Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөл Засгийн газраас өргөн барьсан 

Монгол Улсын 2021 оны төсвийн төслүүдтэй танилцаж судлаад санал, дүгнэлтээ гаргажээ. 2021 онд Монгол Улсын нэгдсэн төсвийн тэнцвэржүүлсэн орлогыг 11.8 их наяд төгрөг буюу ДНБ-ий 27.9 хувь, нийт зарлагыг 13.9 их наяд төгрөг буюу ДНБ-ий 33.0 хувь, төсвийн алдагдлыг 2.15 их наяд төгрөг буюу ДНБ-ий 5.1 хувь байхаар төлөвлөжээ. Эдийн засаг өсөлттэй, төгрөгийн ханш тогтвортой байхад төсвийн алдагдлыг ДНБ-ий 2 хувиас хэтрүүлэхгүй байх хуулийн заалттай. Иймээс Засгийн газар төсвийн менежментийг 2021 онд өмнөх 2 жилийн нэгэн адил суурь хуульд нийцүүлэн явуулахыг эрхэмлэнэ гэж найдаж буйгаа илэрхийлсэн байна. 

Ойрын жилүүдэд бондуудын эргэн төлөлт хийгдэх тул зээлийн асуудалд онцгой анхаарал тавьж, төсөвт үзүүлэх ачааллыг бууруулах нь нэн чухал бөгөөд энэ хүрээнд Засгийн газар Номад бондыг бага хүүтэйгээр олон улсын зах зээлд борлуулж, өндөр хүүтэй Мазаалай бондын өрийг барагдуулах боломж үүсгэж, хүүний зөрүүгээр төсвийн ачааллыг 26.5 сая ам.доллар буюу 70 гаруй тэрбум төгрөгөөр бууруулсан нь чухал ач холбогдолтой болсон байна хэмээн үзжээ. 

Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлөөс өгч буй санал зөвлөмж 

1. 2021-2023 онд Монгол Улсын эдийн засаг 6.0 хувиар өсөхөөр төсөөлжээ. Гадаад худалдааны эргэлт нэмэгдэж 2021-2023 онд гадаад худалдааны тэнцэл 1.3 тэрбум ам.долларын ашигтай гарахаар төсөлд тусгагдсан байна. Үүний үр дүнд бий болсон хуримтлалыг зөв зүйтэй зарцуулах нь Засгийн газрын анхаарлын төвд байх ёстой. Тухайлбал Өмнийн говийн төмөр замын болон цахилгаан эрчим хүчний төслийг амжилттай хэрэгжүүлбэл жилдээ хамгийн багадаа 300-400 сая ам.долларын валютын хэмнэлт үүсэж, энэ хэмжээгээр эдийн засаг, санхүү төсөвт эерэг нөлөө үзүүлнэ. Нөгөө талд төлбөрийн урсгал тэнцэл алдагдалтай байгаа нь их хэмжээнийгадаад зээлийн үндсэн өр хүүгийн төлбөртэй, маш олон төрлийн зөвлөх үйлчилгээ авдагтай, тээвэр, шатахууны зардал өндөртэй, түүнчлэн гадаад дотоодын хөрөнгө оруулалтыг дотоодын ажил үйлчилгээ, хөдөлмөрийн зах зээлд шингээх чадвар,хүчин чармайлт хангалтгүй байгаатай холбоотой байна. Төсөв, мөнгөний бодлогыг тодорхойлж эрэмбэлэхэд эхний ээлжинд экспорт,төлбөрийн тэнцлийг сайжруулахад анхаардаг олон улсын шилдэг туршлагыг авч хэрэглэх саналыг дэвшүүлж байна. Төлбөрийн тэнцлийн байдал, динамикийг хавсралт хүснэгт No5-д үзүүллээ. Хэрэв төсөөлж буйгаар эдийн засаг өсөлттэй, цар тахал намжвал төсвийн алдагдлыг “Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль”-д заасан хязгаарт багтаах зорилт тавих нь зүйтэй гэж үзэж байна.

2. Цаашид төсвийн зарлагын өсөлтийг хязгаарласан тохируулгыг “Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль”-д оруулах, ялангуяа сонгуулийн мөчлөгийн нөлөөг бууруулах тогтолцоог уг хуульд нэмж тусгах. Тухайлбал, санхүү, банк зэрэг мэргэжлийн байгууллагын зөвшөөрөлгүйгээр УИХ болон Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл зэрэг дээд шатны байгууллагаас төсөв, зээл, төлбөрийн байдалд нөлөөлөх шийдвэрийг гаргахгүй байх хууль, эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх шаардлагатай. Хууль зөрчсөн шийдвэр гаргавал Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлөөс вето-хориг тавьдаг эсвэл Үндсэн хуулийн Цэцэд хандах эрх зүйн боломжийг бүрдүүлэх асуудлыг судалж шийдвэрлэх хэрэгтэй.

3. Төсвийн зарлагыг бууруулах бодлогыг тууштай хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна.Үүний нэг тулгамдсан асуудал нь төсвийн хөрөнгөөр хэрэгжиж буй халамжийн бодлогыг шинэчилж хүрээ хязгаарыг хумих замаар нийгмийн эмзэг бүлэгт чиглэсэн бодлогыг хэрэгжүүлэх нь чухал. Халамжийн бодлого хавтгайрсан байгаа талаар их шүүмжлэл гарч байгааг нэг бүрчлэн судлан үзэж, засаж залруулах арга хэмжээг шуурхай хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна.

4. Төсөв, сангийн бодлогод зориуд анхаарч судлууштай зүйл бол цалин, хөдөлмөрийн эрхлэлтийн байдалд дүн шинжилгээ хийж, даатгал, татвар төлдөггүй хөдөлмөр эрхлэлтийг албан ёсны болгох замаар ажил эрхлэгчдийн ирээдүйн нийгмийн баталгааг хангах явдал нэн чухал болно. Орон нутгийн бие даасан байдлыг бэхжүүлэх бодлогын хүрээнд аймаг сум, хот дүүргийн төлөөллийн болонзахиргааны байгууллагын зүгээс оршин суугчдын ажил эрхлэлтийг дэмжих санал санаачилга, хариуцлагыг цалин хөлсний бодлого, стратеги, төсөв хоорондын шинэчлэлээр дамжуулан нэмэгдүүлэх нь зүйтэй.

5. Багшийн цалин, урамшууллыг сурагчдын сурлагын амжилттай уялдууланнэмэгдүүлэх ажлыг 2021 оноос эхлүүлж байгаатай холбоотойгоор нийт албан хаагчдын цалин хөлсний системийг ажлын бүтээмж, үр дүнтэй нь холбож, урамшууллын тогтолцоог шинэчлэх хэрэгтэй байна.

6. Зардлыг бууруулахын тулд хөрөнгө оруулалтын бодлогыг боловсронгуй болгохчиглэлээр “Монгол Улсын 2020 оны төсвийн тухай хууль”-д тодотгол хийх үед Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлөөс санал өгсөн. Хөрөнгө оруулалтын бодлогыгдахин сайтар харж үзэх, боловсрол, эрүүл мэндийн байгууллагуудыг бэхжүүлснээр ард түмний эрүүл мэндийг сайжруулан боловсролын түвшинг нэмэгдүүлэх сайн талбайгаа ч эргээд төсвийн зарлагыг нэмэгдүүлдэг. Орон нутагт барьсан зарим сургуулиудын ашиглалт хангалтгүй суралцагчдын тоо хүрдэггүй байдал ажиглагдаж байна. Энэ байдалд дүгнэлт хийж хөрөнгө оруулалтын бодлогоо боловсронгуй болгох шаардлага байгааг анхаарч үзэх хэрэгтэй.

7. Монгол Улсын хамгийн хүнд асуудал бол зээлийн эргэн төлөлт. Төсөв өөрөө үүнээс хамаарна. Улсын төсөв, Төв банк, арилжааны банкуудаас олгосон зээлийн 11 эргэн төлөлтийн тухай асуудал. Ялангуяа томоохон, өр нь төлөгдөхгүй байгаа компаниудын жагсаалтыг гаргаж, үүнийг шийдэхийн тулд “нэмүү өртгийн сүлжээ” бий болгох хэрэгтэй. Өрөө төлж чадахгүй байгаа аж ахуйн нэгжүүдээс Монгол Улсын төрийн бодлогын хүрээнд төрийн өмчит компаниуд, төсвийн байгууллагууд бүтээгдэхүүнийг нь худалдаж авах, олон улсын зах зээлд нийлүүлэхэд нь дэмжлэг үзүүлэх замаар экспортыг өргөжүүлэх, дотооддоо нэмүү өртөг бүтээхэд онцгой анхаарах нь ач холбогдолтой.

8. Нэмүү өртгийн сүлжээ бий болгох тал дээр мал, махны бэлтгэлийг дагаж мөн арьс бэлтгэх асуудал яригддаг. Монгол Улсын хэмжээнд жилдээ 400-500 мянган тонн мах бэлтгэж, 200 гаруй мянган тонн махыг намар, зуны үед байнга хэрэглэнэ. Өвөл, хавар хэрэглэх, түүнчлэн экспортлох маханд эргэлтийн хөрөнгө бий болгож байж эдийн засгийн эргэлтийг сэлбэх нь зүйтэй. Нэмүү өртгийн сүлжээг албан эдийн засгаар бий болгож явдаг. Ковид-19 цар тахлын үед улс хоорондын хямд чанаргүй барааны бизнес хумигдаж, тендер шалгаруулалтад дотоодын үйлдвэрлэл ялах магадлалтай болж байна. Монгол Улсын төр жил бүр маш их мөнгөөр худалдан авалт хийдэг бөгөөд импортын барааны худалдан авалтыг өдгөө албан ёсны гэрээний үндсэн дээр хийх болж байгаа нь чухал алхам юм.

9. Малын гаралтай түүхий эд, арьс шир, ноос боловсруулах, хөнгөн үйлдвэрийн салбарт ажлын байр бий болгож, нэмүү өртөг бүтээж, эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж экспортолж байвал татвар авахыг урьтал болгох шаардлагагүй юм. Жилийн 1.5 тэрбум төгрөгөөс бага борлуулалттай татвар төлөгчдөд татварын хөнгөлөлт үзүүлсэн ч тэд техник технологио шинэчлэх, тоног төхөөрөмж авах, материал, түүхий эдээ татах эргэлтийн хөрөнгөгүй бол орон нутагт ажлын байр бийболгох боломжгүй болно. Иймээс Орон нутгийн хөгжлийн санд хуваарилагдаж буйсанхүүжилтийн 50-аас доошгүй хувийг орон нутгийн үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд багахүүтэй, эргэж төлөгдөх нөхцөлтэй зээл олгоход зориулж, орон нутгийн хөгжлийн сангийн хөрөнгийн үр ашгийг дээшлүүлж, дахин ашиглах боломжийг холбогдох хуульд өөрчлөлт оруулах замаар бүрдүүлэх нь зүйтэй.

10.Дотоодын үйлдвэрлэл, үйлчилгээг дэмжихийг урьтал болгох нь хүндрэлээс гарах хамгийн зөв зам байх болно. Төсвийн болон гадаадын зээл тусламжийн хөрөнгөөр дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмждэг олон улсын шилдэг туршлагыг хэрэгжүүлж чадахгүй байна. Монгол Улсын 2021 оны төсвийн төслөөс үзэхэд 4.4 их наядтөгрөгийг бараа, ажил үйлчилгээ худалдан авахад зориулан зарцуулахаар байна. Үүнээс гадна төрийн өмч бүхий цахилгаан станц, уурхай, эрчим хүчний зэрэг олонаж ахуйн нэгжүүд их хэмжээний худалдан авалт хийдэг. Монгол Улсын Засгийнгазраас тендер шалгаруулахдаа дотоодын давуу эрхийг зайлшгүй тооцож байхыгтөсвийн байгууллагууд, захиалагчдад үүрэг болгосон ч энэхүү давуу эрхийг тооцоход адилтгах импортын барааны үнийн зэрэгцүүлэлт хийх, барааны дотоододүйлдвэрлэсэн гэсэн баталгаа, гарал үүслийн баталгаа зэргийг шаарддаг учраас дотоодын үйлдвэрлэгчдийг тэр бүр шалгаруулаад байдаггүй. Нөгөө талаар тендер тойрсон хээл хахууль дотоодын үйлдвэрлэлд биш импортын сүлжээ (гадаадын нийлүүлэгчтэй үгсэн хуйвалдаж)-нд тулгуурладаг гэсэн шүүмжлэл байдаг. Эдгээр асуудлыг шийдвэрлэх хүртэл дотоодын үйлдвэрлэгчдээс шаарддаг олон шаардлагыг хүчингүй болгож, дотоодын үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүнийг заавал ашиглах үүргийг бүх захиалагчид, барилгын ажил гүйцэтгэгчдэд өгөх нь зүйтэй.

11.Хэдийгээр урьдчилан тооцоолох боломжгүй, давагдашгүй хүчин зүйлийн улмаас төсвийн орлого тасалдаж, зардал нэмэгдэж байгаа боловч төсвийн сахилга батыгхадгалах, төсвийн алдагдлыг үргэлжлүүлэн бууруулах, Засгийн газрын өрийн хэмжээг нэмэгдүүлэхгүй байх нь чухал юм. Үүний тулд төсвийн байгууллагын 12 гүйцэтгэх чиг үүрэг болон урсгал зардлын уялдаа хангагдаж буй эсэхэд тооцоо,судалгаа хийж үнэлэн, чиг үүргийн дахин хуваарилалт хийхтэй уялдуулан холбогдох хууль, тогтоомжид нэмэлт өөрчлөлт оруулах ажлыг эрчимжүүлэх шаардлагатай.

12.Монгол Улс мал аж ахуйн түүхий эдийн 20 хүрэхгүй хувийг өөрсдөө бэлтгэж дотоод болон гадаад зах зээлд нийлүүлдэг. Энэ хувь хэмжээг цаашид нэмэгдүүлэх, Монгол Улсын хүн амын 1/3 болсон малчид, тэдгээрээс хамаарал бүхий иргэдийн орлогыг багасгахгүй байлгах явдал тулгамдсан зорилтын нэг юм. Үйлдвэр, аж ахуйн нэгжүүдэд эргэлтийн хөрөнгө дутмаг, хүчин чадлаа бүрэн ашиглах хэмжээнд улирлын чанартай түүхий эдээ өндөр хүүтэй арилжааны зээлээр хангах нь тэдэнд туйлын эрсдэлтэй хэвээр байна. Нөгөө талаар Европ, Америк, Азийн ихэнх зах зээлудаан хугацаанд хаагдсан үед үйлдвэрлэл нэмэгдээд ч борлуулалт хязгаарлагдмал болно. Тухайлбал, ноолууран бүтээгдэхүүний томоохон зах зээлүүд түр хаагдсан байгаа. Тиймээс үйлдвэрлэлийг төдийлөн их биш зохистой түвшинд хадгалах, зээлийн эргэн төлөлт нь санхүүгийн эргэлтийн хөрөнгийн хүндрэлийг нэмэх тул зээлийн төлөлтийн хугацааг хойшлуулах нь илүү зохистой дэмжлэг байх болно.

13.Хоёр хөрш болон бусад орнуудтай хийх худалдааг эрчимжүүлэх, чөлөөтэй болгох арга замыг холбогдох талуудтай хэлэлцэж нэн яаралтай шийдвэрлүүлэх, ялангуяа нүүрсний худалдааг нэмэгдүүлэх арга замыг тохиролцох хэрэгтэй.

14.Малаас гарах үндсэн түүхий эд болох 400 гаруй мянган тонн мах, 30 гаруй мянгантонн хонины ноос, 10-аад мянган тонн ямааны ноолуур, 15-аас доошгүй сая ширхэг арьс, ширний нөөц байна. Эдгээрийг цуглуулж эргэлтэд оруулна гэвэл ойролцоогоор 3 их наяд гаруй төгрөг буюу 1.1 тэрбум ам.доллар гарах юм. Мал ажахуйн зарим түүхий эдийг бэлтгэж, боловсруулж, экспортод гаргахад зориулж 500.0 орчим тэрбум төгрөгийн зээлд 5 хувь нэгж хүүний хөнгөлөлтийг улсаас олгохыгсанал болгож байна. Үүнд 25.0 орчим тэрбум төгрөг шаардагдана. Арилжааныбанкууд Монгол Улсын Хөгжлийн банктай хамтран 13 хувийн хүү (бодлогын хүү 10 хувь, банкны зардлаа нөхөх хүү 3 хувь)-тэйгээр дурдсан зориулалтаар экспортлогч аж ахуйн нэгжид олгож, хэрэгжилтийг хангаж чадвал, үйлдвэрүүдэд зээлийн хүүнийзөрүү 5 хувийг төсвөөс Хөгжлийн банкаар дамжуулан олгох хувилбар байж болохюм.

15.Төрөөс гадаад, дотоод эх үүсвэртэй зээлийн болон батлан даалтын сангууды нзарцуулалтыг дэмжихдээ экспортыг нэмэгдүүлэх, импортыг орлох салбарын санхүүжилтэд чиглүүлэх хэрэгтэй гэж үзэж байна.

Дээр дурдсан санал, зөвлөмжийг төсвийн хэлэлцүүлгийн шатанд авч үзэхийг хүсч байна.

Дэлгэрэнгүйг ЭНД ДАРж үзнэ үү.