газрын дарга, гадаад тагнуулын хэлтсийн ажилтан, Монголын анхны эсперанто хэлний мэргэжилтэн хэмээн тэмдэглэсэн байдаг билээ. Гэсэн ч тэрбээр 1930-аад оны улс терийн хүнд бэрх цаг үе дор хэлмэгдүүлэлтэнд өртөн насан эцэслэсэн юм.

Залуу зандан насандаа Монгол улсынхаа гадаад тагнуулын албанд амь хайргүй зүтгэж, дараа нь эрүүлийг хамгаалах үйлсэд гар бие оролцож явсан Намжилын Хаянхирваа нь 1885 онд Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын нутагт төржээ. Тагнуулын төв газрын судлаач С.Баттогтохын судалгааны материалаас харахад Н.Хаянхирваа ядуу зүдүүгийн улмаас нэлээд хэмжээний зээлийн өрд орж, энд тэнд ажил хийж янз бүрийн ажилд хөлслөгдөж байгаад хэрэн бэдрэгчийн дүрээр 1909 онд хил давж Оросын Буриадаар дамжин Халимагт очиж, шашны сургуульд гурван жил суралцаад 1912 онд Монголдоо түр ирээд буцсан байдаг.

Халимагг буцаж очсоныхоо дараа Турк улсын нийслэл Стамбул хотноо очиж таван жил ажиллаж, Визентиний эсперанто хэлний интернационал сургуульд суралцан онц дүнтэй төгссөн байна. 1924 оноос МАХН-ын Төв Хороонд хэлтсийн дарга, 1925 онд Намын сургуулийн захирал, 1926-1928 онд ДХГ-ын даргаар томилогдон ажиллаж байжээ. Мөн тэр 1928 оны 11-р сараас 1930 оны 6-р сар хүртэл Эрүүлийг хамгаалах газрын даргаар ажиллаж байсан болох нь 1929 оны үед хамаарах Ерөөгийн рашаан ус, Жанчивлангийн рашаантай холбоотой зарим нэг баримтаас харагддаг юм. Тэр үед Монгол улсад Эрүүлийг хамгаалах яам гэж байгаагүй ба ард түмний эрүүл мэндийн асуудлыг Дотоод яаман дахь Эрүүлийг хамгаалах салбар хэлтэс хариуцаж байгаад улмаар 1930 онд Эрүүл мэндийн асуудльг хариуцсан бие даасан яам байгуулагдсан билээ. Харм бидэнд олдсон баримтаас харахад Намжилын Хаянхирваа нь Эрүүлийг хамгаалах хэлтсийн даргын ажлыг хийж байгаад улмаар Эрүүлийг хамгаагал яамны сайдаар хэсэг зуур ажилласан нь тодорхой байгаа юм.

Түүнчлэн зарим нэг хүний дурсамж , дурдатгал ярианаас Н.Хаянхирваа 1929 оны 2-р сард Засгийн газрын шийдвэрээр 20 ортой байгуулагдсан "Хий судлалын больниц" нэртэй сэтгэцийн эмнэлэгийн даргаар ажиллаж байсан юм шиг ойлолт төрдөг ч Хий судлалын эмнэлэгийн дарга байсан гэдгийг батлах тодорхой баримт одоохондоо олдоогүй байгаа болно.

Ямар ч байсан Н.Хаянхирваа нь Монгол улсын Эрүүлийг хамгаалах салбарг унэтэй хувь нэмэр оруулж өөрийн биеийг үл хайрлан зүтгэж явсан болох нь дээрхи хэдхэн баримтаас харагддаг билээ. Тэрбээр ард олны эрүүл мэндийг сахин хамгаалах ажилд цаг наргүй зүтгэж байснаас гадна Монгол улсынхаа тусгаар тогтнолын ч гэсэн амь биеэ хайрлахгүй зүтгэж эрдэм мэдлэгээ зориулж байсан нь анзаарагддаг.

Тагнуулын төв газрын архивт байгаа баримтаас харахад 8-р Богд Жибзундамба Халимагт байсан В.И.Лениний авга ахтай тсгбоо тогтоосон Н.Хаянхирваагаар дамжуулан Оросын коммунист хувьсгалын талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл авч байсан нь мэдэгддэг юм. Мөн В.ИЛенинийг Сибирьт цөллөгт байхад нь Монголын тагнуулч Цагаач хэмээх хүн Хөвсгөлийн Саяаны уулсыг даван очиж уулзсан гэсэн мэдээ байдаг бөгөөд тэр хүн нь Н.Хаянхирваа байсан гэх хүн ч мэр сэр байдаг билээ. Энэ мэтчилэн түүний гадаад тагнуулын газрын даргаар ажиллаж байсан тухай сонирхолтой мэдээлэл цөөнгүй бий. Түүнээс гадна Н.Хаянхирваа 1926-1928 онд Дотоодыг Хамгаалах Газрын гадаад тагнуулын газрын даргаар ажиллах хугацаандаа нэн түрүүнд ажилтан ажилчдыг шинэчлэх, нууц хадгалалалтыг сайжруулах, сонор сэрэмж, харуул хамгаалалтыг өндөржүүлэх, аж ахуй, санхүүгийн үйл ажиллагааг дээшлүүлэх, дураараа авирлах явдлыг таслан зогсоох зэрэг олон чухал арга хэмжээ авсан байдаг.

Нэн ялангуяа тэрбээр гадаад болон сөрөх тагнуулын ажлыг сайжруулахад чиглэсэн хэд хэдэн дорвитой шинэчлэл хийсэн байдагийн нэг нь Хятадын зүгээс ирүүлж байсан архи, хар тамхийг хязгаарлаж, улсын хэмжээний галт зэвсэгийн ашиглалт, эзэмшилтийг хяналтандаа авсан явдал байв. Түүнчлэн тэрбээр манай улсад ажиллаж амьдарч байсан ЗХУ-ын иргэдийг хүртэл гүйцэтгэх ажлын хяналтанд авч шалгаж эхэлсэн байдаг. Энэ ажлынхаа хүрээнд Оросын сургагч мэргэжилтний тоог хасч хорогдуулах тухай шийдвэр гаргаж сургагч нарын эрх хэмжээг тодорхойлсон дүрмийг 1926 оны арванхоёрдугаар сарын 3-нд батлан мөрдүүлж "Сургагч нарыг Засгийн газраас зөвшөөрөл авч урин ирүүлж байх" бас "Сургагч нар зохих дээд тушаалын дарга нарт захирагдан, заавар тушаалыг дагаж гүйцэтгэх, хэлтэс, анги, тасгийн дарга нарын өмнө гүйцэтгэх албаны үүргийг хүлээхийн дээр даргын тушаалгүйгээр захирах тушаах эрхгүй" болохыг тогтоож, "Монгол албан хаагчдыг зааварлан сургах нь гол үүрэг" болохыг заажээ.

Тэрбээр энэ мэтчилэн Монгол орнд дураараа дургиж байсан Зөвлөлтийн сургагч нэртэй харгис этгээдүүдийн гар хөлийг хумьсанаас гадна Баруун хязгаарыг тусгаарлан таслах явуулга хийж байсан Коминтерний ажиллагаа, тэдний гар хөл болж байсан Зөвлөлтийн худалдааны байгууллага болох "Стормонг", "Монголтранс", "Монголбан^", Монголын Харилцан туслалцах Хоршоонд ажиллаж байсан сургагч мэргэжилтнүүдийг гүйцэтгэх ажлын шугамаар хараа хяналтад авч байсан гэдэг. Гэвч энэ эрс шийдэмгий алхамуудаасаа болж буруудан 1928 оны эцсээр ДХГ-ын даргын албан тушаалаас буусан байна. Тагнуулын байгууллагаас шахагдсаныхаа дараа Эрүүлийг хамгаалах салбарт ажиллаж байсан ч Дотоодыг хамгаалах газарт байхдаа Зөвлөлтийн сургагч нартай тэмцэж явсаныхаа төлөө 1934 онд улс төрийн хилс хэрэгт холбогдож 10 жилийн хорих ялаар шийтгэгдсэн байгаа юм.

Анагаах ухааны доктор Л.Энхбаатар

Нэрт тагнуулч, Эрүүлийг хамгаалах газрын анхны дарга Намжилын Хаянхирваа Зөвлөлтийн сургагч нартай тэрсэлдсэнийхээ төлөө хэлмэгдсэн
Tweet
Bolod.mn