Ардчиллын чанарын хувьд гурав дахь давалгааны ардчилсан улс өдий хэр асуудалтай хэвээр байгаа ба улс төрийн

хөгжлийн зогсонги байдлаас гарахын тулд “хадуурах” явдал түгээмэл болжээ.

Ардчиллын амлалт ба бодит байдлын хоорондын ялгаа улам нэмэгдсэн, ардчилсан замаар сонгогдсон төрийн түшмэд авлигад автсан, өрсөлдөх чадваргүй, төр засаг нь иргэдийн дуу хоолойг үл тоодог, сонгогчдын итгэл даах чадваргүй гэсэн шинэ ардчилсан улсуудыг тодорхойлох төсөөлөл бий болсон байна.  

Учир иймд, ардчиллын чанарыг цогцоор нь сайжруулахгүй бол ардчилал хүлээн зөвшөөрөгдөхүйц, хууль ёсны болох боломжгүй гэдгийг гурав дахь давалгааны ардчилсан улсын жишээ харуулж, Азийн шинэ ардчиллын хувьд  бүр ч илүү чухал болно. Олон түмний ой санамжинд амь бөхтэй оршсоор байгаа өмнөх тоталитар, авторитар системийн үлдэгдэлтэй өрсөлдөхийн зэрэгцээ өнөөдөр үр ашигтай гэдгээ харуулсаар байгаа авторитар, хагас авторитар хөршүүдийн (Хятад, Сингапур) үлгэр жишээтэй бас өрсөлдөх хэрэгтэй байдаг. Энэ утгаараа, Зүүн Азийн хөгжингүй ардчилсан улсын (Япон) бодит байдал, шинж чанар, ардчиллын хөгжил улам чухал болж ирнэ. Өөрөөр хэлбэл, ардчиллын легитим шинж ба ардчиллын чанар хоорондоо цогц хамааралтай юм[1].

А. АРДЧИЛЛЫН ЛЕГИТИМ ШИНЖ

Ардчиллын легитим, хууль ёсны байх шинжийг гурван хэмжүүрээр хэмжинэ[2]:

1. Ардчиллыг дэмжих олон нийтийн дэмжлэг (support for demoсracy SD). Үүнд, улс төрийн системийн хувьд ардчиллыг – “бусдаас илүү” гэх (preferred), “хүсэж буй” гэх (desired),  “таатай” гэх (suitable),  “нийгмийн асуудлыг шийдэх үр ашигтай” гэх (effective),  “эдийн засгийн хөгжлөөс илүү чухал” гэх (prior to ED) зэрэг үзүүлэлт багтана.   

2. Шууд бус хэмжүүр буюу либерал ардчиллын үнэт зүйлс. Үүнд: - ард түмний өмнө хариуцлага хүлээж буй байдал (popular accountability), улс төрийн либерализм, плюрализм, эрх мэдлийн хуваарилалт багтана.

3. Авторитаризмаас хүнийсч буй байдал (detachment from authoritarism) буюу авторитар альтернатив хувилбарыг эсэргүүцэж буй түвшин. Ардчилсан бус хувилбарыг эсэргүүцэх нь ардчиллын дэмжлэгийг илэрхийлэх хэмжүүр юм.

Энэхүү арга зүйг баримтлан Улс төрийн Боловсролын Академиас олон нийтийн санаа бодол, төсөөллийн судалгааг 2002-2014 оны хооронд дөрвөн удаа хийсэн юм[3].

1. Ардчиллыг дэмжих дэмжлэг.

“Ардчилсан дэглэм бол өөр бусад альтернативаас дээр нийгмийн хамгийн боломжит хувилбар” гэж иргэдийн олонхи үзэх явдал нь Ардчиллын нягтралын (consolidation) нэг урьдач нөхцөл гэдэг.

 Тэгвэл монголчуудын хувьд дараахи дүр зураг судалгаанаас харагдаж байна: /Хавсралт 1/.

 - Олонхийн хувьд ардчилал эерэг идеал хэвээр байна (90-ээс дээш хувь).

- Ардчилал боломжийн, үр ашигтай (2/3 хувь), ардчиллыг хүсэн тэмүүлэх  байдал өндөр хэвээр.

Ардчиллын дэмжлэгийг хэмжих дээрхи таван хэмжүүр дотор ардчиллыг эдийн засгийн хөгжлөөс илүү чухал гэж үзэх хувь илт буурсаар байна (48,6-25,6). Азийн ардчилсан улсуудын дотор энэ хэмжүүрээр бид онцгойрч ялгараагүйг тэмдэглэх хэрэгтэй. Азид бүгд  эдийн засгийг илүү чухалчилсаар байна.

“Ардчиллыг бусад дэглэмээс илүүд үзнэ” гэсэн үзүүлэлт 2002 оноос хойш 2006 онд 39 хувь хүртлээ буурсан. Ийм доод түвшин Латин Америкийн зарим улсад л үед ажиглагдсан байдаг. Өнөөдөр байдал дээрдсэн ч (43,7) судалгаа эхэлсэн үеэс 13 хувь буурсан нь хамгийн их анхаарал татаж байна. Хүн амын олонхи ардчиллыг илүү чухал гэж үзэхгүй байгаа нь ардчиллын нягтралд гол сорилт болж буй.

“Ардчилал нийгмийн асуудлыг шийдэж чадна, үр ашигтай” гэсэн үзүүлэлт мөн буурч,  Азийн ардчилсан улсад илэрч буй үйл явцтай адил хандлагатай байна.

Бүхэлд нь харьцуулбал, ардчиллыг дэмжих  таван хэмжүүрээс зөвхөн эхний гурав л иргэдийн дэмжлэгийг хүлээсээр байгаа боловч 2002 оноос хойш тавуулаа бууралттай байна.

Эдгээр хэмжүүрийг ардчилалд өөриймсөг (attachment to democracy) хандах хандлагын илэрхийлэл гэж дүгнэдэг. Монголчуудыг ардчилалд хэр өөриймсөг хандаж буйг 0-6 баллаар хэмжвэл уг хандлага мэдэгдэхүйц бууралттай байна (3,6-2,2)[4] . Япон, БНСУ-ыг оролцуулаад Азийн ардчилсан улс энэ хугацаанд бүгд дунджаас буюу 3-аас доогуур орсон нь бид ижил сорилттой тулгарч байгааг харуулна.

2. Либерал ардчиллын үнэт зүйл (ЛАҮЗ)

 Онол, арга зүйн хувьд ЛАҮЗ  өөрөө гурван хэмжүүртэй. Үүнд:

1. Улс төрийн хамтлаг (community) болох нийгмийн гишүүдийн эрх мэдлийн харилцаа (тэгш эрхийн зарчим, нас хүйс, гарал, анги бүлгээс үл хамаарах улс төрийн тэгш эрх).

2. Нийгмийн гишүүд болон эрх баригч нарын харилцаа (засагт буй хүмүүс олон нийтээс сонгогдож төр, засаг ард түмний өмнө хариуцлага хүлээнэ, төр засаг нь олон нийтийн хүсэл зоригийг гүйцэлдүүлэх гол үүрэгтэй).

3. Төр засгийн институцийн харилцаа (эрх мэдлийн харилцан тэнцэл, хуваарилалтын зарчим).

ЛАҮЗ дотор хувь хүний эрхтэй харьцуулахад төрийн эрх мэдэл хязгаартай; үг хэлэх зэрэг хүний эрх төрийн зүгээс зөрчигдөхөөс хамгаалагдсан байна; иргэд сайн дураараа эвлэлдэн нэгдэх эрхийг ямар ч шалтгаанаар хязгаарлаж болохгүй; плюрализм зэрэг нь мөн зайлшгүй багтана /Хавсралт 2/.  

ЛАҮЗ хувьд Зүүн Азийн улс дотроос Япон, БНСУ оройд нь байгаа бөгөөд ард түмэн дээд эрх мэдэлтэй гэдгийг онцлон чухалчилж байна. Иргэний эрх, эрх мэдлийн хуваарилалт зэрэг асуудлаар БНХАУ, Вьетнам, Камбож сүүл мушгисаар байгаа. Монголчууд либерал ардчилсан үнэт зүйлстэй болсоор байгаа ба энэ нь ухралтгүй үйл явц болсон. Гэсэн хэдий ч бидэнд асуудал байсаар байна. Тухайлбал, нийгэм дэх плюрализмыг (28), өөр өөр ашиг сонирхол бүхий бүлгүүдийг (24) эерэг, чухал гэж хүн амын дөнгөж 1/3 доошхи хувь үзэж байх жишээтэй. Засгийн эрх мэдлийн хуваарилалт, тэнцлийн талаар иргэд ойлголт муутай, парламентын утга учир, шүүх эрх мэдлийн хараат бус байдлын талаар монголчуудын ½ орчим хувь л зөв ойлголттой байна. Бүхэлдээ ЛАҮЗ-ийн хувьд монголчууд 6 баллын хэмжүүрээс өнөөдөр 2,5 илэрхийлэлтэй байгаа нь дундаас доогуур юм.

3. Авторитаризмаас хүнийсч буй байдал

Авторитаризмаас хүнийссэн байдлыг хэмжихдээ нэг хүний хүчтэй удирдагчийн тогтолцоо, цэргийн засаглал, нэг намын тогтолцоот дэглэм зэргийг жишиж үзсэн болно /Хавсралт 3/. Монголчуудын хувьд 6 баллын шатлалаар харьцуулбал энэ хэмжүүр мөн дунджаас доогуур байдалтай байна. Энэ дотроос монголчууд парламентаас татгалзаж нэг хүчтэй удирдагчийг хүсэмжилж байгаагаараа онцгойрч байна. Азийн бусад улсад нэг хүний удирдлагыг 2/3 эсэргүүцэж байхад өнөөдөр монголчуудын 2/3 нь эсрэгээр ийм удирдлагатай тогтолцоог хүсээд байна. 2002 оныг 2014 онтой харьцуулахад ардчиллын эсрэг ийм сөрөг хандлага илт нэмэгдсэн нь анхаарал татаж буй.

Сөрөг хүчингүй, нэг нам бүхий улс төрийн системийг 2/3 нь эсэргүүцсэн хэвээр байгаа боловч энэ хувь бууралттай байна. Өөрөөр хэлбэл, өнөөдөр монголчуудын 1/3 орчим нь олон намын системийг эсэргүүцдэг аж.

Авторитаризмын бүхий л хувилбарыг эсэргүүцсэн дундаж нь 2 орчим байгаа нь доогуур үзүүлэлт юм. 2002 оноос хойш авторитар хувилбар тус бүрийг үгүйсгэх хандлага буурч, дэмжих хандлага тогтмол нэмэгдсээр байгааг харьцуулалтаас харж болно. Жишихэд, ардчиллаар бидний урд яваа Япон, БНСУ-д хүн амын олонх бүх хувилбарыг эсэргүүцсээр байна.

Ардчиллыг дэмжих хэмжүүрээр монголчууд солонгос, тайванчуудаас дээгүүр мөртлөө авторитар дэглэмийг харин илүү дэмжээд байгаа нь зөрчилтэй мэт. Монголчуудын ардчиллын талаархи мэдлэг, туршлага цэгцтэй биш, холилдсон шинжтэй гэдгээр үүнийг тайлбарлаж болох байх. Солонгосчууд авторитаризмыг үзэхгүй боловч ардчиллын тухай тэдний ойлголт, хүлээлт өндөр учраас тэр хэрээр ардчиллаа илүү шүүмжилж, шаардлага тавьдаг байна.

Б. АРДЧИЛЛЫН ЧАНАРЫГ ХЭМЖИХҮЙ

Ардчиллын чанарыг хэмжих иргэдийн үнэлгээг хоёр талаас нь гаргана[5]. Үүнд:

- нийлүүлэлт (supply) буюу улс төрийн лидерүүд, төр засгийн байгаа байдал нь ардчиллын шинж төрхийг тодорхойлно. Муу засаг, авлигажсан улс төрчид, алдаатай институци зэрэг нь либерал ардчиллын үнэт зүйлсийг ном ёсоор нийлүүлж чадахгүй.

- эрэлт (demand), ардчиллын чанарыг иргэд хэрхэн үнэлж буй нь ардчилсан дэглэмээс тэд өөрсдөө юуг, ямар хэмжээнд хүсч буйгаас хамаарна. Либерал ардчилсан үнэт зүйл бүхий иргэд илүү юм эрэлхийлэхээс гадна ардчилсан дэглэмд илүү шүүмжлэлтэй ханддаг нь батлагдсан. Өөрөөр хэлбэл, “ардчилсан үзэлтнүүд” ардчиллын хамгийн  төвөгтэй үйлчлүүлэгчид болдог. Энэ нь харин ерөөсөө муу үзэгдэл биш. Макро түвшинд ЛАҮЗ-д тулгуурласан эрэлт өндөр байх тусам сайн засаг нийлүүлэгдэж, тэр хэрээр ардчилсан дэглэмийн легитим чанар нэмэгддэг хамааралтай байна.

Ардчилал ямар элементээс бүрдэх вэ? Үүнд: бүх нийтийн сонгуулийн эрх, чөлөөт, өрсөлдөөнт сонгууль, улс төрийн олон нам, мэдээллийн альтернатив эх үүсвэр. Үүн дээр, сонгуулийг утга төгөлдөр, чөлөөт болгох иргэний болон улс төрийн эрх чөлөө орно. Мөн гадны болон өөрийн элитүүдийн саад нөлөөллөөс ангид үйл ажиллагаа явуулах чадамж бүхий ардчилсан институцийн хараат бус байдал зайлшгүй багтана.    

Чанар гэж юу вэ? Процедур, агуулга, үр дүнтэй түүнийг холбон тайлбарладаг. Процедур талын 5 хэмжүүр бол эрх зүйт ёс, оролцоо, өрсөлдөөн, босоо ба хэвтээ тайлагнал. Агуулга талын 2 хэмжүүр нь иргэний ба улс төрийн эрх чөлөө, улс төрийн тэгш байдал. Үр дүнгийн хэмжүүр бол хариуцлага (нийтийн эрэлтийг засгийн бодлого хангаж буй байдал) юм.

“Азийн Барометр” судалгаа эдгээр 8 хэмжүүрийг 25 бүлэг асуулт болгон асуулгадаа багтаан явуулдаг[6]. Хүснэгт 4-т буй тоо бол хариултыг (санал нийлнэ, эсвэл санал нийлэхгүй гэдгээр) эерэг , сөрөг талаас нь харуулсан болно. Эндээс юу ажиглагдаж байна:

- Зүүн Азийн хөгжиж буй ардчилсан улсын адил Монголд шүүхийн системийн асуудал анхаарал татсаар байна.

- Төр засаг хуулиа сахидаг гэдэгт мөн итгэх итгэл доогуур. Монголд энэ үзүүлэлт бусдаас доогуур байна.

- Авлига бол Зүүн Азийн улсуудын хамгийн том сорилт болсоор байгаагийн адил Монголд энэ том асуудал хэвээр байна. Авлигатай тэмцэж буй засгийн газрын чармайлтыг ч бас хангалтгүй гэж үзнэ.

- Сонгуулийн өрсөлдөөнт, чөлөөт шинжийн шаардлагыг Монгол хангаж байгаа боловч намууд, нэр дэвшигчдээс сонголт хийхэд хүндрэл учирдаг гэж үзнэ.

- Оролцооны тухайд монголчууд хамгийн идэвхтэйгээрээ бусдаас сондгойрно. 26,8 хувь нь улс төрд гурван хэлбэрээр оролцдог бол 40,1 хувь хоёрт нь оролцдог бөгөөд эдгээрийг нийлүүлбэл монголчуудын 2/3 сонгуулийн үеэр улс төрийн ямар нэгэн идэвхтэй үйл ажиллагаанд оролцдог байна.

 - Сонгуульт ардчиллын босоо хариуцлагын наад захын шаардлага Монголд хангагдсан байна. Харин төр засгийн ил тод байдал үгүйлэгдэж, мэдээллийн хаалттай байдлын асуудал тулгамдаж байна.

 - Хэвтээ хариуцлагын тухайд төр засаг нь хууль дүрмээ зөрчиж байхад шүүх нь хяналтандаа байлгаж чадахгүй байна. Харин хууль тогтоох байгууллага нь засгийн газраа хянах чадамжийн хувьд байдал арай дээр.

 - Эрх чөлөөний хэмжүүрийн хувьд байдал хамаагүй дээр буюу иргэдийн 2/3 нь үг хэлэх, эвсэн нэгдэх зэрэг эрх Монголд сайн хангагдсан гэж үздэг байна. Гэсэн хэдий ч Азийн шинэ ардчилсан улс “Фрийдом хаус”-ын үнэлгээгээр “бүрэн эрх чөлөөт” болоогүй л байгаа.

ДҮГНЭЛТ

1989 оноос эхтэй ардчиллын агуулга, зорилгод монголчуудын дийлэнхи итгэсэн хэвээр байгаа ба ардчилал, зах зээлийн эдийн засаг нь Монголын хөгжлийг тодорхойлох ёстой гэдэгт эргэлзэхгүй хэвээр байна. Онол, арга зүйн хэллэгээр Монгол улс сонгуульт ардчиллын хүрсэн түвшингээс ахиж нягтрал бүхий ардчиллыг бий болгохын тулд анхаарах асуудал байгааг судалгааны дүн харуулж байна. Үүнд:

- Монголын ардчиллын чанарын түвшинд ахиц гарч буй тухай ярих болоогүй байна.

- Либерал ардчиллын үнэт зүйлс төлөвшлөө олсоор байгаа боловч нэлээд хэсэг нь Монголд хөгжлөө олоогүй хэвээр байна.

- Ялангуяа процедурын хэмжүүр болох авлигын хяналт, хэвтээ хариуцлагын тогтолцоо болон эрх зүйт  ёс дутмаг хэвээр.

 - Иргэдийн эрэлт хэрэгцээ, санаа тавьж байгаа зүйлийг төр засаг нь анхааралдаа авч хариуцан гүйцэлдүүлдэг байхыг олон нийт хамгийн их үгүйлж байна. Одоогийн байгаа байдал нь ардчилсан бус арга барил давамгайлсаар байгааг харуулна.

 - Өрсөлдөөнт сонгуулийн системийг улам хөгжүүлэх, бохир улс төрөөс зайлах, сонгогдсон улс төрчдийн авлигад автах явдлаас сэргийлэх хуулийн хамгаалалт үгүйлэгдэнэ. Сонгуулийн кампанийн санхүүжилтийн хатуу чанд зохицуулалтыг боловсруулах.

- Шүүхийн салбарыг улс төрийн нөлөөллөөс ангижруулах, хараат бус байх дархлаа, чадамжийг нэмэгдүүлэх.

Эдгээр асуудал нь ардчиллын легитим байдалд шууд нөлөөлөх ба улмаар ардчиллын чанарт ахиц гарах урьдчилсан нөхцөл болох хамааралтай юм.

PhD, улс төр судлаач Д. Ганбат

Хавсралт 1

Хавсралт 2

Хавсралт 3


Хавсралт 4

[1] Emmerson, Donald K. 2012. “Minding the Gap between Democracy and Governance.: Journal of Democracy, 23(2): 62-73.

[2] Chu, Yun-han, Larry Diamond, Andrew Nathan, and Doh Chull Shin, eds, 2008, How East Asians View Democracy. New York: Columbia Univeristy Press.

[3] www.asianbarometer.org

[4] Хүснэгт 1.

[5] Larry Diamond and Leonardo Morlino. 2005. “Introduction”. In Larry Diamond and Leonardo, (eds), Assessing Quality of Democracy, pp. x-xi. The John Hopkins University Press.

[6] www.asianbarometer.org