төрийн хэрэгжүүлэх бодлогоос шалтгаалах нь мэдээж. Ирэх оны төсөв, мөнгөний бодлогын төсөл хэлэлцэгдэж байгаа энэ үед зарим нэг дүр зургийг тодорхойлж болохоор байна

СУЛ ДОРОЙ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ШИНЖҮҮД

Дотоодын үйлдвэрлэл дорвитой хөгжөөгүй:
Төгрөгийн бусад гадаад валюттай харьцах ханш суларч, инфляци байнга хоёр оронтой тоонд байгаагийн хамгийн том суурь шалтгаан бол энэ. Манай улс нийт хэрэглээнийхээ дунджаар 75 хувийг импортоор хангадаг. Түүнчлэн нийт ДНБ-ий ердөө 8.9 хувийг боловсруулах үйлдвэрлэл, 1.8 хувийг эрчим хүчний үйлдвэрлэл эзэлж байгаа нь чамлахаар. Уг нь аль 2008 онд “Ардчилсан хувьсгалын хоёрдахь шат нь Үйлдвэржилт байх болно” гээд тунхагласныгаа ажил болгочихсон бол өөр байх байлаа. Монголын улс төр тунхаглалаас хэтэрдэггүйн харгай л юм даа. Хэрвээ бид өөрсдөө хүнс, түлш, барилгын материал, өргөн хэрэглээ, тансаг барааны дийлэнхийг нь дотооддоо үйлдвэрлэдэг, тогтвортой зах зээлтэй байсан бол өнөөгийн импортлогч улсын зовлонг амсахгүй байх байлаа. Гэхдээ үйлдвэрлэл гэдэг цөөн хэдэн жилд өндийчихгүй, удаан хугацааны тогтвортой төрийн бодлого, тогтвортой зах зээлийн орчинд л бий болдог болохоор хэн нэгнийг шууд буруутгах аргагүй.

2014 оны есдүгээр сарын байдлаар инфляцийн түвшин 13 хувь байв. Төгрөгийн бусад гадаад валюттай харьцах ханш сулрах нь импортын үнийг өсгөж, дотоодын инфляцийг өдөөсөөр л байна. 2011 оны сүүлчээс өнөөдрийг хүртэл валютын ханш байнга өсөлттэй байсан нь инфляцийг үргэлж хоёр оронтой тоонд байхад нөлөөлжээ. Ийнхүү валютын ханш, инфляци хоорондын уялдааг багасгахын тулд дотоодын үйлдвэрлэлээ л хөгжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай.

Төлбөрийн тэнцлийн алдагдалтай улс:
Энгийнээр тайлбарлавал эрдэс бүтээгдэхүүнээ урагшаа зарж, гадаадаас хөрөнгө оруулалт татаж, бонд гарган зээл аваад ч импортын хэрэглээгээ гүйцэхгүй байна гэсэн үг. Нүүрс, зэсийн үнэ унаж, урд хөршийн худалдан авалт буураад ирэхээр манай экспорт савалгаанд орж, улстөржилтөөс эхлэлтэй тогтворгүй татварын орчинд хөрөнгө оруулагчид зугтаж, бонд гарган нэмж зээл авахад эрсдэлтэй болсон энэ үед нэгэнт тэлсэн импорт буурч өгөхгүй байсаар ам.долларын урсгал гадагшилж байгаа нь өнөөдрийн төгрөгийн бусад гадаад валюттай харьцах ханш сулрах үндсэн шалтгаан болоод байна.

Тухайлбал нүүрсний экспортоос 2011 онд 2.3 тэрбум ам.доллар олдог байсан бол 2014 онд ердөө 900 сая ам.доллар л олохоор байна. Өөрөөр хэлбэл нүүрснээс орж ирдэг байсан орлого 2.5 их наяд төгрөгтэй тэнцэх хэмжээний ам.доллараар тасарчээ. 2013 онд гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 52 хувиар буурсан бол 2014 онд нэмээд 59 хувиар огцом буурлаа. 2014 оны наймдугаар сарын байдлаар ердөө 640 сая ам.доллар орж ирсэн байх жишээтэй. Гадаад валютын орж ирэх урсгал буурсан байхад импорт 2010 оны түвшнээс 2 дахин өндөр хэмжээнд хэвээр байсаар байна. Экспортын бууралт, асар их импортын хэрэглээний үр дүнд манай улсын гадаад худалдааны алдагдал 2011-2013 онуудад нийт 6.2 тэрбум ам.доллар байсан нь ДНБ-ий 60 хувьтай тэнцэх үзүүлэлт.

Хатуу дэд бүтэц хангалтгүй:
Судалгаанаас харахад манай улс дэд бүтцийн хөгжлөөр дэлхийд нилээд хойгуур ордог, Африк болон Азийн зарим нэг дорой хөгжилтэй орноос бага зэрэг илүү байгаа нь харагддаг. Эрдэс бүтээгдэхүүнээс хэт хамааралтай улсын төсөвтэй манай улсын хувьд дэд бүтцэд хөрөнгө оруулах боломж бага байсаар ирсэн нь өнөөдрийн хөгжлийн нэг тушаа болоод байна. Хуримтлалгүй, орлогогүй эдийн засгийн түгээмэл дүр төрх энэ юм.

Улстөржилт:
Нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийг доройтуулдаг, төрийн бодлогыг тогтворгүй болгодог биднээс үүдэлтэй хүчин зүйл. Эдийн засгийн савлагаа, сонгуулийн мөчлөгтэй уялдаатай босож ирнэ. Монгол улс сонгуулиас сонгуульд эдийн засгаа хямраадаг мөчлөгөөсөө хүчээр гарч, сонгуулийн хугацаа, давтамжид өөрчлөлт оруулах, олон сонгуулийг нэгтгэх зэргээр менежмент хийж эхлэхгүй бол 4 жилийн эхний болоод эцсийн жилд юу ч хийгдэхгүй байх зуршил тогтлоо.

ХҮНДРЭЛТЭЙ ҮЕИЙН ТӨРИЙН БОДЛОГО

Дээр дурдсан дотоодын эдийн засгийн сул дорой байдалтай гадаад эдийн засгийн орчин муудсан нь хавсарч өнөөгийн эдийн засгийн хүндрэлд оруулав. Энэ хүндрэлтэй үед Засгийн газар, Монголбанкнаас уламжлалт бус, сөрөх бодлого авч хэрэгжүүлсэн.

Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр
Мах, гурил, шатахуун зэрэг үндсэн нэр төрлийн бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт 2010-2012 онд дунджаар нийт инфляцийн 35 хувийн шалтгаан болдог байсан бол түүний инфляцид үзүүлэх шууд нөлөөлөл 2013 онд 2 дахин, 2014 онд 7 дахин буураад байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл өнөөдрийн 13 хувийн инфляцийн бага хувь нь дээрх бүтээгдэхүүнүүдээс үүдэлтэй, дийлэнх хувь нь валютын ханшаас хамааралтай байна. Энэхүү хөтөлбөр нийлүүлэлтийн гаралтай инфляцийг хязгаарлахын зэрэгцээ зээлийн тасалдал үүсэх, эдийн засгийн уналт болох эрсдлээс хамгаалахад чухал ач холбогдолтой байв. Хэрэв Засгийн газар, Монголбанкнаас уг уламжлалт бус, сөрөх бодлогыг хэрэгжүүлээгүй бол өнөөдөр 180 мянган хүн ажлын байраа алдаж, эдийн засаг 10 хувиар унаж, банкуудын чанаргүй зээл огцом нэмэгдэж санхүү эдийн засгийн хямрал руу эргэн орох байсныг баттай судалгаа харуулдаг. Энд Монгол банк маш мэдрэмжтэй хандаж, сөрөх механикмаа зөв тооцоолсон нь цохилтын хүчийг мэдэгдэхүйц бууруулсан гэж дүгнэж болно.

Орон сууцны ипотекийн санхүүжилтийн тогтвортой тогтолцоог бүрдүүлэх хөтөлбөр
Энэхүү хөтөлбөрөөр 18.6 мянган иргэн өмнө нь авсан зээлийн хүүгээ бууруулж, 25.2 мянган иргэн шинээр 8 хувийн зээл авсанаар уг хөтөлбөрт нийт 43.8 мянган хүн хамрагдаад байна. Нийгмийн сэтгэл зүйд энэ нь маш эерэгээр тусч байгаа. Хямралыг дагаж гундах бус, өөдрөгөөр сөрөх нь хүндрэлийн дагалдах нөлөөллүүдийг эрс бууруулдаг нь батлагдсан практик билээ.

Санхүүгийн салбарын тогтвортой байдлыг хадгалах
Дотоодын арилжааны банкуудын эрсдэл даах чадварыг тасралтгүй нэмэгдүүлснээр өмнө нь байгаагүйгээр чадавхижаад байгаа билээ. Тухайлбал аливаа эрсдэл даах чадвар буюу өөрийн хөрөнгийн шаардлага дор хаяж 12 хувь байх ёстойгоос 5 нэгж хувиар илүү, төлбөрийн чадварыг илэрхийлэх үзүүлэлт дор хаяж 25 хувь байх ёстойгоос 11 нэгж хувь илүү байгаа юм. Мэргэжлийн бус хүний нүдэнд, ялангуяа сөрөг хүчнийхэнд л харагдахгүй байгаа болохоос эдийн засгийн нөхцөл хамгийн муу байгаа өнөөгийн орчинд энэ нь чамлахааргүй үзүүлэлт. Түүнчлэн Монголбанк нь хараат бус үйл ажиллагаа явуулж төрийн мөнгөний бодлогыг хэрэгжүүлсээр байна.

Валютын захын тогтвортой байдал
Монголбанк валютын ханшийг тогтмол барих ёстой гэсэн буруу хандлага, тайлбар, улстөржилт сүүлийн жилүүдэд УИХ хавиас гарах болсон. Валютын ханшийг тогтмол барих нь дийлэнх хэрэглээгээ импортоор авч, үйлдвэрлэдэггүй, жижиг нээлттэй эдийн засагтай манай улсын хувьд боломжгүй зүйл. “Тогтмолдох” гэж оролдох л юм бол хамаг валютын нөөцөө барж улс эрсдэлд орох аюултай. Ханшийг “тогтмол” барихын оронд “тогтвортой байдалд” барих буюу огцом савлуулахгүй байх нь чухал байдаг.

Гадаад худалдаа алдагдалтай, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт огцом буурсан энэ дэнсэлгээнт орчинд валютын ханш огцом савлах нь гарцаагүй байсан. Энэ орчинд төгрөгийн ханшийг огцом савалгаагүйгээр сулрахад Монголбанкнаас зарласан гадаад валютын дуудлага худалдаа онцгой нөлөөтэй байсан. Үүний үр дүнд валютын нөөц өнөөдөр 1.4 тэрбум ам.доллар хүртэл буурсан хэдий ч аюулт түвшнээс 7 дахин өндөр байгаа юм.

Үйлдвэржилтийг дэмжих бодлого
Шинэчлэлийн Засгийн газар Чингис бонд, Самурай бондуудын хөрөнгөөр авто зам, төмөр зам, Таван толгой, хөдөө аж ахуй, “Гудамж” төсөл зэрэг томоохон бүтээн байгуулалтуудыг санхүүжүүлэхээс гадна экспортыг дэмжих, импортыг орлох чиглэлийн дотоодын төслүүдийг дэмжиж байгаа. Энэ нь 2008-2012 оны Засгийн газрын үед Оюу толгой, Таван толгойгоо барьцаалан зээл аваад тэр мөнгөөрөө хавтгайрсан халамж болгон өгч инфляци тарин, импортыг дэмжиж байсантай харьцуулахад зөв бодлого. Гэсэн хэдий ч эдгээр бондуудын хөрөнгөөр дэмжсэн төслүүдийн үр өгөөжийг шууд хэлэхэд бэрх л байгаа. Юутай ч эдгээр бондуудаар богино хугацаанд валютын улсын нөөцөө бэхжүүлж, валютын ханшийг тогтвортой сулрахад чухал ач холбогдолтой байсан.

ТӨЛӨХ ЁСТОЙ ЗЭЭЛ

Монгол Улс нэг үеэ бодоход хувийн хэвшлийн, төрийн гэсэн маш олон төрлийн бондтой боллоо. Эдгээрээс гадна зээл хэлбэрээр авсан өр төлбөрүүд маш их байгаа. Хэрэв эдгээр бондоо зөв зүйлд нь зарцуулж, үржүүлж чадвал “хөрөнгө оруулалт” болно, үгүй бол “өр” болж хувирна. Том дүнгээр нь харвал 2015 онд Худалдаа хөгжлийн банкны гаргасан бонд төлөгдөх учиртай. Үүний дараагаар 2017 он, 2018 оны эхэнд төр, хувийн хэвшлийн нийлсэн нийт 2 тэрбум ам.долларын бондын эргэн төлөлт хийх ёстойгоос төрийн хариуцах хэсэг нь 1.2 тэрбум ам.доллар байгаа. Энэ нь өнөөгийн ханшаар 2.2 их наяд орчим төгрөг гэсэн үг. Энэхүү бондын эргэн төлөлтийг хийж чадах үгүй нь “Чингис бонд”, “888” гэх тодотголтой хөтөлбөрүүдэд багтсан төслүүдийн үр өгөөжөөс шууд хамаарна.

Д.Нямдаваа

2015 ОНЫ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ӨСӨЛТ

Манай улсын эдийн засгийн талаар таамаглал гаргадаг олон улсын байгууллагууд болон Монголбанкнаас ирэх 2015 оны эдийн засгийн өсөлтийн төсөөллийг гаргажээ. Эдгээрийн дунджаар эдийн засгийн өсөлт энэ оны эцэст 7.1 хувь, 2015 онд бага зэрэг сэргэж 7.7 хувьд хүрэхээр байна.

Эрдэс бүтээгдэхүүний үнэ өсөөгүй, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт сэргээгүй, үйлдвэрлэлээ хөгжүүлж амжаагүй, өрийн дарамт хүлээгдэж байгаа нөхцөлд АВЧ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ БОДЛОГЫН ХУВИЛБАР

Төлбөрийн тэнцлийн хямралыг даван гарах нь:
Өнөөгийн төлбөрийн тэнцлийн хямралыг эдийн засгийн хямрал болгохгүйн тулд бүхий л шаардлагатай арга хэмжээг авах ёстой. Үүний тулд эрдэс бүтээгдэхүүний экспортыг дэмжиж, шаардлагагүй тансаг импортоос татгалзах, шинээр баталсан хөрөнгө оруулалтын хуулийг чанд сахих, Оюу толгойн далд уурхайн ажлыг эхлүүлэх ёстой. Гадаадаас авсан зээл нь зөвхөн экспортыг нэмэгдүүлэх, импортыг орлох чиглэлд зарцуулагдаж байж төлбөрийн тэнцэл сайжирна. Түүнчлэн хөрш орнуудтай харилцаагаа бэхжүүлж, хөрөнгө оруулалтын техник эдийн засгийн үндэслэл, судалгаагаа сайжруулж, хөрөнгө оруулалт татах нь чухал.

Төсвийн зохистой бодлого:
Эдийн засгийн ямар ч нөхцөлд төсвийн сахилга бат, зохистой бодлого баримтлах ёстой. Хөгжлийн банкнаас санхүүжүүлсэн төрийн хариуцах төлбөрүүдийг төсвийн зарлагад оруулж тооцон, жил бүр улсын төсвөө төсвийн хүрээнд баталж, алдагдлыг жил бүр 2 хувиас хэтрүүлэхгүй байх нь зохистой бодлого. 2017 онд бондын эргэн төлөлтийг хийж чадах хэмжээнд эдийн засаг бүрэн сэргэсэн байх шаардлагатай.

Мөнгөний бодлого
Хэрэв төлбөрийн тэнцлийн хямрал удаан үргэлжилж, дотоод эдийн засгийг хямраах нөхцөл байдал үүсвэл хатуу мөнгөний бодлого тууштай баримталж, эдийн засгийн хямралаас урьдчилан сэргийлэх ёстой. Хатуу мөнгөний бодлогын орчинд инфляци ирэх онуудад 7 хувьд байх боломжтой. Монголбанк ханшийн өөрчлөлтийн хандлагыг өөрчлөлгүйгээр, зөвхөн огцом хэлбэлзлийг зөөлрүүлэх зорилгоор валютын захад оролцох бодлогыг цаашид үргэлжлүүлэх нь зүйтэй. Алтны хөтөлбөрийг эдийн засаг сэргэх хүртэл тасралтгүй үргэлжлүүлж валютын нөөцийг тасралтгүй зузаатгах шаардлагатай.

Эх сурвалж: Үндэсний тойм