өөрчлөлт ялангуяа шинэ үг, хэллэгээр илэрч байдаг. 1990 оны ардчилсан хувьсгалаас хойш монгол хэлэнд олон шинэ үг, хэллэг нэмэгдлээ.

Миний бие монгол хэлний холбох үгсийг 20 гаруй жил хэрэглээний талаас нь ажиглан судалж байна. Судалгаандаа үндэслэн УИХ-ын гишүүн Р. Гончигдоржийн “тэр утгаараа”, БНН-ын дарга Б.Жаргалсайханы “дараа нь дээр нь” гэдэг хоёр холбох үгийн хэрэглээнд хийсэн ажиглалтад тулгуурласан санал бодлоо та бүхэнтэй хуваалцаж байна.

Дээрх холбох үгс, ялангуяа “тэр утгаараа” холбох үгийн бүх хэрэглээг энд бичих боломжгүй тул хэдхэн өгүүлбэрийг жишээ болгон авсныг болгооно уу!

“Тэр утгаараа” холбох үгийн талаар:

Олон нийтийн хэвлэл мэдээллээр УИХ-ын гишүүн Р.Гончигдоржийг “тэр утгаараа” гэдэг холбох үгийг яриандаа хэрэглэхэд “Яагаад энэ хоёр өгүүлбэрийг ингэж холбож байна вэ? Энэ хүн ямар мэргэжилтэй хүн юм бол? Ингэж холбогдсон өгүүлбэрүүд утга төгөлдөр байж чадаж байна уу, үгүй юү? “тэр утгаараа”-гийн синоним ямар үгс байх вэ? Энэ хүн чамирхаж байна уу? Олон нийтэд танигдах арга хэрэгсэл үү?" гэх мэт асуулт гарч байсан бол арай хожуухан “математикч хүн учраас энэ холбох үгийг ашиглаж байна уу? Хувь хүний өвөрмөц сэтгэлгээний илрэл үү?” гэх мэт асуулт өөрийн эрхгүй урган гардаг байлаа.

Улмаар түүний хэлсэн үг, ярилцлага, нийтлэлүүдийг нь судлаж үзэхэд “тэр утгаараа”, “энэ агуулгаараа” холбох үгс цөөнгүй ашиглагдсан байна. Р. Гончигдорж “тэр утгаараа” холбох үгийг хоёр өөр үүргээр ашиглаж байна гэсэн дүгнэлт хийж болмоор санагдана. Тухайлбал “Ардчилсан үзэлтэй улсууд энэ ойгоо тэмдэглэг” нэртэй ярилцлагад нь “тэр утгаараа” болон “тэр агуулгаараа” -г тус тус нэг хэрэглэсэн байгааг нь ажиглаж үзвэл:

1. Өмнөх үгээр (голдуу нэр үг) илэрсэн утгыг бүхэлд нь базаад төлөөлүүлэн тайлбарлах маягтай хэрэглэсэн. Жишээ нь: “Ямар нэгэн ой тэмдэглэнэ гэдэг чинь заавал баяр цэнгэл биш. Ер нь эхэлсэн юмыг харж цаашаагаа яах юм, тэр юмыг бодох том төвлөрөл, тэр утгаараа л явна” гэсэн өгүүлбэрт орсон “тэр утгаараа” гэдэг үг нь холбох үүргээр биш “төвлөрөл" гэдэг нэр үгээ тайлбарлахдаа олон үг нуршихаас зайлсхийж “тэр утгаараа” гэсэн үгээр тухайн “төвлөрөл” гэдэг үгэнд хамаарч болох бүxий л утгыг нэгтгэж төлөөлүүлэн ашигласан болохыг харж болно. Тухайн хэрэглээ нь зарим тохиолдолд байж болмоор санагдана.

2. Өгүүлбэрийг гаднаас нь холбох үүрэгтэй. Жишээ нь: “Сум, багийн Засаг даргаа иргэд өөрсдөө сонгоно” нийтлэлд “ ... иргэд өөрсдийнх нь хүсэл зоригт нийцсэн, чадварлаг Засаг даргатай байхыг хүсдэг. Тэр утгаараа шууд сонгодог болъё гэсэн санал нийт иргэдийн дунд бий. Ингэснээр өмнө нь байсан нам, ах дүүсээр талцдаг байдлыг арилгаж байгаа юм.

Энэ утгаараа цаашид Засаг дарга тодорхой дархлаатай болох юм” Энд нөхцөлцөлдүүлэн холбох зорилготой хэрэглэсэн боловч “тэр утгаараа” гэдэг нь үгийн оновчтой сонголт болж чадаагүй. Яагаад гэвэл “тэр утгаараа" гэдэг холбох үг нь нөхцөл шалтгаан тоочиж байгаа санааг хангалттяй илэрхийлж чадахгүй байна.

Дээрх өгүүлбэрийг энгийн, ойлгомжтой байдлаар наад зах нь: "...иргэд өөрсдийнх нь хүсэл зоригт нийцсэн, чадварлаг засаг даргатай байхыг хүсдэг. Тиймдээ ч шууд сонгодог болъё гэсэн санал нийт иргэдийн дунд бий. Ингэснээр өмнө нь байсан нам, ах дүүсээр талцдаг байдлыг арилгаж байгаа юм. Ингэж байж л сая засаг дарга тодорхой дархлаатай болох юм.” гэж найруулж болмоор байна. Тийм учраас тухайн хэрэглээг нь хүлээн зөвшөөрч болмооргүй санагдана.

Мөн “Бид МАН-аар дахин тоглуулахгүй”; “Ардчилал бол хувь хүний хувьд эрх чөлөө, төрийн хувьд дэглэм, журам юм” зэрэг 50 гаруй ярилцлагыг уншиж, сонсож судлахад дээрх холбох үгс олон удаа орсон байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн нийтлэл, ярилцлагуудыг судалж үзэхэд, нийтлэлүүдэд нь “тэр утгаараа”, “энэ агуулгаараа” гэдэг холбох үгс нэг ч тааралдаагүй боловч сонин хэвлэлд өгсөн ярилцлагад нь цөөн тоогоор хэрэглэгджээ.

Ц.Элбэгдоржийн “ҮНЭНИЙ МӨР ЦАГААН” номонд хэвлэгдсэн нийт 33 ярилцлагыг нь уншиж судлахад “тэр утгаараа” гэдэг холбоос үг нийт дөрвөн удаа хэрэглэгдсэн. “Хүн ... хэн байсан бэ гэдгээ мартахаас айдаг” гурван удаа; “Наранцацралт хувь хүнийхээ үүднээс гарч ирээгүй” нэг удаа тус тус орсон.

Д.Лүндээжанцан “Азаргаа үе үе солиод байвал гүү сувайрна гэдэг дээ” нэртэй ярилцлагадаа “тэр утгаараа”-г нэг удаа; М. Энхболд “Цаашаа явцгаах нь л чухал” нэртэй ярилцлагад 1 удаа; Н.Номтойбаяр “Монгол Улсын тусгаар тогтнол өнөөгийн залуусын оюуны чадамж, бүтээлч сэтгэлгээгээр үнэлэгдэнэ” нэртэй ярилцлагад “энэ ч утгаараа” -г нэг удаа тус тус хэрэглэсэн байна.

Зарим УИХ-ын гишүүд болон албаны хүмүүс шууд ярилцлага өгөхдөө “тэр утгаараа” гэдэг холбох үгийг элбэг хэрэглэгддэг атлаа сонинд нийтлүүлсэн ярилцлагадаа цөөвтөр хэрэглэсэн байдал ажиглагдаж байна. Энэ нь тухайн ярилцлагыг нийтэлсэн сэтгүүлчийн мэргэжлийн ур чадвар, туршлагатай холбож болох юм.

Доорх хүснэгтэд Р.Гончигдорж, Ц.Элбэгдорж, М.Энхболд, Д.Лүндээжанцан, Б.Жаргалсайхан, Н.Номтойбаяр нарын улс төрчдийн ярилцлагад орсон өгүүлбэрүүдийг жишээ болгон үзүүлж байна.

Энэхүү “тэр утгаараа” хэмээх холбох үг нь одоогийн байдлаар “энэ утгаараа, энэ агуулгаараа, тэр агуулгаараа, гэдэг утгаараа” гэсэн хувилбартайгаар хэрэглэгдэж байна.

Өнөөдөр сэтгүүлч, сурвалжлагчдын асуулт, түүнд өгсөн хариултыг сонсоход, мөн хүмүүсийм өдөр тутмын харилцаанд “тэр утгаараа" гэдэг холбох үгийн хэрэглээ /ихэнх нь буруу/ элбэгшсэн байна. Нэн ялангуяа шууд ярилцлагад тухайн холбох үгсийг цөөнгүй хэрэглэж байна.

Тухайбал, нэг оройн зурагтын суваг сольж үзэхэд АУ-ны докторант Хулан "зөгийн хатгуур эмчилгээний талаар" ток шоунд: Сумогийн 68 дахь их аварга Д.Дагвадорж “Алтаргана” наадмын зохион байгуулагч Б.Мөнхжаргал нар сурвалжлагчийн асуултад хариулахдаа “тэр утгаараа" холбох үгийг тус бүр хэрэглэсэн бөгөөд тухайн үед энэ үгийн сонголт оновчтой болж чадсангүй.

Мөн түүнчлэн янз бүрийн мэргэжилтэй, эрэгтэй, эмэгтэй ямар ч хүнтэй уулзан ярилцаж байхад 40-өөс доош насныхны ярианд “тэр утгаараа” гэдэг холбох үг нэлээд хэвшсэн байдалтай хэрэглэгдэж байна.

УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдорж, Д.Дэмбэрэл, С.Бямбацогт болон төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноров, ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн зэрэг олон хүний сонин, сэтгүүл, зурагт, радиод өгсөн ярилцлага, нийтлэлүүдийг уншиж, сонсч ажиглалт хийхэд энэ холбох үгс (дээр дурьдсан 1-р үүргээр) мэр сэр тохиолдсон боловч холбох үгийн үүргээр хэрэглэсэн нь тааралдсангүй.

Үүнээс үзвэл хэлний шинэчлэл, өөрчлөлтөд /утгын шинэтгэл/ болгоомжтой ханддаг хүмүүс байсаар байгаа нь сайшаалтай бөгөөд энэхүү хэрэглээ хараахан нийтийг хамраагүй болох нь харагдаж байна.

"Дараа нь дээр нь”холбоосын талаар:

Б.Жаргалсайхан олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр ‘‘дараа нь дээр нь” гэсэн холбох үгийг олонтаа хэрэглэсэн нь харагдах бөгөөд энэ үгээр холбогдсон үг, өгүүлбэрүүдийг монгол хэлний “тэгээд, дараа нь, дээрээс нь, цаашилбал, улмаар“ гэх мэт холбох үгийн аль нэгээр холбоход илүү оновчтой найруулга болох нь тодорхой ажиглагддаг юм.

Судлаачийн үүднээс Б.Жаргалсайханы “дараа нь дээр нь” холбох үгийг цэвэр тэр хүний амбицтай холбоотой буюу олон нийтийн анхаарлыг өөртөө татахын тулд хоёр бие даасан холбох үгийг давхарлан ашиглаж байсан гэж дүгнэж болохоор байна.

Учир нь Б.Жаргалсайхан хэд хэдэн ярилцлагадаа “дараа нь дээр нь” холбох үгээр үг, өгүүлбэрүүдээ холбож ярьсан боловч түүнээс өөр хэн ч “дараа нь дээр нь” гэдэг холбох үгийг ашигласныг одоогоор олж үзээгүй байна. Мөн түүнчлэн Б.Жаргалсайхан сүүлийн хэдэн жил энэ холбох үгсийг өөрөө ч давхарлан ашиглахаа больсныг түүний хэвлэлд өгсөн ярилцлагуудаас нь харж болно.

Жишээ нь, “Долдугаар сарын 1-ний хэргийг санаатайгаар үйлдсэн болов уу гэж боддог” нэртэй ярилцлага, “Монгол Улсын Эдийн засгийн төрөлжилтийг зөв тодорхойлох ёстой” сэдвээр хийсэн ярилцлагадаа “дараа нь дээр нь” холбох үг хэрэглээгүй байна. Тиймээс энэхүү хэллэгийг орчин цагийн монгол хэлний аман ярианд дөнгөж үзэгдээд өнгөрсөн гэж үзэж болох талтай.

Үүнийг түүний “Бид ямар Хятад, Хойд Солонгосын Коммунист Намтай очоод нийлчихсэн байгаа биш дээ”, “Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас өмнө автомат машинуудыг хог дээр хаях хэрэгтэй” зэрэг ярилцлагад “дараа нь, түүний дараа, дээр нь, дээрээс нь” гэсэн гадаад холбох үгсийг дангаар нь (зөв найруулга) хэрэглэсэн байхаас харж болно.

Аман ярианд голлон хэрэглэгдэж байгаа “тэр утгаараа” гэдэг үгээр холбогдсон өгүүлбэрүүдийг ажиглахад нийт хэрэглээний 70-80 хувьд нь үгийн сонголт буруу хийжээ гэсэн дүгнэлт хийж болохоор байна.

Зөвхөн энд дурдсан асуудал биш Монгол хэл бичигт гарч байгаа нийт өөрчлөлтүүд, тэдгээрийн эерэг болон сөрөг үр дагаварыг нягт тунгааж эх хэлээ булингартуулахгүй байх тал дээр монголчууд бид дээр доргүй анхаарах цаг аль хэдийнэ болсон гэж үзэж байна.

Найруулга зүйн ном зохиолд “бүтээлч дууриал”-ыг найруулгын 10 эрдмийн нэг гэж үздэг ч гэсэн шинэ үеийнхэн тэр дундаа улс төрийн хүрээнийхэн хэлж, ярьж, бичихдээ бусдын хэрэглэдэг үг, хэллэгийг шууд хуулбарлахгүй байх нь зүйтэй байна.

Өөрийгөө Монгол үндэстэн гэж тооцдог хүн бүхэнд байтугай Монгол Улсыг хүлээн зөвшөөрч, хүндэтгэдэг улс түмний хувьд бидний эх хэл, түүх, соёлын асуудал чухал болоод байгаа билээ.

Эх хэл минь цэвэр тунгалаг, өнө мөнхөд орших болтугай.

ХУИС-ийн докторант Авгас Т.Уранчимэг