-Сүүлийн арав гаруй жил болоогүй сайхан зун болж байна лээ, говьд. Таанын үнэрт мансууран, айрганд нь согтмоор, нутаг орноороо явж, ард иргэдтэйгээ уулзах үнэхээр сайхан байлаа. Харин дарга нарынх нь байдлыг хараад өөрийн эрхгүй дургүй хүрсэн. “Мон-Уран” компанийн захирал Б.Наранхүү Дундговь аймгийн 70 жилийн ойн наадмын түрүү бөх, зургаан насны хурдан морины түрүү магнайг “Ланд Круйзер-200” машинаар байлсан юм. Гэтэл зарим нэг хүн “Дунд говийн наадам уу, Наранхүүгийн наадам уу” гээд шоу зохион байгуулах гэхээр цахилгааныг нь тасалж байх жишээтэй. Нэг хүн ч гэсэн нутгийнхаа наадмыг сайхан болгохын төлөө ийм их сэтгэл, хөрөнгө гаргаж байгаад баярлаж суумаар юм.

Сонгууль дөхөж байгаа болоод ч тэр үү, нутагтаа очсон, юм хийсэн хүнийг сонгуулийн пиар хийж байна гэж ойлгодог болол той. Дундговийн 60 жилийн ойн номонд намайг Дэрэн сумынх гээд биччихсэн байсан. Сая 70 жилийн ойн номонд оруулаагүй байна билээ. 2012 оны сонгуульд нэр дэвшиж магадгүй гэж бодсон юм байлгүй. Бүх зүйл дээр улстөржиж, намчирхаж байгаа нь надад харамсмаар санагдсан. Зарим нэг хүн ингэж өчүүхэн зан гаргасан ч нутгийнхаа наадмыг үзэх сайхан байлаа. NHK-ийнхний буянаар анх удаа хурдан морь дагаж үзлээ. Үнэхээр хамрын самсаа шархирдаг юм байна. Гайхалтай.

-2012 оны сонгууль гэснээс та ирэх сонгуульд нэр дэвших үү?

-Ямар ч байсан юмыг яаж мэдэх вэ гээд мөнгөө тушаачихсан шүү дээ. Намаас юу гэх юм, тойрог олдох уу үгүй юү гээд асуудал байгаа.

-Ирэх сонгуульд хаана дэвшинэ гэж бодож байгаа вэ?

-Би хотын унаган хүн. Тиймээс хотын тойрогт л дэвшинэ гэнэ дээ.

-2008 оны сонгуулиар танд хотод тойрог олдоог үйгээс Дундговьд очсон уу. Би тэгж ойлгодог?

-Үгүй. Би өөрөө ч Дундговь явна гээгүй. Тэр үед Ц.Элбэгдорж намын дарга байсан шүү дээ. Намын дарга намайг тийшээ яв гэсэн. Намайг хөдөө дэвшихэд хүн болгон л гайхаж байсан. Ер нь ҮШН-ыг парламентад оруулахг үй гэж намайг намын томилгоогоор явуулсан. Тэр их мөнгөтэй, Дундговийн төлөө олон жил ажилласан хүмүүст ялагдана гэдгээ би мэдэж, хэлж ч байсан. Ц.Элбэгдорж болохоор намайг нэг суудал аваад ирнэ гэж итгэж байсан шиг байгаа юм. Судалгаагаар миний рейтинг сайн байсан. Ний нуугүй хэлэхэд дундговийнхон арай томоор сэтгэдэг байсан бол Н.Норовбанзад гэдэг хүний хүүхэд ирлээ гээд намайг сонгочих байсан юм. Улс төрийн тогоонд олон жил чанагдсан туршлага, мэдлэгийг нь харсан ч намайг л сонгох байсан. Гэхдээ тэнд цэвэр мөнгөний уралдаан болсон. Сонгуулийн луйвар ч их орсон. ҮШН-аас Ц.Ганхүү дэвшиж, ардчиллынхны саналыг хуваасан.

-Боловсрол, туршлагаараа хэний ч дор орохгүй, хүмүүст хүлээн зөвшөөрөгддөг улстөрч хэрнээ та ардчилсан хүчнээс дэвшсэн хэнийг ч хамаагүй дугуйлж байсан 1996 онд УИХ-д ганцхан удаа сонгогджээ.

-1996 онд нийгэм тэр чигээрээ ардчиллыг сонгочихсон байсан нь үнэн л дээ. Сонгуулийн штабтаа ганц ч удаа очоогүй Д.Хувьтөгөлдөр 70 гаруй хувиар ялалт байгуулахад гайхаж л байлаа. Гэхдээ тэр үед би тийм амар ялалт байгуулаагүй. Би МАХН-ын боловсон хүчний тойрогт, тухайн үед УИХ-ын гишүүн байсан С.Нарангэрэл багштай өрсөлдсөн. Миний тойрогт дандаа МУИС-ийн багш нар, төв хорооны гишүүд амьдардаг байлаа. Тэр жил Лу.Болд, Н.Алтанхуяг бид гурвын өрсөлдөгч маш хүчтэй, сонгуулийн кампанит ажлаа сайн хийж байсан. Лу.Болд 40 мянгатын тойрогт С.Баяртай, Н.Алтанхуяг Сонгинохайрханд Л.Энэбиш агсантай өрсөлдсөн. Лу.Болд бид хоёрын тойрогт сэхээтнүүд хоёр хуваагдчихсан, их хүнд байсан. Миний тойрог тухайн үедээ хамгийн олон сонгогчтой нь байлаа. Сонгуулийн дүн гарахгүй өглөөний зургаан цаг хүргэж байсан юмдаг. Тийм амар ялаагүй шүү.

-2000 онд намаа сонгуульд авч орсон байх аа?

-Тийм ээ. Тэгэхэд би намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга байлаа. 1996- 2000 онд Зоригийн аллага, Казиногийн хэрэг гээд манай намын рейтингийг унагах олон үйл явдал болсон. Сонгуулиар луйвар ч их орсон. Тэгээд л ялагдсан даа.

-2004 оны сонгуулийн дүн гарсны дараа та “луйвардуулсан” хэмээж байсан санагдана?

-2004 оны сонгуулиар “Эрэл”-ийн гэгддэг Б.Эрдэнэбатын тойргийг надад өгсөн. Б.Эрдэнэбат 2000 онд Хан-Уул дүүргээс сонгогдохдоо гурван тэрбум төгрөг зарцуулж, мөнгөний хүчээр гарсан юм билээ. Нэр дэвшиж байхдаа хороонд эмнэлэг барьж өгөөд, сонгогдсоныхоо дараа түүнийгээ буцааж авсан юм уу хаашаа юм. Ерөнхийдөө тойрогтоо нэр хүндээ алдчихсан байсан. 2000 оны сонгуулиар парламентад суудал авсан намууд 2004 онд “Эх орон-Ардчилал” эвсэл байгуулж, сонгуульд оролцон шүү дээ. Тэгээд сонгогчидтойгоо уулзахаар Б.Эрдэнэбатын гай над дээр бууж, надад баахан гомдол мэдүүлдэг байлаа.

Тэр жил би УИХ-ын Төсвийн байнгын хорооны дарга Н.Баяртсайханд хоёр хувиар ялагдсан. Манай тойрогт “царцааны нүүдэл” явсан гэж штабынхан маань ярьдаг юм. 1500-гаад хүн энд тэндээс ачиж ирж, санал өгүүлсэн юм билээ. Санал тоолоход эхний үед овоо гайгүй ялж явтал Яармаг, Багахангайн цөөхөн хорооноос Н.Баяртсайханыг дэмжсэн санал бөөнөөрөө гарч ирээд дүнг өөрчилчихсөн. Шууд л луйвар хийсэн байхгүй юу. Сонгуулийн дүн гарааг үй байхад Н.Баяртсайханы штабынхан ялалтын баяраа тэмдэглээд явчихсан гээд бод доо. Би үүнийг биеэр мэдэрч, нүдээр харсан.

-“Сонгуулийн луйвар” гэдэг нэр томъёо бий болтол шударга бус сонгууль явуулжээ, манайхан. Сонгуулийн хууль өөрчлөгдвөл энэ асуудлыг цэгцэлж чадах болов уу?

-Ээ, мэдэхгүй. Сонгууль гэдэг чинь миний зүрхэнд орчихоод байна шүү. Сонгуулийн хуулийг өөрчлөөд ч нэмэргүй л байх. 2008 онд хөдөө нэр дэвшихдээ луйвар нь арай гайгүй байх болов уу гэтэл бүр их юм билээ. Мотоцикльтэй хүмүүс хайрцаг барьж яваад нэг харандаагаар, нэг хүний нэр дугуйлсан баахан саналын хуудас аваад ирдэг юм билээ. Харваас илт сэтгэцийн өвчтэй, шүлс, нусаа гоожуулсан хүн авчирчихаад энд зур гээд зааж өгөөд зогсож байхтай ч таарсан. Бүр улайрчихдаг юм билээ. Эрх мэдэл авч, мөнгөний хуваарилалтад оролцох гэж л ингэж улайрч байхгүй юу. Түүнээс манай парламент хууль тогтоох байгууллагын үүргээ шударгаар гүйцэтгэдэг бол энэ хүмүүс юунд ингэж шунан дурлах вэ дээ.

-Та Ардчилсан намын ажилд оролцож байгаа юу?

-Намын ажилд ерөөсөө оролцохгүй байгаа.

-Яагаад?

-Манай намд шинэ үе гарч ирсэн. Намын нарийн бичгийн дарга нар бүгд залуус болсон. ҮЗХ-ны гишүүд бас их залуужсан. Тийм болохоор намынхаа ажилд нэг их оролцохгүй байгаа.

-Туршлагатай хүний үг хэрэгтэй шүү дээ?

-Туршлагатай гэхээсээ илүү шинэлэг санаатай байх хэрэгтэй л дээ. Тэгэхгүй манай Үүл гишүүн (УИХ-ын гишүүн Э.Бат-Үүл) энэ тэр шиг өвгөн партизаныхаа яриаг яриад суувал явахгүй шүү дээ. Дэлхий ертөнц ямар эрч хүчтэй урагшилж байна, үүнтэй хөл нийлүүлэх хэрэгтэй. Харин одоо манайд бодлого явуулах гэж байгаа дунд, ахмад үе нь шинэ санаа байхгүй, шинэ санаатай залуус нь туршлага байхгүй, амьдрал мэдэхгүй байна. Энэ хоёрыг яаж эвтэйхэн тэнцүүлмээр юм бэ дээ. Манайд эдийн засгийн бүлэглэлээс салсан мэргэшсэн улстөрчид хэрэгтэй. УИХын гишүүдийн баримтлах бодлогыг боловсруулах нам нь өөрийн гэсэн судалгаа шинжилгээний байгууллагатай байх шаардлагатай байна. Манайхан сэтгэл хөдлөл, цээжний пангаар асуудалд хандаж байгаа нь XXI зуунд марзан харагдах юм.

-Өнгөрсөн жил Улсын ерөнхий прокурорын албан тушаалд томилогдох магадлалтай хүмүүсийн дунд таны нэр хүчтэй сонсогдож, хүмүүс ч таныг энэ албыг аваад явчих хэмжээний хуульч гэж хүлээн зөвшөөрч байсан..?

-Би УЕПГ-т ажиллаж байсан болохоор прокурорын манайажлыг мэддэг. Тийм болохоор хүмүүст тодорхой хэмжээний хүлээлт байсан юм шиг байна лээ. Ерөнхий прокуророор хэн ажиллахаас шалтгаалж, манай прокурорын байгууллагын ажил өөрчлөгдөх нь эргэлзээтэй. Систем нь доголдолтой учраас нэг хүн томилогдоод маргаашнаас нь байдал өөрчлөгдөж, ажил цоо шинээр явна гэхэд хэцүү. Тийм учраас би энэ албан тушаалд очих гэж нэг их дурлаагүй.

-Таны нэр олон албан тушаалд яригддаг, томилогдох болохоор өөр хүн гараад ирдэг. Үүнийг таны хувийн араншин, зарчимч зангаас болдог гэх юм билээ?

-Орос сургуулийнхны нэг хүмүүжил байдаг юм. Би хэлмээр санагдсан зүйлээ шууд хэлчихдэг. Болохгүй, шударга бус зүйлийн хажуугаар дууг үй өнгөрч тэсдэггүй. Энэ нь манай монголчуудын сэтгэлгээтэй зөрчилддөг шиг байгаа юм. Би одоо энэ “Экспресс таурт”-д (Ажлын байр нь “Экспресс таурт”-д аж) байгаа хүмүүсийг хүмүүжүүлэх гээд дийлэхгүй л байна. Цахилгаан шатаар хэрхэн зорчих, биеэ яаж авч явах гээд наад захын соёлгүй байх юм. Би ер нь ясны багш юм шиг байгаа юм. Төр засагт ажиллахдаа би ард түмний өмчөөс нэг ширхэг хадаас ч идээгүй. Сайн эцэг, эхийн охин болж төрсөн болохоор хангалуун сайхан өссөн. Надад ард түмний юм идэж уух шаардлага байгаагүй учраас төрд шударгаар зүтгэсэн.

-Та хувийн бизнестэй юү?

-Ц.Элбэгдоржийг Ерөнхий сайд байхад би зөвлөхөөр нь ажиллаж байсан шүү дээ. 2006 онд огцроход нь хоёулаа юу хийх вэ гэж ярилцаж байгаад төрийн удирдлагын магистр бэлтгэдэг “Лебирти” дээд сургуулийг байгуулсан. Сургууль маань нэг хэсэг орон байргүй, оюутан ч үгүй нэлээд хүнд байдалд орчихсон байсан. Энэ оны эхнээс би сургуулиа авч явахаар болж, нэлээд хүч, хөрөнгө зарцуулж, тохилог анги, танхимтай болсон. Манай оюутнууд “Манай сургууль таван одтой зочид буудал шиг” гэдэг юм. Төрийн удирдлагаар мэргэшүүлдэг хоёрхон сургуулийн нэг нь манайх шүү дээ.

-Ээжийн тань 80 насны ой энэ жил тохиож буй. Хэрхэн тэмдэглэх талаар төлөвлөсөн зүйл байгаа юу?

-Ерөнхий сайд Сү.Батболдын ээж Дундговийн Дэлгэрцогт сумын хүн. Бага сургуульд ээжтэй хамт суралцаж, дотуур байранд ээжийн өвөрт унтдаг байсан гэж ярьдаг юм. Тийм болохоор Дундговийн гаралтай, Засгийн газрын тэргүүн гэдгээр нь Сү.Батболдод ээжийн ойг тэмдэглэхэд засгаас яаж оролцох вэ гэсэн албан тоот явуултал БСШУЯ-нд хандана уу гэсэн хариу ирсэн. Одоо БСШУ-ы дэд сайд Ч.Куландатай ярилцаж, хийх ажлаа төлөвлөж байгаа. Ээжийн төрсөн өдөр арванхоёрдугаар сард болдог юм. Тэр үеэр дурсамжийн ном гаргаж, ирэх есдүгээр сард уртын дуучдын симпозиум зохион байгуулна.

-Тэр агуу дуучныг алдаршуулах тал дээр танаас өөр санаж сэдэж буй хүн ховор байх шиг?

-Манайхны сэтгэлгээний хандлага их сонин шүү дээ. Би уртын дууч Н.Норовбанзад, зохиолч Н.Банзрагч гэдэг хоёр хүний уран бүтээлийг хувь хүнийхээ хувьд биширдэг байгаад, үүнийгээ ярихаар аав, ээжийгээ магтаж байна гэж хүмүүс ойлгодог. Хүмүүст, ялангуяа төрийн дээд албан тушаалтнуудад урлагийн мэдрэмж, соёлын элитийг хүндэлж хайрлах сэтгэлгээ баймаар санагддаг. Сая Японы NHK-ийнхэн өөрсдөө санаачлаад ээжийн 80 насны ойгоор баримтат кино хийх гэж ирсэн. Тэднийг би Дундговь аймаг руу дагуулж явсан юм. Мандалговь хотын төвд Чагдаржавын хөшөө босгож байхыг хараад NHKийнхэн “Энд яагаад ээжийн тань хөшөө байхгүй байгаа юм бэ?” гэж асуусан. Дараа нь аймгийн театрт ортол тэнд ээжийн ганц ч зураг байгаагүй. Япончууд гайхаад л байна билээ. Би эвгүй байдалд орсондоо “Театрт засвар хийгээд өлгөсөн зургуудаа авчихсан байна” гэж худлаа хэллээ шүү дээ. Тэр бүхнийг хөөцөлдөөд явахаар намайг ээжээрээ дамжуулж өөрийгөө пиардаад байна гэнэ. Дуугүй байхаар өөрсдөө санаачлаад юм хийхгүй юм.

-“Норовбанзад” сан ойрын үед чимээгүй байх шиг?

-Бид жаахан юм хийчихээд цээжээ дэлдээд байдаггүй болохоор зарим үед чимээг үй байх шиг санагддаг байж магадгүй. Манай сангийнхан үйл ажиллагаагаа идэвхтэй явуулж байгаа. Ээжийн шавь, гавьяат жүжигчин Ц.Чулуунцэцэг санаачилж, урлагийн чиглэлийн их, дээд сургуулийн оюутнуудын дунд ээжийн нэрэмжит уртын дууны уралдаан зохион байгуулсан. Уртын дуучдын шинэ үе гарч ирж буйг харуулсан сайхан тэмцээн болж, СУИСийн гуравдугаар дамжааны оюутан Нарандулам гэдэг охин түрүүлсэн. Энэ тэмцээнийг жил бүр зохион байгуулж, гран при хүртсэн оюутны нэг жилийн сургалтын төлбөрийг манай сан дааж байхаар болсон.

Х.УЯНГА