн нэрлэж, бичиж, ярьдаг болчихсон. Мөн хэрэг дээрээ Сочи хот өмнөд нийслэл нь болсон. Тэгвэл Уралын нуруу давуулаад Сибирьт бас нэг нийслэлтэй болог л дээ. Монголд ээлтэй талаас нь ингэж ерөөе.

Хаант Оросын үед Сибирийг нэвт нээж, хөгжүүлж, Европ талаас хүмүүс татсаны дүнд Уралын нурууг даваад Ази талын хэсэгт нь таван сая хүн шилжин ирж байсныг С.Шойгу эш татжээ. Сибирь, Алс Дорнодыг тухайн үеэс цөллөгийн газар болгон ашигласан бөгөөд цөлөгдөж ирсэн сэхээтнүүд суурьшсан газраа соёлын үр суулгаж байсан нь ч дэвшил гэхээс аргагүй юм. СССР-ийн үед Сибирь, Алс Дорнодыг маш сайн ашиглажээ. БАМ гэх тив дамнасан төмөр замын аварга бүтээн байгуулалт үүний бэлээхэн жишээ. И.Сталины яргаллын үед сая саяар тоологдох хоригдол, нутаг заагдагчид, дээр нь бүтээн байгуулалтын комсомолчид, тэдний хамтын хүчээр боссон шинэ хот тосгод, зам гүүр, цахилгаан станц, Эх орны дайны үеэр нүүлгэж авчирсан үйлдвэрүүд зэрэг дэвшлүүдийг нэрлэж баршгүй.

Харин ОХУ-ын өнгөн дээр Сибирь, Алс Дорнод эрчээ алджээ. Албан хүчээр цөлөхөө больсон, комсомолчид гэх мэт үзэл суртлаар ажилладаг нийгэм улс төрийн хөдөлгөөн байхгүй болсон. Оросын Европын хэсгээс нүүлгэж авчрах ямар ч үйлдвэр байхгүй. Харин Хятадын бараа, үйлчилгээ, үйлдвэр, Хятад хүн Сибирь рүү аажмаар нэвтэрсээр нэг мэдэхэд хүн амын доторх угсаатны тоогоор оросуудын дараа орохоор болчихсон байна. Тэнцвэр алдагдсан гэсэн үг.

Алдагдсан тэнцвэрийг нөхөхийн тулд ВЭФ буюу Дорнын эдийн засгийн форум гэдгийг санаачиллаа. Одоо Оросын Европын хэсгээс хүн ардаа татах, нүүлгэх ямар арга байна гэдэгт Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн Ерөнхийлөгч хариу бодож олохдоо шинэ нийслэлийн тухай санаа олжээ. Энэ нь нийслэл хот учраас амьдралын стандарт арай өөр, дээгүүр байж, иргэдийн ажиллаж, амьдрах нөхцөл сайжирч таарна. Амьдралын түвшнээр Москвагаас дутахгүй болчихвол ч бүтэхгүй зүйл биш л дээ. ОХУ-ын дээд эрх баригчдад ийм санаа дэвшүүлсэн анхны хүн нь С.Шойгу, эсэргүүцсэн анхны хүн нь Москва хотын дарга Сергей Собянин нар аж.

Яг одоо боломж бүрдээд байгааг Оросын газар зүйн нийгэмлэг олж харсан байж болох юм. ОХУ нь Крымээс болж Европын холбооны хоригт орсон, Европ улам бүр Оросоос хамааралгүй болсоор байна. Орос ч гүргэр зангаараа Европын Зөвлөлөөс гараад явчихлаа. Нефть, хийн хэрэглээг нь Атлантын далайн цаанаас АНУ хийчихнэ гэвэл Орост Европт хийх ажил, бизнес тун бага болно. Ийм нөхцөлд оросын Европын хэсэг хэнийг татаж, хэнийг хөгжөөж, хөөрцөглөх вэ. Европын хэсэг дотроо шилжилт хийе гэх санаа яригдаж эхэлсэн. Холбооны зарим нэг бүтэц, тухайлбал, үндсэн хуулийн шүүх (Цэц) СанктПетербург руу хэзээ мөдгүй нүүх ч юм шиг. Томоохон компаниуд нь аль хэдийн умар тийшээ нүүгээд эхэлчихсэн. “Газпром” гэхэд л “Лахта-центр” гэдэг нэрээр СанктПетербург руу нүүж байна.

Нийслэлийг Москвагаас Екатеринбург юм уу Новосибирск рүү нүүлгэе гэдэг санааг академич Арнольд Тулухонов гэгч буриад нөхөр анхлан ярьж байв. Тэрээр ОХУ-ын холбооны зөвлөлийн сенатч байхдаа энэ талаар амаа чилтэл ярьдаг нэгэн байв. Тэр буриад ахан дүүсийнхээ хэлснийг ойлгож байна. Тува эцэгтэй С.Шойгу мөн буриад ахан дүүсээ дагаж тэгж ярьсанд буруу юм огт алга. Энэ хоёрын төрсөн нутаг, ундаалсан ус нь Монголын хилийн цаахнатай байгаа шүү дээ.

Арнольд Тулухонов ийнхүү өгүүлж байв: “Нийслэлийг Москвагаас нүүлгэх хэрэгтэй. Москва өөрийгөө үгүй хийгээд дууслаа. Түшмэдэд бус, хүн амдаа хэрэг болох үүднээс нийслэл улсынхаа яг төвд байх хэрэгтэй. Өнөөдөр зөөврийн тээврийн 75 хувь нь Москвагаар дамжиж байна. Якутскаас Чита ороход заавал Москвагаар дамждаг!”

Москвагаас булзъя гэдэг санааг 2014 онд Давост болсон бизнесийн уулзалтын үеэр Олег Дерипаска ярьж байсан бөгөөд нийслэлийн үүргийг Красноярск, эсвэл Иркутск өөртөө авах хэрэгтэй. Нийслэлийг Сибирь рүү хөдөлгөнө, нийслэлийн статус Москвад авлига, огт хэрэггүй төвлөрөл бий болчихсон хэмээн хэлж байжээ. Үнэн үг болтугай.

Энэ мэтчилэн түүгээд байвал Оросын нийслэл Томск, Владивосток, Севастополь, бүр туйлшраад Магадан руу шилжих дээрээ тулсан, эсвэл тэгэх юм байна гэх сэтгэгдэл төрнө. Одоогоор санаа төдий байгаа ч энэ талаар бичих нь улам олширлоо. Анхаарах хэрэгтэй ч юм шиг. “Москваг дахин москважуулах номлол” гэх (Доктринa размосквичивания) хачин төслийг Оросын демограф, миграц, бүс нутгийн хөгжлийн хүрээлэнгийн Ажиглах зөвлөлийн дарга Юрий Крупнов гэдэг хүн ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путинд өргөн барьснаас хойш жил гарангийн хугацаа өнгөрчээ. Тэр яриа хэвлэлд ил нийтлэгдсэн. Мөн л бидний ярьдагтай агаар нэг. Гэхдээ Улаанбаатарыг бодвол гэр хороололгүй, түүхий нүүрс түлдэггүй, ид задгай жорлонгүй. Москвад хөрс, ус, агаарын бохирдол нь улаанбаатарынхаас хамаагүй бага.

Юрий Крупнов ярьсан нь “Москва нөөцөө шавхлаа. Цаашдаа улам дордоно. Барилгын цогцолборуудыг шинэчилж бариад ч нэмэр алга. Барилгууд эдийн засгийн эргэлтэд орох ёстой. Бариад л байдаг. Гэтэл бүтэн хагас сая зарагдаагүй орон сууц байна. Энэ хамаа алга гээд барьсаар. Үүнд мөнгө их орж, ажлын байраа дагаад бүх Оросууд Москва руу ирж суурьших нь ээ. Гэтэл улс орны үлдсэн хэсэг нь яах болж байна”.

Уралын чанад дахь нутаг дэвсгэрийг хөгжүүлэх шинэ концепц гэдгийг Оросын шуАийн Сибирийн салбараас 2018 оны эхээр дэвшүүлсэн бөгөөд академич Валентин Пармон гэдэг хүн Сибирь дэх суурьшлыг тэнцүүлэхийн чухлыг ярьдаг болсон. Сибирь, Алс Дорнодыг хөгжүүлэх талаар дэвшүүлдэг санал, санаачилгыг хэрэгжүүлэх нэн тэргүүний гарц, “зэвсэг” бол нийслэлийг Сибирийн аль нэг хотод шилжүүлэх явдал. Бүр болохгүй бол Сибирьт цоо шинэ нийслэл барих хэрэгтэй хэмээн Оросууд үздэг болжээ. Хөрш Казахстаны мэргэн сонголтыг Орост шагшин магтах нь элбэг болжээ. Нийслэлээ Алма-Атыгаас Астана руу зориг зүрх гарган нүүлгэсэн. Өмнө нь 300 мянган хүн ам бүхий Целиноград хотыг хэдхэн жилийн дотор сая гаран хүн ам бүхий цоо шинэ нийслэл болгож чаджээ. Бид хасаг ахан дүүсээсээ суралцах хэрэгтэй хэмээн би аль дээр үед л бичдэг, ярьдаг байсан даа.

• Улаанбаатарыг мөхлөөс аврах цорын ганц арга зам нь нийслэлээ нүүлгэх явдал байж болно.

• Оросын нийслэл газар зүйн өнцгөөр наашилна гэдэг бол Монгол-Оросын харилцаанд мөн ч том түлхэц болохсон.

• Хятадын бараа, үйлчилгээ, үйлдвэр, хятад хүн Сибирь рүү аажмаар нэвтэрсээр нэг мэдэхэд хүн амын доторх угсаатны тоогоор оросуудын дараа орохоор болчихсон байна.

Орос орон ерөнхийдөө эзгүйрч, оросын хөдөө нутаг хумигдаж, хүн ам нь 15-20 мегаполис хотод суурьшиж байна. Тэгэхээр эзгүйрлийг арилгах шинэ гарц бол шинэ нийслэлтэй болох. Тэр нь Сибирьт байх учиртай санж. Нийслэл нь Азийн хэсэгтээ ороод ирвэл хятадуудын суурьшил ч эх, захтай болж, хяналтанд орно хэмээн оросын жирийн иргэд үздэг болсон. Хөгжил тэгшрэх, жигдрэх, эсвэл хүн амын бүтцэд дэвшил авчрах тухайд тэгж сэтгэхийг ер буруушаах үндэсгүй.

Харин Москва хотын Засаг дарга Сергей Собянин эсэргүүцжээ. “Алс Дорнод руу нийслэлээ шилжүүлэх үзэл бодол бол ёстой “аугаа”. Бараг их наяд рублийн зарлага гарна. Оросын Европын хэсгийн 110 сая хүн ардаас 8000 түшмэлийг нь цөлөх болно. Дээр үед түшмэдийг Сибирь, Дорнод руу цөлдөг байсан, гэхдээ маш их гарлагатайгаар. Сибирь гэдэг чинь Хар далайн эрэг биш. Тэгээд ч тэнд ямар үйл ажиллагаа явуулах болж байна” гэжээ. Мөн лут хариулт аа? хэрэв бэрхшээе гэвэл ч шалтаг мундахгүй. Сайн боловсрол хүртэх боломж алга, орчин үеийн шинжлэх ухаан, мэдлэгийн аж үйлдвэр Сибирьт алга гэдэг нь үнэн. Сибирийн оршин суугчдыг өөд нь татъя гэхээр төрийн бодлого ч дутмаг байна. Боловсон хүчингүйгээр юу ч бүтээж, босгож чадахгүй.

Оросын хамаг олигтой боловсон хүчин нь Оросын Европ талдаа төвлөрсөн. Нөгөө Ю.Крупновын төсөл Оросын Ерөнхийлөгчийн ширээн дээрээс гулсан гулссаар Эдийн засгийн хөгжлийн яамны нэг түшмэлийн ширээнд хадгалагдсан.

Одоо Сибирийн “төлөөлөл” болж Кремльд ойр байгаагаар нь Сергей Шойгуг тойгдож авахаас өөр арга алга боллоо хэмээн Ю.Крупнов ярьсан байна. Орос орон Москвад эхэлж, Москва, эсвэл Питерт дуусаж байгааг эцэслэх цорын ганц найдвар бол Сибирийн “төлөөлөл” Сергей Шойгу гэх нь холгүй ярьжээ. С.Шойгу гэснээс энэ хүн Батлан хамгаалахын сайд болохоосоо өмнө Москва мужийн Засаг даргаар ажиллаж, энэ хотын зовлон жаргалыг мэдэрдэг, ойлгодог болсон тул бас ч үгүй найдвар тавихад болно. БХЯ-ыг толгойлох болсноор Сибирь, Алс Дорнодод цэргийн хээрийн сургууль олон хийдэг болсон. Хойшоо умард мөсөн далайд цэргээ байрлуулж байгаа зэрэг нь ямар ч атугай тэтгэврийн офицер, генералуудаар Москваг дүүргэхгүй байхад хэрэгтэй санж. Ерөөсөө С.Шойгуд улстөрчийнх нь хувьд итгэх, найдах, хөөргөдөх явдал Орост мэр сэр үзэгдэх болсныг анхаарахгүй өнгөрч болохгүй. ОХУ-ын хөдөлмөрийн яамны мэдээгээр тэтгэврийн шинэчлэлийн дараа долоон сая хүн гудамжинд гарах төлөвтэй. Харин ноён Сергей Кужугетович Оросын дээд элитийн төлөөлөл болохын хувьд нийслэлийг шилжүүлэх санал дэвшүүлж, дэмжүүлж чадвал энэ олон сая хүн ажлын байртай болж болно. Зарим мэдээгээр нийслэлийн тухай яриаг дөрвөн жилээр хойшлуулахыг В.Путин шаардсан гэх мэдээ байна.

С.Шойгу амаа үдүүлээд дөрвөн жил тэсэж болно. Владимир Путин 2024 онд дахин нэр дэвшихгүй гэдгээ зарлачихсан. Харин тэр үед С.Шойгу нэрээ дэвшүүлж “Нэгдмэл орос” намаасаа өрсөлдвөл Москва дорно зүг хөдөлж магадгүй юм.

Ингэхэд Москвад нутгийн зөвлөлүүд байдаг эсэхийг мэдэхгүй. Байдаг бол замарсан их зөвлөлтэй болох биз. Тэгвэл “төлөөлөл” нь бүр ч эх захаа алдана. Байдаггүй учраас л ажил үйлс нь жигдэрсэн биз. Хэрэв тэгж донтох аваас В.Путин, Д.Медведев, В.Володин, С.Собянин, С.Шойгу бүгд л хэдэн тийшээ харчих байсан биз. Азаар тийм зүйлгүй. Харин манай нийслэл дэх “нутгийн зөвлөл”-үүд, аймаг сум битгий хэл баг хороогоороо ялгарах нь холгүй байх юм даа.

Олхонуд Баярхүү