хүмүүс, нийгэмлэг холбоод, ТББ-ууд энэ талаар идэвхтэй ажиллаж байна. Гадаад дахь монголчуудын сонгуулийн эрх бол цоо шинээр хуулинд тусгах гэж буй зүйл ч бус угаас байсан заалтыг Төр засгийн эрх бүхий зарим хүний санаачилгаар хассан болохыг сануулан "Цахим Өртөө"-ний архиваас та бүхэнд Б. Үүрцайхын энэхүү нийтлэлийг дахин хүргэж байна.

"Даяар Монгол" онлайн. 

Цахим Өртөөний архиваас

Д.Үүрцайх, ХБНГУ-ын Бонн хотын Их Сургуулийн докторант.
2008 оны 3 дугаар сарын 21-ний өдөр

“Зууны мэдээ” сонины 2008.3.14-ний дугаарт нийтлэгдсэн “Учиртай гурван толгой” хэмээх нийтлэлд “2000 он. Байдал яг эсрэгээрээ эргэв. Одоо л овоо хэлд орж, бvр Сонгуулийн ерєнхий хорооны дарга болсон Б.Баттулга МАХН-аас дэвшин УИХ-д сонгогдсон ч Дарханыхан тvvнд тэр vед моодонд байсан Венесуэл сериалын дvр болох "Хэлгvй Каролия" гэсэн нэр хайрлаж байв.” хэмээн бичжээ.

Үнэндээ 2000 оны сонгуулиар АН-ын өмнөх бүрэн эрхийн хугацаанд төр барихдаа гаргасан алдаа завхарлаас болоод МАХН-аас л нэр дэвшсэн бол “хар халзан хонь” ч байсан сонгогдсон. Үүний дотор одоогийн СЕХ-ны дарга Б.Баттулга УИХ-д орж ирсэн бөгөөд бүтэн дөрвөн жилийг байгаа үгүй нь мэдэгдэхгүй өнгөрөөсөн. 2004 оны сонгуулиар сонгогдож чадаагүй тэрбээр гэнэт 2006 онд СЕХ-ны даргаар сонгогдон гарч ирсэн. Бүгд л энэ юун хүн хаанаас гараад ирэв хэмээн хэсэг гайхацгаан, нилээд асууж сурсны эцэст өмнөх УИХ-д гишүүн байсныг нь олж мэдэцгээсэн байх.

Энэ өндөр албанд томилогдсон хүн мэдээж их л мэдлэг чадвартай хүн байгаа байх хэмээн найдсан. Гэтэл социализмын үед эрх зүйн боловсрол эзэмшсэн тэрбээр МАХН-ын нөгөө олон “чадварлаг боловсон хүчнүүд”-ийн адилаар дарга хийсээр яваад өөрийгөө шинэ цагийн онол, сэтгэлгээгээр шинэчилж амжаагүй бололтой. Үнэндээ МАХН 2000 оны сонгуулийн дараагаар чухам хэвлэл мэдээллээр сурталчлаад байдаг шигээ боловсон хүчний нөөцгүй, социалист үеийн хэдэн зэвэрсэн, мэдлэг, чадваргүй  нам, эвлэлийн зүтгэлтэн, долдой гөлөгнүүдтэйгээ үлдсэнээ харуулсан шүү дээ. Одоо ч сайжраагүй, сайжрах ч үндэсгүй.  Ямар залуу хүн өөрийгөө МАХН хэмээх энэ илжирсэн нүхэнд унагаж, ирээдүйгээ баллахыг хүсэх вэ дээ. Энэ нүхэнд унасан хүн ирээдүйгээ баллаад зогсохгүй өөрөө хэрхэн уусан илжирдгийг “Мөнгө Аваад Сураггүй Зувчуулагчдын Холбоо-МАСЗХ”-ны сүүлийн үеийн дуулианууд баттай нотлож байна.

СЕХ-ны дарга болсныхоо дараа уг албаныхаа онцлогоос шалтгаалаад энэ хүн өөрийн эрхгүй хэвлэл мэдээллийнхний анхаарлын төвд байх болж, “хэлд орох”-оос аргагүй болсон. Ийнхүү оройтож, шахалтаар “хэлд орж буй” болохоороо “хазгай, дультраа” гэж тоймгүй бололтой. СЕХ-ны дарга хэмээх албан тушаалыг хаших хүн бол ядахдаа “хэл ам нь зүгширчихсэн” хүн байх ёстой шүү дээ. Мэдээж хэрэг зохиогч энд “хэлд орох” гэдгийг төрийн хэргийг залгуулаад, олон түмэнд зөв ойлголт өгөхөөр, алдаа хийдэл багатай ярих чадвар эзэмшсэн байх ёстой гэсэн утгаар хэрэглэснийг уншигч та төвөггүй ойлгож байгаа бизээ.

Хүн болгон л алдаа хийдэг болохоор “хэлний хальтраа” төдий бол ч бас яахав гэхсэн. Гэтэл хууль зүйн сургуулийн нэгдүгээр ангийн оюутны ч гаргахгүй суурь сэтгэлгээний алдаа гаргаж, Үндсэн хуулиар сонгож авсан зарчмаа ойлгохгүй байгаа явдал ажиглагдаад байгаа нь хамгийн ноцтой юм.

Энэ хүн Хөвсгөлийн нөхөн сонгуулийн дараа бараг хамгийн анхны удаа хэвлэлийн бага хурал хийлгэхдээ МАХН-ынхаа нэр дэвшигчийг сонгуульд ялуулсандаа хөөрцөглөж, ирэх 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн “үр дүнгийн төлөвийг” дүгнэж хэлээд хэр зэрэг хараат бус болохоо харуулчихсан хүн. Энэ үйлдлээрээ тэрээр СЕХ-г төлөөлөгчийн хувиар Сонгуулийн төв байгууллагын тухай хуулийн § 3.5-д заагдсан “Хороо нь ... улс төрийн хувьд төвийг сахих...” зарчим, § 11.10-т “Хорооны гишүүн нь аль нэг нам, эвсэл, нэр дэвшигчийн талаар сурталчилгаа явуулахыг хориглоно” хэмээн заагдсаныг болон § 11.11-д “Хорооны гишүүн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх ... эрхээ эдлэхдээ хашиж буй төрийн албан тушаалдаа хүндэтгэлтэй хандана” гэснийг тус тус зөрчсөн.

Эхэн үедээ хөөрхий “...76 гишүүнийг олон мандаттай тойргоос сонгоно” гэсэн Сонгуулийн хуулийн заалтыг сайн ухаж ойлгойгүй бололтой байгаа юм. “Өнөөдөр” сонинд өгсөн “Намууд “но”-той шүү дээ” хэмээх ярилцлагадаа “УИХ манай саналыг хэлэлцээд томсгосон 76 тойргийг батлах учиртай. Тойрог яаж ч томорсон тоо нь 76 хэвээрээ л байна” хэмээн асар төөрөлдсөн байдаг. Монгол улсын нутаг дэвсгэрийг хуучин сонгуулийн тогтолцоогоор 76 жижиг тойрогт хуваадаг байжээ. Тэгээд тэр тойргуудийг нь томосгочихоор бас л 76 байна гэдэг чинь Монгол улсын нутаг дэвсгэрийг хүссэн хэмжээгээр томосгож болно гэсэн үг юм болов уу.

За энэ ч яахав хувь хүний мэдлэг, чадварын асуудал. Харин тэрээр мэдэхгүй дээрээсээ хүсэлгүй нэгэн бололтой. СЕХ-ны даргаар томилогдсон цагаасаа хойш Сонгуулийн хуулийг хэрэгжүүлэхийн тулд хуулиар ногдуулсан олон олон дүрэм, журам, маягтуудыг батлан гаргах үүргээ биелүүлэлгүй, биелүүлэх чадвар нь дутаж явсаар, тухайлбал, гадаадад амьдарч буй монголчуудын сонгох эрх гэх мэт зарим дэвшилтэт зохицуулалтыг хууль тогтоогч эцсийн мөчид аргагүйн эрхэнд хасахад хүргэсэн гэмтэй. Үүнийгээ тэрбээр удаа дараа хэвлэл мэдээллээр УИХ болон намуудын дотор сонгуулийн хуулийг өөрчлөх саналууд яригдаад байсантай холбон тайлбарласан. Хууль тогтоогчид уг хуулийг өөрчлөх талаар ямар бодол, саналтай байх, улс төрийн намуудын бодлого, үйл ажиллагаа ямар хандлагатай байх нь СЕХ-нд огт хамааралгүй зүйл ба СЕХ нь үйл ажиллагаандаа Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт заагдсан төрийн үйл ажиллагааны зарчмуудыг удирдлага болгох ёстой. СЕХ бол Сонгуулийн төв байгууллагын тухай хуулийн § 7.1.7-д заасны дагуу хууль тогтоомжид заагдсан эрх зүйн баримт бичгүүдийг тухайн үед хүчин төгөлдөр үйлчилж буй хууль тогтоомжид нийцүүлэн батлан гаргах л үүрэгтэй бөгөөд хэрэв хожим хуульд өөрчлөлт орсон тохиолдолд түүнд нийцүүлэн уг батлан гаргасан эрх зүйн баримт бичгүүдээ өөрчлөн батлах л үүрэгтэй. Энэ үүргээ биелүүлээгүй СЕХ хариуцлагаа хүлээж, биелүүлэхэд нь хөндлөнгөөс нөлөө үзүүлж оролцсон бол УИХ-ын дарга ч хамтдаа хариуцлага хүлээх ёстой. Тэр ч бүү хэл тэдгээрийг сонгуулиас аль болох урьдчилан батлан гаргаж, хууль тогтоомжтой нийцэж буй эсэхийг нь олон нийтийн зүгээс хянан тунгаах боломжийг бүрдүүлэх ёстой байсан боловч заавал тулган батлаж байгаа нь тэдний “хулгайн арга”.

Ноён Б.Баттулгын сүүлийн үеийн ярилцлага, мэдэгдлүүд нь миний хувьд бүр ч хачирхалтай бөгөөд бид чинь чухам ямар хүмүүсээр төрөө бариулаад, хувь заяагаа даатгаад байгаа юм бэ хэмээн бодлогошироход хүргэж байна.

Тэрээр 2008.3.11-ний “Өнөөдөр” сонинд өгсөн “Бид магтаалын үг ер сонсож үзээгүй” хэмээх гоморхсон гарчигтай ярилцлагадаа магтах нь байтугай, одоогийн энэ албан тушаалдаа яагаад ч тохирохгүй хүн гэдгээ тодорхой нотлож, мунхаг намайг хүртэл энэ өгүүллийг тэрлэхэд хүргэсэн юм.

Сурвалжлагч Сонгуулийн хуулийг Үндсэн хууль зөрчсөн хэмээн ҮХЦ-д өргөдөл гаргаад байгаа Ламжав, Бурмаа нарын иргэдийн өргөдлийн талаарх бодлыг нь асуухад “...СЕХ-ны даргын хувьд хэчнээн муу байсан ч энэ хуулиа л мөрдье гэж хэлмээр байгаа юм... Аль ч талаас нь бодсон, цаг үетэй нь холбоод харсан ч Сонгуулийн хуулийг буруу зөрүү, засвартай энэ тэр гэж яриад хэрэггүй байх. Ярих хугацаа ч зарчмын хувьд үлдсэнгүй. Ёс ёмбогор, төр төмбөгөр гэж үг бий” хэмээн хариулжээ. Энэ юу гэсэн үг вэ? Бид чинь 1992 оны Үндсэн хуулиараа чухам ямар нийгмийг сонгосон юм бэ? Одоо бид чинь ямар нийгэмд амьдраад байгаа юм бэ? Ёстой хэн бэ, хэдэн он бэ, та минь ээ?

Хэрэв би аль нэг хууль Үндсэн хууль зөрчжээ гэдгийг мэдвэл тэр зөрчлийг арилгуулахын тулд, нийгмийнхээ зөвшлөөр баталсан Үндсэн хуулиа хамгаалахын тулд ҮХЦ-д хандах эрх минь хуульчлагдаагүй гэж үү. Түүнээс гадна ҮХЦ гэдэг чинь хийх ажилгүй хүмүүсийн нэгдэл биш. Бас түүнд шүүмжлүүлээд буй дээрх иргэд ҮХЦ-ийг хийх ажилгүй болохоор нь ажилттай болгох гэж бус, харин өөрсдөө эрх чөлөөтэй, эрх зүйт, ардчилсан төртэй, эрүүл нийгэмд амьдрах хүсэлтэй тул өргөдөл гаргадаг болов уу. Буруу зөрүүгээ ярьж байж, зөв шийдэлд хүрдэг нийгмийг бид байгуулахыг зорьж байгаа. Тэр ёмбойх ёс чинь Үндсэн хууль, төмбийх төрийг чинь ард түмэн барьдаг байхаар нийгмээрээ зөвшилд хүрснээс хойш даруй 18 жил өнгөрчихөөд байна. Ойлгоц удаантай удаантай гэхэд арай л хэтэрч байгаа бус уу? Тэрээр энэ илэрхийллээрээ бусдын үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг хязгаарлахыг оролдож, ардчилсан нийгэм байгуулах Үндсэн хуулийн үзэл санааг үгүйсгэжээ.

Үүнийгээ тэр өргөн хэлэлцүүлгийн дараа УИХ шийдвэрээ гаргасан учир “бандан тас” гэсэн агуулгатай үндэслэжээ. Чухам ийм дарангуйлал үүсгэхгүйн тулд засаглалын эрх мэдлийг тэнцвэртэй хуваарилах онол байдаг бөгөөд энэ онолыг бид Үндсэн хуулийнхаа гол үзэл баримтлал болгосон учраас Үндсэн хуулийн Цэц гэдэг байгууллагыг байгуулж, Үндсэн хуулийн дээд хяналтыг тогтоосон билээ.

УИХ-аас сонгуулийг товлон зарлаагүй байхад Сонгуулийн хуулийг зөрчин зарим нам, нэр дэвшигчид сонгуулийн сурталчилгаагаа аль хэдийн далдхан эхэлчихээд, бэлэг сэлт тараагаад байгаад СЕХ хэрхэн хяналт тавиж буй тухай сурвалжлагчийн асуултад тэрээр удаа дараа (дээр дурдагдсан “Өнөөдөр” сонины 2008.3.11-ний ярилцлага,  “Ардчилал” сонины 2008.3.5-ны дугаар дахь “Задгай гэсэн хаягтай завхай хvмvvсийг цэгцэлнэ” гэсэн гарчигтай ярилцлага, “Өнөөдрийн монгол” сонины 2008.3.5-ны “СЕХ єнєєдєр сонгууль явуулахад ч бэлэн болжээ” гэсэн гарчигтай ярилцлага) ийм явдал олон гарч байгаа нь болон энэ бүхнийг СЕХ мэдэж буй нь үнэн, мэдээлэл байнга ирж байгаа зэргийг батлахын зэрэгцээ сонгуулийн кампанит ажил эхлээгүй байгаа үед СЕХ-нд энэ бүх хууль бус үйлдлийг хянах эрх хэмжээ байхгүй, Сонгуулийн хуулинд энэ тохиолдолд хүлээлгэх хариуцлагыг хуульчлаагүй хэмээн мэдэгджээ. Үнэхээр МАХН, АН хоёр Сонгуулийн хуулийн § 37.1-д заасны дагуу нэр дэвшигчээр бүртгүүлэн, үнэмлэх авсан өдрөөс өмнө уг заалтыг зөрчин сонгуулийн сурталчилгаа явуулсан, тэр дундаа хуулиар хориглосон арга хэлбэрээр зохион байгуулсан байлаа ч хэвлэл, мэдээллийн байгууллагаас бусад этгээдэд хариуцлага хүлээлгэхгүй байхаар зориудын “цоорхой” гаргачихсан хэмээн өөрсөддөө итгэчихээд, түүндээ эрдэн, түүнийгээ ашиглаж байгаа бололтой. Гэхдээ Сонгуулийн хуулийн § 37.1 дэх “...сонгуулийн сурталчилгаа...” гэсэн ойлголтыг болон § 37.11 дэх “...сонгуулийн сурталчилгааны явц...” гэдгийг зөвхөн хуулиар тогтоосон хугацаанд явуулах хууль ёсны үйл ажиллагаа гэсэн утгаар бус ерөөс нам, эвсэл, нэр дэвшигчээс УИХ-ын сонгуульд сонгогчдын саналыг авахын тулд явуулж буй хуулиар хориглогдсон болон хориглогдоогүй бүхий л үйл ажиллагааг хамааруулан ойлгох ёстой юм. Хэрэв эргэлзээтэй байгаа бол УДШ-ээс тайлбар гаргуулах хэрэгтэй. Чухам өөрсөддөө зориулж цоорхойтой хууль гаргачихаад, түүнийгээ ашиглан туйлж байдаг, хуулийн хориглосон заалтыг уландаа гишгэсэн ёс суртахуунтай, мөнгөөр зодож, ямар ч аргаар хамаагүй эрх мэдэлд хүрэх гэсэн этгээдүүдээр төрөө бариулах уу гэдгийг сонгогчид ч одооноос бодох хэрэгтэй юм.

Тиймээс одоо тэр сонгууль угтан бэлэг сэлт, мөнгө төгрөг тарааж, хуулиар хориглосон хугацаанд, хориглосон арга хэлбэрээр сонгуулийн сурталчилгаа явуулж байгаа этгээдүүдийг СЕХ Сонгуулийн төв байгууллагын тухай хуулийн § 7.1.2-т заагдсан “...сонгуулийн хууль тогтоомжийн биелэлтэд хяналт тавих” үндсэн бүрэн эрхийнхээ хүрээнд хянаж, мэдээллүүдийг баримтжуулаад, тойргийн хороодод хүргэж, тэдгээр хууль зөрчигчдийг нэрээ дэвшүүлээд орж ирвэл Сонгуулийн хуулийн § 37.18-д заагдсан хариуцлагыг хүлээлгэх, нэр дэвшигчийг бүртгэхээс татгалзахаас эхлээд нэр дэвшигчийг нэрийн жагсаалтаас хасах хүртэл арга хэмжээ авах бүрэн боломжтой юм. Гэхдээ мэдээж хэрэг “хэрэв СЕХ үүнийг хүсвэл” тэр шүү дээ. СЕХ-г байнгын ажиллагаатай, ажлын албатай, өөрийн эрх зүйн байдлыг тодорхойлсон хуультай, бие даасан төсөвтэй, хараат бус байгууллага болгон байгуулсан нь сонгуулийн хууль тогтоомжид байнгын хяналт тавьж, хэрэгжилтийг нь хангахад чиглэгдсэн байнгын үйл ажиллагаа явуулж байх зорилготой бус уу. Энд мөн л ноён Б.Баттулгын МАХН-д ашиггүй бол хуулийг хэрэгжүүлэх, ажил хийх хүсэлгүй байдал нь илэрч байх шиг.

Түүнчлэн цааш нь тэрээр “Яахав, тав арван цаас өгмөөр байвал өгөг. Ард түмэн аваг... Өгвөл ав, сонголтоо зөв хий гэж би хувьдаа боддог. Тэгж чадвал зөв, шинэ төр эмхлэгдэнэ.” гэсэн байх юм. Энэ үгийг аль нэг улс төрчийн амнаас сонссон бол ойлгож болох байлаа. Харин хуулийг хэрэгжүүлэх бүрэн эхртэй төрийн албан хаагчаас сонсохоор ойлгомжгүй болчихоод байна л даа. Эндээс нэгд, СЕХ хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлж, мөнгө төгрөг өгөхийг хориглосон хуулийн заалтыг тэр утгаар нь хэрэгжүүлж чадахгүй гэдгээ хүлээн зөвшөөрч байгааг, хоёрт, СЕХ-ноос хууль бус сурталчилгаа хийх зөвшөөрлийг нийт нам, эвсэл, нэр дэвшигчдэд албан ёсоор уриалан олгож байгааг, гуравт, сонгуулийн хуулийн энэхүү заалтыг ноён Б.Баттулга түүний ийнхүү уриалснаар болон иргэдийн өөрийн ухамсраар зохицуулагдчих харилцаанд зориулж хийгдсэн илүүц зохицуулалт гэж үзэж буйг, дөрөвт, ноён Б.Баттулга нь авилгалаар, хууль зөрчсөн үйлдлээр “зөв төр” бүрэлддэг хэмээх Үндсэн хуулийн үзэл санааны эсрэг үзэл бодолтой төрийн албан хаагч юм байна гэдгийг тус тус ойлгож болж байна.

Түрүүлж ургасан чихнээс сүүлд ургасан эвэр гэж бас нилээд халилтай болох янзтай. Даанч хэтрүүлж халилдаад өөрөө өөрийгөө халиачихаад байгаа болохоос.
Тэрээр сонгууль бол “Хаврын хаварт өрнөдөг иргэний хөдөлгөөн, нэг нэгнийгээ хүлээн зөвшөөрдөггүй улс төрийн хүчнүүдийн жагсаал цуглаан, ХИЙРХЭЛ биш” хэмээн иргэдийн улс төрийн тэмцэл, Үндсэн хуулиар тунхаглагдсан, хууль тогтоомжоор баталгаажигдсан эрхээ эдлэж буй үйлдлийг нь өөрийнх нь намын бодлого, завхарлын эсрэг учраас ийнхүү дайрч доромжилсноороо дахиад Сонгуулийн төв байгууллагын тухай хуулийн § 11.11-д заагдсан “...хашиж буй албан тушаалдаа хүдэтгэлтэй хандах “ үүргээ умартжээ. Мөн “Улс орны төрийн байгууламжийг сонгуулиар шийддэг...” хэмээн мэдэмхийрсэн. Үгүй дээ. Монгол улсын төрийн байгууламжийг Үндсэн хуулиар толорхойлон тогтоосон бөгөөд УИХ-ын сонгуулиар зөвхөн Төрийн эрх барих дээд байгууллага болох УИХ-ын гишүүдийг л сонгодог гэдгийг хууль зүйн  сургуулийн нэгдүгээр ангийн оюутан ч андахгүй мэднэ. Тэр ч бүү хэл бүр халиад монголын ард түмнийг бүхэлд нь ардчиллыг сонгоод 18 жил болж байгаа ч одоо хэр нь  хуучин нийгмийн сэтгэлгээтэйгээ байгаа хэмээн доромжилжээ. Хүн бусдыг өөрөөрөө баримжаалан үнэлдэг гэдэг нь үнэн юм даа. Ард түмэн гэдэг уг нь энэ мэтийн “коммунист”, “люмпен элитүүд”-үүдийн амныхаа зоргоор шүүмжлээд, доромжлоод байдаг зүйл биш байлтай. Харин өөрийнх нь мэдлэг чадвар, шинэ нийгмээ хэрхэн ойлгодог нь дээр ч тодорхой дурдагдсан, цаашид ч улам тодроно.

“Санал авах үеэр зөрчил их гардаг. Энэ талаар СЕХ ямар арга хэмжээ авдаг вэ?” гэсэн сурвалжлагчийн асуултад тэрээр “Ярьдаг л болохоос биш СЕХ-нд баримтаар нотлогдсон зүйл ирдэггүй  юм шүү дээ.” хэмээн бардам хариулжээ. Гэтэл өөрөө саявтархан 20, 30 мянган талийгаачид чимээгүй хотоосоо босож ирээд саналаа өгчихсөн байсныг илрүүллээ хэмээн мэдэгдээд байсан биш бил үү?
За тэгээд энэ бүгдийг арилгахын тулд “Иргэний бүртгэлийн тогтолцоо муу байна. Иргэдээ малаасаа илүү тоолдог байх ёстой. Засгийн газарт би л асуудал тавиад иргэдээ бүртгэх ажиллагаа хийлгэж байна” гээд л овоо зүгтэй юм яринаа. Тэгэж байснаа л “Хуучин цагт хєдєлмєр паспортын vзлэг гэж болдог байлаа. Хууль хяналтын байгууллагынхан голдуу шєнєєр явж vзлэг хийдэг байсан юм. Yзлэгийн дараа ажилгvй, бvртгэлгvй хvмvvсийн тоо дурайтал гарчихна. Тэгээд vvний мєрєєр арга хэмжээ авдаг байсан. Энэ vзлэгийг одоо явуулахад болохгvй юм байхгvй” гэж халилдаад л өөрөө ёстой хуучин нийгмээсээ сэтгэлгээний хувьд гараагүй гэдгээ илчилчихэнэ. Шөнө дөлөөр явж айл амьтан үймүүлэхгүй, иргэдийн орон байрны халдашгүй байдал, ажил амралтын цагийн зохицуулалт, эрх, эрх чөлөөг нь зөрчихгүйгээр хийж болдог олон олон арга, ухаанууд гадаад орнуудын төрүүд бодож олоод, хэрэглээд ирсэн бэлэн жишээ дүүрэн байхад шүү.

Бас шаггүй толгой холбоно гэж байгаа. “Задгай гэсэн хаягтай завхай хvмvvс байгаа...”-г хаягжуулж цэгцлэнэ гэнэ. Энэ цэгцлэх эрх нь нэгд түүнд олгогдсон бүрэн эрхэд хамаарахгүй, хоёрт түүнд тэдгээр иргэдийг элдэв нэр, хоч өгч доромжлох эрх байхгүй. Хэрэв эн хүн хуульч юм бол, хэрэв төрийн өндөр алба хашиж байгаа хүн юм бол хууль зүйн нэр томъёог хэрэглэн ярьж сурах хэрэгтэй болов уу.
Тэр  “Сонгууль болохоос нэг сарын өмнө шилжилт хөдөлгөөнийг зогсооно гэсэн бодолтой байгаа.” хэмээн мэдэгджээ. Энэ асуудлыг сонгуулийн хуулийн § 22-т түүний бодож байгаагаас өөрөөр буюу санал авах өдрөөс 5 хоногийн өмнө ч тодорхой нөхцөл, шаардлагыг хангасан бол шилжиж, өөр хэсэгт бүртгүүлж болохоор зохицуулсан байх юм. Энэ ноёнтон ер нь сонгуулийнхаа хуулиа уншдаг юм болов уу? Эсвэл энэ хүн хууль тогтоогчоос, хуулиас дээгүүр эрх мэдэлтэй нэгэн үү?

Нээрээ ч бодохнээ тийм байж магадгүй юм байна шүү. Тэрээр УИХ-ыг хэрэгжүүлэх боломжгүй, улсын төсөвт асар их зардал чирэгдэл учруулах, харалган муу хууль баталсан байна, үүнийг чинь хэрэгжүүлэх журмыг нь би батлаж өгөхгүй хэмээн шүүмжилсээр, гүрийсээр байгаад гадаадад амьдарч байгаа монголчуудын сонгуулийн эрхийг хуулиас хасуулж дөнгөсөн эр шүү дээ. Тэгээд одоо энэ тухай асуулхаар хуульчилчихсан байсныг нь хүчингүй болгуулж дөнгөсөндөө эрдэж, “Хуульчилаагvй учраас боломжгvй гэдгийг хэлсэн. Хэрэв хууль гарсан бол ямар аргаар хэрхэн хэрэгжvvлэх тухай ярьж болно... Гадаадад амьдардаг сонгогчдын саналаа єгєх эрх нээлттэй байгаа. Тєрийн эрх барих дээд байгууллагаа сонгоход оролцож иргэний vvргээ биелvvлье гэвэл эх орондоо ирээд санал єгч болно шvv дээ.” хэмээн даналзаж, “хар, бор”-оороо дуудуулан харь оронд ар гэр, улс орныхоо төлөө зүтгэж яваа мань мэтийгээ тавлан суудаг болсон. Үнэндээ хийх гэсэн булхай нь илэрчихээр, гадаадад байгаа шинэлэг сэтгэлгээтэй, оюунлаг залуучууд ном ёсоороо саналаа өгвөл МАХН-д нь ашиггүй гэдгийг мэдэрсэн тул энэ хорон ажиллагааг найруулсан гэж зохиогч миний бие үздэг юм. Гадаадад амьдарч байгаа монголчуудын дийлэнх нь сонгууль өгөхийн төлөө монгол руу аялал хийж байх хөрөнгө бэлгүй учраас сонгуулийн хуулиар бидний сонгох эрхэд тавьж байгаа зөвхөн Монголд очиж саналаа өгөхийг шаардсан хязгаарлалт нь эрх зүйт төрийн нэг үндсэн зарчим, хүний эрхийн онолын нэг чухал ойлголт болох “тулган шаардаж болошгүй хязгаарлалт” гэсэн ойлголтод хамаарах учраас үнэндээ Үндсэн хууль зөрчсөн хязгаарлалт болж байгаа юм. Гадаадад байгаа бидний саналыг авахаас болоод сонгуулийн төсөв нь тэрбум тэрбумаар нэмэгдээд байна гэсэн. Одоо хасаад хаячихаар тэр төсөв нь буцаад буурсан болов уу.

Одоо дараагийн алхам нь дээр дурдагдсан шилжилт хөдөлгөөнийг сарын өмнөөс хорино гэсэн “хууль бус аргаараа” бас МАХН-д ашиггүй сонгогчдын бүлэгт хамаарах оюутан залуусыг хичээлийн жилээ дуусгаад хөдөө, орон нутагт гэр орондоо харьсан байх үе болон зарим нь дээд сургуулийн элсэлтийн шалгалт өгөхөөр хот хүрээнд ирсэн байх үеийг нь ашиглан сонгуулиас холдуулахаар зориуд хуулийн талаар буруу ойлголтыг иргэдэд эртнээс тарааж, дараа нь тэр хөрсөн дээрээ “бүжиг” хийх явдал бололтой.
Амташсан хэрээ арван гурав дахина гээчийн үлгэрээр орж саяхан оруулсан, “бэх нь ч хатаагүй байгаа” Сонгуулийн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн саналын хуудас бар кодтой байх § 44.3 дахь заалтыг бас л “Судлаад үзлээ... код ашиглах нь  ажиллагаа ихтэй, зардал өндөртэй болж байна. Тэгэхээр одоохондоо мөрөөдөл төдий зүйл гэж хэлмээр байна...энэ удаа амжихгүй. Технологи, хүн хүчний боломж  одоогоор алга.” хэмээн мэдэгдэж, дахин хуулиар ногдуулсан үүргээ биелүүлэхээс татгалзаж, ард түмнээс сонгогдсон, өөрийг нь томилсон УИХ-ыг шүүмжилж, “жор мэддэг лам” хэмээн тохуурхан доромжилж, эсэргүүцээд, гэдийгээд суучихлаа. Одоо энэ хүнийг толгой дээрээ гаргасан УИХ л өөрөө “үйлийнхээ лайг” эдлэх болж дээ. Сонгуулийн хуульд одоо өөрчлөлт оруулж, уг заалтыг авч хаях хууль зүйн боломжгүй болсон.

Яахаараа ч дандаа хуулиа гаргачихаад хэрэгжих боломжтой эсэхийг нь судлаж байдаг юм бэ, бүү мэд. Гадаадад амьдарч буй монголчуудын сонгуулийн эрхийг энэ хүн л бас “судлаж үзээд” хэрэгжүүлэх боломжгүй, зардал ч өндөртэй, монголын төр дийлэхгүй гэсээр хасуулсан бол одоо бас л “судлаж үзээд” болохгүй гээд гэдийчихлээ. Судлачихаад хуулиа гаргах нь ч, хуулиа хэлэлцэж байх үед Сонгуулийн төв байгууллагын тухай хуулийн § 7.1.10-д заагдсан “сонгуулийн хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох талаар УИХ-д санал тавих” бүрэн эрхээ эдлээд засаж залруулах нь ч яасан юм бэ, бүү мэд. Одоо УИХ-ынхныг айлгая гэвэл гаргасан хуулийг чинь Б.Баттулга гуайд “судлуулахаар” өгчихөнө шүү гэхэд л хангалттай болж дээ. Энэ чинь арай л хэтэрч байгаа бус уу?
Тэрээр Сонгуулийн төв байгууллагын тухай хуулийн § 6.4 дэх заалтаар СЕХ-ны гишүүн өөрөө хүсэлтээ гаргасны дагуу УИХ-ын шийдвэрээр хугацаанаас нь өмнө чөлөөлснөөс бусад үндэслэлээр бүрэн эрхийнх нь хугацаа дуусахаас өмнө СЕХ-ны гишүүдийг үүрэгт ажлаас нь чөлөөлөхийг хориглохоор тогтоогдсон хууль зүйн баталгаандаа их л барддаг бололтой. “УИХ-д асуудлаа тавьна биз” хэмээн тун ч додигор хариулжээ. Энэ зохицуулалт нь түүнийг СЕХ-ны гишүүнээс л хугацаанаас нь өмнө чөлөөлөхийг хориглосон болохоос биш СЕХ-ны даргын албан тушаалаас нь огцруулаад, жирийн гишүүн болгох боломжийг харин хаагаагүй билээ.

Мэдэхгүй, чадахгүй байх, хүч дутахын зовлонг би бишгүй нэг туулсан болохоор сайн ойлгоно. Ноён Б.Баттулга таныг хэвлэлээр дамжуулан шүүмжилж байгаа нь миний сэтгэлд төдий л таатай бус байна. Гэхдээ та бас миний шударга сонгуулиар бүрдсэн хууль ёсны төртэй, эрх чөлөөтэй нийгэмд үр хүүхдээ амьдруулах хүслийг минь ойлгож, өөрөө саналаараа огцорчихвол ямар вэ?

Эрхэм УИХ-ын дарга, номын багш Д.Лүндээжанцан танаас хэрэв энэ хүн өөрийн хүсэлтээр огцрохгүй бол бүрэн эрхийнхээ хүрээнд түүнийг огцруулж, өөр арай дээр СЕХ-ны нэг гишүүнийг томилуулах саналыг юмуу бүр болдог бол СЕХ-г бүрэн бүрэлдэхүүнээр нь огцруулж, шинэчлэн байгуулах саналыг УИХ-д оруулж өгөөч хэмээн хүсэх байна. Ухаангүй ноёнд урагшгүй албат гэдэг дээ. Энэ хүн СЕХ-г төлөөлөн хэвлэл, мэдээллээр ярилцлага өгөх шаардлагагүй, жирийн гишүүн болоод дуу цөөтэйхөн шиг байж байвал ядахдаа сонгогчдод ардчилсан, эрх зүйт төрийн тухай, түүний эрхийг барих дээд байгууллагыг сонгох суурь хуулийн тухай буруу ташаа ойлголт өгч хорлоод байхгүй, УИХ-ын хуулиар ногдуулсан үүргийг биелүүлэхээс татгалзаж, таныг ч “шахаанд” оруулаад байхгүй хаана хаанаа амар байх юм болов уу хэмээн мунхаглав. Та ч угийн хэнд ч тал алдахгүй гэдэг “бөөрөнхий” хүн болохоор огцруулж чадахгүй л биз дээ. Гэвч итгэл найдвар хамгийн сүүлд бөхдөг учир танд хандаж хэлэхэд миний ширээн дээр таны уншиж бичүүлсэн лекц, хэвлэж гаргасан номнууд чинь байж байна. Нөгөө өчүүхэн миний үзэж туулаагүй, таны надад сургасан ном, сургаалаас чинь гаждаг “амьдрал” гээч нь л энэ биш бол ноён Б.Баттулга нэг л тэс өөр юм яриад, сурталчлаад байна шүү, багш минь. Уг нь энэ удаад намынхаа эрх ашгийг түр хойш тавиад, төр, улсынхаа эрх ашгийн төлөө багахан эр зориг гаргавал тун сайн байхсан.

orloo info