Н.Бадарч.  Арлингтон, Виржиния   

  Бургалтайд Ёндон гэж авхаалж сэргэлэн зантай, алиа хошин яриатай, аргагүй л хөгжөөнтөй эр амьдарч байлаа миний багад. Ёндонгийн эцэг Дагвынх амь зуулгын цөөн мал, амьдрал даатгах бурхан тахил, толгой хорогдох бор гэр, гол зогоох борог хоолтой жирийн нэг Бургалтайн айл. Эх Янжин нь гэрийнхээ бүх ажлыг өглөөнөөс өөрөө амжуулж явсаар үнээгээ ч саачихдаг, унаагаа ч юүлдэг, дээлээ ч оёчихдог, дэлээ ч хяргадаг ямарч эрээс дутахааргүй бүлтэй, нөр их ажилсаг хүн байсан гэдэг. Ёндон багадаа сумын бага сургууль дүүргээд цааш

Алтанбулагт очиж гайгүй сайн жолооч болчих хүсэлтэй ч тэр намар эцэг нь насан өөд болж ах нь хэлмэгдсэнээр түүний хувь тавилан тэс өөрөөр эргэсэн гэдэг. Ингэж Ёндон аавын хайр, Алтанбулагийн ид шид аль алийг нь ч үзсэнгүй залуу халуун насаа мал даган хөргөж, алиа хошин зангаа айл хэсэн хөөргөж бусдын адил Бургалтайн голыг уруудаж нэг, өгсөж нэг нүүсээр эрийн цээнд хүрэв. Залуу эр зав л гарвал саахалт айлаар хэсч, сав л хийвэл марзан хошин юм ярьж авгай хүүхнүүдийг инээлгэн тэднийг ч өөрийгөө ч зугаацуулж явдаг болж дээ.
Хөдөө нутгийнханд өөрөө өөрийгөө л зугаацуулахгүй бол айлын авгайчуул хэрэлдэж, агсам эрчүүд зодолдон, тэргэний морь туйлж, тарлан бух мөргөлдөхөөс өөр гойд юм байх бишдээ. Нэг хэвийн саарал амьдралд уйдсан тэд Ёндонг ирэхэд яаж л дургуй байх билээ. Түүний буусан айлд бүгд цугларч домботой цайгаа өмнө нь тавиад
-За тэгээд Ёохүүгээр сонин юу байна хэмээн өгөөдөнө. Ёндон юм ярихдаа “Ёо  нь” тэгээд, “Ёо нь” ингээд гээд л эхлэхэд хүмүүс түүний зузаан памбагар уруул, жоготой онигор нүдийг  нь хараад л жинхэнэ яриа  нь эхлээгүй байхад л аль хэдийнээ инээлдэж эхэлдэг байв. “Ёо нь” гэж тэр өөрийгөө хэлж байгаа юм. Тэрээр Бургалтайд хийгээгүй ажил, хэсээгүй айлгүй, сүү тосны завод, сампин цохидог нягтлан, гоожин өгдөг цагдаа, гадуур гүйдэг зарлага, дотуур байрны галч, баг хэсгийн дарга, будаа тарианы манаач, мал эмнэлгийн санитар, мах
бэлтгэлийн нярав гээд л бүгдийг гүйцээсэн. Харин ямарч ажил хийсэн заавал нэг паянтай үлддэг нь гэм биш зан.

                   Шаргал гуайн шивэртэй оймс

  Бургалтайд соёлын довтолгоо ид эхлээд амны алчуур, орны даавуу, шөлийг бол халбагаар уу, шүдийг бол сойзоор угаа гээд сүйд болцгоож байсан үе.
Нийслэл хотоос том дарга нар Сэлэнгэд ирж хөдөө нутагт соёлын довтолгоо хэрхэн өрнүүлж буйг шалгахын өмнө Сэлэнгэ аймгийн дарга Дорж Бургалтайд сумын төвд ирэв гэнээ.  Дорж бол язгуур Бургалтайн голын хүн л дээ. Явсаар нутгийн настан шаргал Жамц гуайнд эхлээд орж таарчээ. Шаргал гуай монгол гутлаа тайлаад орныхоо хөндийд, шивэртээ түлэгдэж шаргалтсан эсгий оймсоо зуухныхаа хүхээг дөхүүлээд хатаахаар тавьчихсан хэвтэж байв гэнэ. Оймс нь цоорхой бас бөөн шивэр ханхалж байх аж. Дорж дарга Шаргал гуайд хандан
-Жамц гуай та яасан их шивэртэй юм бэ?, Бүр надаас ч илүү юм гэхэд  Жамц гуай хариуд нь
-Иш...Дорж минь дээ, би чинь чамаас олон ах шүү дээ гэж байна гэнэ. Зуухны аманд суугаа эхнэр Цэрмаа нь Доржид хандан
-Миний дүү салхины нь дор бүү суу, дээр суувал зөв зүгээр гэж байна. Дорж дарга дээшхийн суугаад
-Та ядаж сардаа нэг удаа ч атугай ус цасанд орж хир, шиврээ угааж бай. Цаана чинь соёлын довтолгоон болж байна гэж. Дорж дарга “довтолгоон” гэж ярьдаг хүн байв.
-Иш... Дорж минь дээ. Ган гачиг болчихоод гадаа байгаа модон тэрэг хүртэл хагсаад салж унах гэж байхад ах нь ямар галуу нугас бишдээ. Яаж би дандаа сар болгон ус цасанд орохов дээ гэж байна гэнэ.
-Үгүй дээ, Шаргал гуай минь дээ. Наанадаж нутаг усаа, цаанадаж сумынхаа нэрийг боддоо та. Удахгүй Майдар гэдэг хүн ирж соёлын довтолгоон хэр явагдаж байгааг шалгах гэж байна шүү дээ гэв. Шаргал Жамц довтолгоон гэхээр дайн болж байна хэмээн ойлгож хариуд нь
-Тэгээн тэр “довтолгоон” чинь хаанаас ирж байгаа юм.
-Хаанаас юу байхав дээ хотоос л ирэхгүй юү.
-Тэр Майдар чинь тэгээд олон цэрэгтэй юмуу?
-Ямар юмных олон цэрэг байхав дээ.Өөрөө ганцаараа ирнэ.
-Наана цаана гээд надад ялгаа юу байхав. Харин тэр Майдар чинь тэгээд хүн юм уу, бурхан юм уу? гэж байна гэнэ.
-Хүн байлгүй яахав дээ, Шаргал гуай. Та чинь нам засгийнхаа удирдлагыг мэдэхгүй байгаа юмуу?
-Иш Дорж минь дээ, хаа байгаа дарга болгоныг би яаж танихав дээ. Майдар бурхан гэж л мэдэхээс биш. Бас одоо бас ямар золиг нь хаанаас гараад ирсэн юм болдоо гэж байна гэнэ.
-За та нам засгийнхаа удирдлагыг одоо мэдэж ав. Майдар бол хүн.  Хүн хүндээ бүр МАХН-ын Төв Хороо, Засгийн газрын том дарга шүү дээ. Энэ хүн чинь л харин тэр Майдар бурхны авчраагүй жаргалант амьдралыг чинь авчрах гэж байншдээ.
-Тэр нөгөө кино дээр чихэндээ нэг хар юм наачихаад л яриад байсан хүнүү?
-Тиймээ тэр харыг чинь утас гэдэг юм.
-Хээн утас гэж адууны туурай шиг том хар юм байх чинь билээ. Тэгвэл тэр чинь бурхан байснаа довтолгоон хийх гээд даргын дүрд хувирчихсан золиг шив дээ гэж байна гэнэ.  
Дорж дарга энэ зөнөг өвгөнөөс өөдтөй үг сонсохгүйгээ мэдээд тэндээс гарахын түүс болов.

Ёохүү

  Дорж дарга Шаргал гуайнхаас гараад явж байтал, аав нь нас бараад Алтанбулаг явж жолооч болж чадаагүй Ёохүү сумын бага сургуульд түлээ буулгахаар үхэр тэрэгтэй явж байгаатай тааралдав гэнэ. Өнгө нэхий хөдсөн дээлээ өөд нь огшоон хэнхдэгээ давтал хөөргөж, иргэн хонины сүүл шиг далбагар том нудрага гутлынхаа түрүүг хүртэл унжуулан, шар үнэгэн лоовууз шанаан дээрээ талбигсан үзэл суртлаар үнэхээр маруухан нэгэн араасаа чаргуулдах хар тарлан бухыг хөдөөгийн эрийн амнаас гарч болох аль муу муухай хараал бүхнийг ханхар
цээжнийхээ багтаамжаар харин ч нэг гамгүй урсгаж ээтэн хоншоортой гутлаараа хаа тааралдсан газраа хайр найргүй өшиглөвч үүнээс байтугайг үзэж бүр дөжирчихсөн хөгшин бух ердөө ч тоосон шинжгүй түүний араас чаргуулдан нэг л хэвээр сажлана. Нөгөөх эр хөхөө өвлийн хүйтэнд хөлс нь цутган хөөргөж бүсэлсэн хөдсөн дээлнээс нь уур савсан хаа нэгтээ ханцуйгаар хөлсөө шудран, эсгий оймстой ээтэн гутлаа дааж ядан замын голоор таахаг таахаг алхаж явааг намын дарга хараад машинаа зогсоон үзэл сурталгүй энэ нөхрөөс
-За хөө чамайг хэн гэдгэв? гэхэд нөгөөх эр
-Ёо гэж. Намын дарга гайхан
-Юу ..? гэхэд нөгөөх эр
-Юу бишээ, Ёо гээд цааш явах гэтэл намын дарга
-Хөөш чи байз гэм. За нөхөр минь,чи одоо болбол соёлын “довтолгоон” болж байгааг мэдэж байна уу? Ёохүү хариуд нь
-Аа…? гэхэд намын дарга тэсвэр заан
-За одоо болбол соёлын “довтолгоон” болж байгааг чи ер нь мэдэж байна уу, үгүй юу? нөхөр минь гэхэд Ёохүү
-Хаана? гэхэд намын даргын уур хүрч
-Чи ёр нь хөө хэзээ усанд орсон бэ? гэхэд Ёо
-Би юу?
-Тиймээ, тийм чи
-За байж  голоос ус авч байгаад халтирч уу? гэхэд намын  даргын тэсвэр барагдаж
-Сүүлчийн удаа чи хэзээ биеэ угаасан бэ? гэхэд Ёо
-Аа угаасан бэ гэж үү. Хэзээ билээ байз…? Өнгөрсөн зун хонио бойнд оруулж байгаад керлинтэй усаар  ёстой нэг сайн … гэтэл намын дарга бүр тэсэхээ байж
-За,за ийм юмнуудтай юу ярихав гээд цааш давхин сумын захиргааны үүдэнд улаан тоостой буув.

            Бургуйдах амаргүй ажил

  Ёохүү багийнхаа мал эмнэлгийн санитарч болж гэнэ. Малын доовтор гэж нутгийнхны дунд нэршсэн энэ ажил түүнийг шинэ шинэ эрдэмд сургажээ.Тэр дундаас хамгийн нарийн малын хэл мэддэг болж бас эр төлийг бол хөнгөлдөг, эргэж түгжирснийг бол бургуйддаг эрдэм сурсан юм байх. Сүүлдээ бүр өтгөн шингэн нь хаагдсан хүнд хүртэл бургуй тавиад гаргачихдаг чадамгай нэгэн болжим.
Малын хэл юу сурсан гэвэл “Хаа гээд хөдөлдөггүй, хөж гээд босдоггүй, хөгшин бухыг хавирга руу нэг өшиглөөд л босгодог гэж байгаа. Нэг удаа багийн аравны дарга Жаваагийн эхнэрийн шээс нь хаагдаад гарч өгдөггүй тунчиг айхтар юм болов доо. Хаа байгаа Хар эргэнээс сумын төвд эмнэлэг хүрэхэд өртөө шахам хол тул аргаа барсан Жаваа дарга, малын доовтор Ёохүүгээ дуудаж эхнэртээ бушуу бургуй тавь гэсэн юм байх. Ёохүү урд өмнө дандаа малд, хааяа эрэгтэй хүнийг л бургуйдаж байсан тул эмэгтэй хүн тэгээд даргынхаа эхнэрийг бургуйдах
гэдэг түүнд тунчиг амаргүй хэрэг байв.
Бургуй тавиад шээс нь гарахгүй бол одоо яанадаа гэсээр аргагүйн эрхэнд ажилдаа оров. Жаваа дарга нь ч өөрөө эхнэрийнхээ орны хажууд нь хараад л яг зогсоод байх юм гэнэ. Ёохүү модон орных нь гудсыг авч нүцгэн банзан дээр эхнэрийг нь хэвтүүлээд
-Ө-ө-өмдөө тайл гэж гэнэ. Эхнэр нь зайлуул өөр эрийн өмнө өдрийн цагаар өмдөө тайлах болсондоо нэг л тээнэгэлзэн нөхөр рүүгээ эргэн хартал нөхөр нь дуртай дургуй толгой дохиж байна гэнэ. Тэгээд л өмдөө тайлахчаан болоод хоёр гуяа тас хавчаад эргээд хэвтээд өглөө гэнэ шүү. Ёохүү мөн л
-А-а-алцай гэж гэнэ. Нөгөөх нь бас л нөхөр лүүгээ харж байна гэнэ. Нөхөр нь мөн л толгой дохив. Эмэгтэй хүний нууц эрхтэнд иймэрхүү байдлаар урд өмнө ойртож үзээгүй түүнд хав харанхуйд төөрөв үү ч гэмээр, хурц гэрэлд гялбавуу ч гэмээр харъюу гэвээс нүд нь халитраад хүрьюү гэвээс гар нь салгалаад тунчиг хэцүүхэн байлаа. Дэмий л тэмтэрч үзсээр бургуйгаа нэг юм руу бургуйгаа шургуултал нөгөөх эхнэр их өвдөж байгаа бололтой царай хүрэнтэн уруул  чичирч байснаа
- Жаваа…ий, ий  хэмээн нөхрөө дуудан орилов гэнэ. Жаваа нилээд сандарч хажуугаас нь
-Аяар гэм чи хөөе гэж зандрав. Тэхээр нь Ёохүү сандрахдаа бургуйгаа буцаагаад авчихаж гэнэ. Тэгээд чухам хаана хийхээ сайн мэдэхгүй амандаа
-За байз аль нь юм болдоо гэтэл Жаваа дарга хажуугаас нь
-Юу гээд байгаа юм чи? гэж байна гэнэ. Ёохүү  сандран
-Үгүй ээ даргаа энд хоёр нүх байна дээд талынх нь уу, доод талынх нь уу гэхэд Жаваа ууртай нь аргагүй
-Дээд талынх нь байлгүй яадаг юм гэж байна гэнэ. Тэгээд нөгөөх рүү нь дахиад л бургуйгаа шургуулаад бургуйдтал эхнэр нь бас л орилоод байх юм гэнэ. Энэ удаад Жаваа дарга эхнэрээ
-Дуу гэм чи гэж зандраад  Ёохүүд хандан
-Сайн холхиул гэж байна гэнэ. Еохүү бургуйгаа нааш цааш холхиулах тоолонд нөгөөх эхнэр
- Аха, аха, ээн, ээн хэмээн гиншиж Жаваа дарга хажууд нь
-Зүгээрээ зүгээр гэж орилсоор  эцэст нь  эхнэр нь
-Ээ ий, ээ ий гэж нэг том дуу алдаад сая банзан орон дээрээ сар хийтэл олгойдуулав гэнэ. Хүрэнтсэн царай нь цайж, хамаг өвчин арилж, өвч бие нь тавигдаад баярлаж буй нь харваас илэрхий. Тэрээр
-За мөн ёстой сайхан боллоо хэмээн инээмсэглээд хөх дурдан өмдөө хөв хийтэл татаад  босч байна гэнэ шүү. Жаваа дарга ч мөн инээж
-Ёохүү чи мөн сайн бургуйдлаа гэж байна гэнэ. Хар хөлс цутгасан Ёохүү юун магтуулахтай мантай тэндээс хурдхан гарахын түүс болов. Үүнээс хойш Ёохүү малын доовтор байх ч сайхан л даа даанч эмэгтэй хүн бургуйдах л амаргүй ажилдаа гэж үнэнээс халширан ярьдаг болжээ.

                 Хурганы төмсөг идвэл …

  Нэг удаа малын доовтор Ёохүү Уртын аманд айл хэсч яваад Марзны хотгорт  зусч буй мянган хоньтой, манай нутгийн толгой баян ногоон Сэрээнэнгийнд буухад уяан дээр нь морьд шаваастай, гэрт нь олон хүн цугларчихсан хургаа хөнгөлж байв гэнэ. Хурга хөнгөлдөг бас нэг хүн ирсэнд тэд баярлаж Ёохүү ч төдөлгүй  ажилдаа орж гэнэ дээ.
Ногоон Сэрээнэнгийн эхнэр Цэнд зассан төмсгүүдийг авч том манж тогоонд чанаад эхнээс нь гаргаж эхлэв. Манай нутгынхан хургаа зассан өдрөө л төмсгийг нь сүүнд чанаж болгоод мөн тэр өдөртөө идэж дуусгадаг ёс заншилтай билээ.
Мянган хоньтой айлын эм хонь хэд, түүнээс эр хурга нь хэд байсныг хэлэхэд хэцүү, ямартай ч том ширмэн тогоо дүүрэн засааг сүүнд болгоод гаргачихсан гуйлан шанагаар утгаж айргын хул шиг том аяга дүүргээд Ёохүүд барилаа гэнэ шүү. Ёохүү нөгөөхийг нь гардан авч идсээр байвч бардаггүй сүүлдээ бүр цааш орохгүй бүсээ суллаж байгаад олон хүнээс ичсэндээ л арай чамай нэг юм далд оруулав. Тэдний балчир хүү Бадарч нь цомбон тагш дүүрэн хурганы төмсгийг барахгүй ээждээ загнуулаад уруу царайлан сууж байв гэнэ. Цэнд авгай төмсөг
идэхгүй байгаа  хүүдээ
-Чи Ёохүү ахыгаа хардаа ийм том аягаар бүгдийг нь идчихлээ. Эр хүн чинь ийм байдаг юм гээд Ёохүүд дахиад нэг  дүүргээд
-За миний хүү одоо Ёохүү ахтайгаа уралдаад идчих гэж байна гэнэ. Ёохүү арга буюу аягатайг авч хүүтэй уралдаж идэх болсон ч хүү идэх байтугай бүр тоох ч үгүй гэнэм. Ёохүү аргаа бүр бараад яаж энэ айлын эрх хүүхдэд аягтайг нь идүүлэнэ дээ байз хэмээн бодсоор эцэст нь бүр аргаа бараад чихэнд нь нэг үг хэлж гэнэ. Үүний дараа нөгөөх хүү тэр дор нь тагштайгаа хэдэн хоромд суллачихаад гараад гүйчихлээ гэнэ. Аав ээж нар гэрт байсан хүмүүс бүр  гайхаж Ёохүүгээс
-Чи хүүд юу гээд хэлчихвээ гэж.
-Засаа сайн идвэл боожгой нь том болдог юм гэсиймаа гэхэд тэд бүгд элгээ хөштөл инээлдэж байснаа эхнэр Цэнд нь нөхрөө нилээд зэмлэнгүйхэн харж
-Та ч гэсэн олигтойхон ид, буянт мал өдий жил дагахадаа засаа идэж байхгүй үхсэнийгээ хийж явсан юм хэмээн намжирдаад дахин нэг шанагыг аяганд нь пал хийтэл нь дүүргэчихээд төмсөг нэмж авчрахаар гарч одов. Гэр дэх хүмүүс жиг жуг инээлдсээр Цэнд авгайг даган дараачийн хургануудыг хөнгөлөхөөр гарцгаалаа.
Сэрээнэн Ёохүү хоёр хул дүүрэн төмсгийг яаж бардаг билээ гээд сууж байтал хаяаг нь шуусан гэрийн сүүдэрт банхар нохой нь хэлээ уншуулаад сүүлээ дэрлээд хэвтэж байгаа харагдаж гэнэ. Нөгөөх хоёр Цэндийнхээ нүдийг хариулж байгаад хултай засааг ханын нүдээр сэм нохойд өгсөөр нэг юм дуусгаад Ёохүү тэр дороо тэднийхээс мэндэн сандан мордож гэнэ. Түүнээс хойш Ёохүүг нутгийнхан
-Чи хурганы төмсөг сайн иддэг гэлүү. Тэгээд яаж байна. Томорч байна уу хэмээн даапаалж Ёохүү ч бүр залхаж  хурга засч байгаа айлаас холхонуур гардаг болов.

                   Мөрөөдлийн бягтруул

Ёохүү нэг удаа нийслэл хотод замын машинд дайдаж шаварт суусаар арав хонож ирэхдээ хуучин зах, хужаа мухлаг, гандан хийд, гарын бэлэг гэж өргөн чөлөөгөөр гүйж явсаар нөгөөх өндөр дэлгүүрт оржээ. Халуун юм хийвэл халуунаараа, хүйтэн юм хийвэл хүйтнээрээ байдаг сав, утасны үзүүрт уяад гэрэл гардаг шил, эвхээд тавихаар сандал эргүүлээд дэлгэхээр ор болдог буйдан, өөрөө зарлаад өөрөө дуулдаг бягтруул гээч ид шидтэй хайрцаг зэрэг олон гоё юм үзэж хот газрын соёлыг гайхсан юм байх. Тэр бягтруулыг тавихад нөгөөх нь Тохой зандан
модондоо бөмбөр минь Толгойн сүүдэр дайрна даа бөмбөр минь гээд л үнэхээр дуулдаг байв. Ийм гоё юмнуудаас нэгийг нь ч атугай гэртээ аваачих юмсан л гэж бодов. Гэвч халуун сав, гэрэл гаргадаг чийдэн хоёрыг аваад л гарын бэл нь дуусч гэнэ. Гэртээ ирээд гэрэл чийдэнг утсанд залгаад залгаад ассангүй тог гээч юм хэрэгтэй тул тэгсгээд орхив. Халуун саваа өдөр болгон арчиж хоймрын авдар дээрээ залав.
Ёндон яаж бягтруултай больё доо хэмээн мөрөөдөж байтал Бургалтайд соёлын довтолгоо ид өрнөж айл бүр шүдны сойз, нүүрний алчуур, орны цагаан давуутай болж бүдүүлэг үг, хараал хэрэглэхгүй байх үүрэг авчээ. Бүдүүлэг үг болох: “шээе, бааяа” гэхгүй- “бие засъя” гэх болж, “үхсэн хүн” гэхгүй, “нас барсан хүн” гэх болж, “хүүрийн газар тавих” гэхгүй, “оршуулах”, үхэр малын “баас” гэхгүй, “ялгадас”, “хүүр” гэхгүй, цогцос гэх мэтийн олон шинэ үгтэй болов гэнэ. Хараалын хувьд гэвэл нутгийнхны тунчиг гамгүй урсгадаг “Үхсэн
нохойн баас”, “Үхсэн хойноо”, “Ээ хүүрээ” гэх мэт хараал тас хоригдов. “Нас барсан нохойн ялгадас”, “Нас барсан хойноо”, “Ээ цогцосоо” гэж хараагаад яаж хараасан болохов дээ зайлуул. Гэсэнч Ёндон энэ бүхний дагуу амлалт авчихаад байтал гэнэт соёлч өрх шалгаруулах соц уралдаан зарлаж, шагналд нь нөгөөх ид шидтэй бягтруул гээчийг өхөөр болж rэнэ шүү. Харин болзол нь болохоор хуучнаасаа нэмэгдэж: Орой өглөө орж гарахдаа орсоор мэнд мэддэг бас орсоор дуу дуулж сурсныг л соёлч өрхөөр шалгаруулах болжээ. Бягтруул гээч гоё
юмны ид шидийг хэзээ язаанаа мэдэж авсан Ёохүү энэ уралдаанд оролцохоор зориг шулуудав гэнэ. Тэгээд эхнэртэйгээ элбэн эрвийх дэрвийхээрээ зүтгэсээр бүхнийг зүй ёсоор амжуултал шалгуулах цаг нь ч болждээ. Орны даавуу, оо савангаа шалгуулах өдрөө гаргаж тавчихаад, оросоор орой өглөөны мэндийг доопрый вээвчуур, доопрый уувтраа гээд л бүгд ханатай гарлаа гэнэ шүү. Гэтэл Ёохүүгээс
-Орос дуу сурсан уу гэж байна гэнэ шүү. Ёохүү бодож байснаа
-Сурсаан сурсан гээд дуулсан нь:
      Лоокэд сандаал дээрээвоо барбаанаа
      Галвааны тень папаалаа барбаанааа … гээд авч өгч байна гэнэ шүү. Энэ чинь юу гээчийн дуу дуулчихваа чи гэтэл Ёохүү
      Тохой зандан модондоо бөмбөр минь
      Толгойн сүүдэр дайрна даа бөмбөр минь гэж би оросоор дууллаа гээд социалист уралдаанд түрүүлж ид шидтэй нөгөөх бягтуулийг эхнэрийн хамт тэврэн авлаа.

                Хэт чангалсан дөрөө тасардаг

  Ёохүү цагаан сараар айл хэсч явсаар Галуу толгойн өвөрт ганц айл харагдах дор ган дөрөөгөө галзуухан нэг чангалаадхая хэмээн тийш давхисаар очивоос гадаа нь гөлгөн халтар нохой уяатай боргож байна гэнэ. Гадаа уяан дээр бууж “нохой хорио” хэмээвээс гэрийн эзэгтэй гарч ирээд
-Хахар ши хэвтийш хэмээн хашгирахад Хахар нам хэвтэв. Ёохүү морио уяад гэрт орвоос Хиагтаас Бургалтайд нүүж ирсэн буриад Вандан гэдэг айлд бууж гэнэ л дээ. Гэрийн эзэгтэй Лужаа самган соёолон нохой даахааргүй хэдэн хөх ааруултай таваг идээ тавьж цай хоол хийхээр тогоо шанагаа хангинуулахад нилээд халамцуухан Ёохүү
-За хөө, цай цуу гээд яахав дээ. Цаадахыг нь л ... гэж  Лужаа эхнэр бар арслан хоёрыг барилдуулан хээлсэн эрээн авдраа уудлан айргийн хул, эрэгнэгнийхээ хөндийгөөс нарийн цагаан эсгийд нандигнан ороосон морин шилтэй юм гарган нөгөөх хулаа мэлтэлзтэл дүүргээд өглөө гэнэ шүү. Ёндон ч дотроо энэ ч лав нэрмэл биш байна, нарийн эсгийд нандигнасныг бодоход найраа нь хатуухан идээ биз, улаан өнгөтөйг нь бодоход урд газрын эд биз гээд алгаа тосон аваад, амсаад үзэхүл аньс жимс амтагдсан хачин сайхан амттай ч архи лав л биш байв. Ёндон
намбатайхан сууж айргийн хултайг нь татчихаад айлын эхнэрээс
-Энэ ундаа чинь юу гээч дамшиг вэ? гэж. Лужаа авгай хариуд нь
-Аги нютагхаа дамшиг хабдаа
Аньс жимэхээр хийхэб дээ
Амныгаа сангааг гарагахэд нээ
Айлын  басгад уухаб дээ
Булгийн уха абахаб дээ.
Будаа хаахар холихоб дээ
Бүлээн газар табихаб дээ
Бараашиг гээш нь болохоб дээ гэж. Ёндон
-Өө тэгвэл би танайд авгай хүүхдийн амны цангаа гаргадаг усаар дайлууллаа гэх маягийн үг хаясаар дахиж дүүргэснийг ширээн дээр нь тавичихаад
- За даа явъя даа. Гэм хийсэн гэдэс биш, гэнэт олдсон ус биш гэсээр босч гарах  гэтэл гэр нь дайвалзаж гишгэсэн газар нь хотолзов гэнэ. Энэ ер нь юу болж байна, ямартай ч гаръя гээд гэрийнх унийг тэмтэрсээр босвоос гал нүд нь маналзаж хоёр хөл нь дайвалзав. Түүнийг ажигласан Лужаа авгай
     Ай хөөрхий иймш эр хүн болдоо шамайг
     Аяга бараашигхаа арднэ гараха  шадахгүй байж
     Ам гарах нь юу гээш
     Алив би түшээд гаргах уу таныг хэмээхэд  Ёндон
-Үгүй үгүй би өөрөө өөрөө гэсээр арай гэж уяатай мориндоо хүрч очвоос хөл алаг морь нь хүзүү алаг, гөлгөн халтар нохой гурав болж Галуу толгой буруу харсан байв гэнэ. Ендон мориндоо дөхөж чангаруулах гэсээр атал суларсан  дөрөөгөө тэмтрэн арай ядан мордоод айлын нохой шуугиулан
Алаг нүдтэй Лужаа нь хөө
Агийн буриадын басган байна
Аньсаар нэрсэн бараашиг  нь хөө
Амттай ч гэсэн айхтар байна  хэмээн гиншин үглэх дуулахын хооронд гэлдрүүлсээр арай гэж гэрийнхээ үүдэнд ирээд бараашигаар чангаруулсан дөрөө нь гаднаа тасарч нам унав. Ингэж Ёохүү бараашиг гэж ийм ундаа байдгийг мөн хэт чангалсан дөрөө амархан тасардаг гэдгийг мэдэж авчээ.

Шар тайлсан нь

Ёохүү өглөө сэртэл айхавтар шартан толгой нь ангалзан цээж нь шатаж, гэдэс дотор нь олон зараа оволзох мэт байна гэнэ. Арай гэж орноосоо өндийн хавчиг хөнөгтөй уснаас шанагаар утган хүд хүд залгилаад уяатай морио услахаар гантай жил ширгэж үзээгүй, гурван есд хөлдөж үзээгүй Бүдүүний горхиний харз усанд очилоо. Тэнд мориноосоо буунгуут л харз усанд толгойгоо шавшаад хэвтэж байтал хазгар Санзайн Амгалан хүүхэн хэдэн үхрээ услахаар ирж явна гэнэ шүү. Амгалан үхэртэйгээ зэрэгцэн харз уснаас хэд залгилчихаад голын усанд
толгойгоо дүрэн хэвтэж буй Ёохүүг хараад хэзээний бэлэн зэлэн үгтэй тэрээр мушилзан
Хөхөө өвлийн хүйтэнд
Хага ташсан харз усанд
Халзан толгойгоо хамаагүй дүрвэл хагарах бусуу
Дахиад дүрвэл даарах бусуу гэхэд Ёохүү хариуд нь
-Халзан ч гэсэн хагардаггүй толгой
Данхар ч гэсэн даардаггүй толгой гэвээс Амгалан
-Хагардаггүй ч ангалзсан бусуу
Даардаггүй ч далбийсан бусуу
Шаналсан бол эдгээе
Шартсан бол тайлая гэхэд Ёохүү
Аньсаар нэрсэн бараашиг гээч
Амсахад чихэр шиг сайхан юм
Ахиад цааш нь уух юм бол
Айхтар шартдаг золиг юм гэхэд Амгалан
Амсаад та нар тогтоно гэж үү
Ахиад цааш нь гул гул хийлгээ биз гээд Ёохүүг дагуулан гаднаа иртэл сүүлээ дэрлэн хэвтэх хөгшин халтар банхар нь босч нэг суниагаад сая гадны хүн олж харав бололтой сүүлээ сөхөн ургаш давшлан хов хов хуцахад Амгалан хүүхэн
-Дуу чи. Хөгшин улиан. Жов цаашаа. Хотонд боохой орж байхад ган хийдэггүй мөртлөө одоо юу болчихоов чи. Байтлаа гэрт хүн оруулахгүй нь энэ чинь хэмээн зандрахад хөгшин халтар сүүлээ чирэн буцаж дуртай дургуй эргэн хэвтлээ. Амгалан гаднаас түлээ тэврэн гэртээ орж цай чанав. Тэрээр цайгаа уудлахаар самарч байтал хаа саагүй гүйж яваа хоёр настай хонхон бойтогтой бяцхан Дамба хүү салтаа нь цоорхой бадай өмднийхээ завсраар шээж байгаад бойтогныхоо түрий руу олгойдуулж норгочихоод бойтгоо тайлж “баабаа, баабаа” гээд ээждээ
чулуудтал буцалж буй тогоотой цайнд нь пал гээд уначихаж гэнэ. Айлын эзэгтэй сандарч
-Ээ халдаг... гэж уулга алдаад нэгэнт чанасан цайгаа асгах нэг яах, байх нэг яах, дэмий л Ёохүү өөд харахад тэрээр ердөө ч тоосон шинжгүй
Шээстэй нь шар тайлаг
Шээсгүй нь цангаа гаргаг гээд маг маг инээж суув. Амгалан хүүгийхээ бойтогыг галынхаа хайчаар авч зуухныхаа дэргэд тавьчихаад Ёндонд цай аягалж өгөв. Ёохүү хүүхдийн шээстэй халуун цайнаас хөлсөө гартал ууж дараа нь эзэгтэйн хийсэн шарамцаг, өсгөсөн  арвайтай хоолноос цадатлаа идэж  сая шар нь тайлагдаад
Шээстэй ч цай чинь
Шар тайллаа.
Шарамцагтай ч хоол чинь
Гэдэс гаргалаа.
Амттай ч аньсны бараашигний гор нь гарлаа
Амтай ч Амгалан хүүхэн аминд орлоо гээд хөлсөө арчсаар тэндээс гарав. Айлын эзэгтэй Амгалан хөхөө өвлийн хүйтэнд ажиггүй хөл нүцгэн гүйх Дамба хүүтэйгээ нохойгоо хорихоор гарахад хөгшин халтар тэртээ хашааны цаана хураалттай хөрзөнгийн оёороос аль хэдийн босчихсон морьтой эрийг даган ондог ондог давхиж хов хов хуцаж байснаа эзнийхээ дуугаар буцаж хэвтэртээ ирж хэдэнтээ эргэж байснаа цагиргалан хэвтэнгүүт хошногондоо хошуугаа шургуулан сүүлээ дэрлэн чив чимээгүй болов.

                  Эвэртэй согоо  намнав

  Жаваа багийн даргаас сумын даргад дэвшиж Ёохүү малын доовтроос дэвшин ойн цагдаа болов. Ойн цагдаа гоожин бичих тул эрхбиш бичиг мэдэх хүн хайсаар түүнээс өөрийг олсонгүй. Ойн цагдаа болвоос онцгой том эрхтэй, засаг данс морьтой, зулаг ширэн цүнхтэй, гоожин гэвэл бичдэг, горим зөрчвөл торгодог, түймэр гарвал даруулдаг, түлээ хийвэл шалгадаг, анд явсныг байцаадаг аргагүй л том, сумандаа дээгүүрт тооцогдох  албан тушаалтан гэнэм. Бургалтайн голдоо хамгийн хөөрхөн Хандаа хүүхнийг эхнэр болгон аваад онигой Ёохүү нэрээ гээж
боловсноор бол цагдаа Ёндон болж хуучнаас алиа хошин зан нь л яг хэвээр үлдэж гэнэ. Гэтэл нэн яаралтай нэг хэцүү даалга аймгаас сумын даргад бууж гэнээ. Аймгийн дарга том толгой Ёндон гээч сумын дарга Жаваад “Би нөгөөдөр гаднын том зочинтой очино. Буга агнана. Бэлэн байлга. Эвэртэй байх юм шүү“ хэмээн утас цохиж байна гэнэ.  Шинэхэн дарга Жаваа ихэд сандран мөнөө шинэхэн цагдаа Ёндондоо нөгөөх даалгыг үзүүлж
- За хөө Ёндон минь, одоо болвол чи бид хоёр нэг нь дарга, нөгөө нь цагдаа болсныхоо ид шидийг үзүүлэх болждээ. Эвэртэй гэсэн шүү гээд бусад бэлтгэлээ базааж, ажлаа амжуулахаар яаран гарч одов гэнэ. Цагдаа Ёндон энэ яаруу даалгыг авч тэр оройдоо нутгийн анчдыг дагуулан бугын эрэлд мордов гэнэ.Тэд өнжүүд хонууд яваад ч эвэртэйг нь олсонгүй харин нэг согоо барьж, хээр гээсэн бугын эвэр олж авчирчээ. Жаваа дарга
-Эвэртэй гэсээр атал мухрыг авчирдаг нь гээд жаахан гонсгор ч нэгэнт цаг давчуу тул оргүй дорхноо охинтой гээд согоог нь агнуулж эврээ дурсгахаар болж гэнэ. Нөгөөх согоог Уртын амны эхэн дэх бугын мараатай намгийн төгөлд нууж байгаад хүндэт зочноо Шар ширэнгэд отоонд суулгаад өмнөөс нь гаргахаар тохирчээ. Маргааш өглөө нь аймгийн дарга ч гадаадын зочноо аваад М-пикап гэдэг энгүй хурдан тэргээрээ шур хийлгээд сумын төвд бууждээ. Бургалтайн эхэнд борлон боож, Шувуутын голд шорлог хийж, Уртын аманд уран сайханчид уртын
дуугаар сөн түрж саваар халигсан сархад, амаар асгасан айраг дундарч хүндэт зочин өөдрөг сэтгэгдэлтэй ингэсхийгээд өндөрлөх тийшээ хандаж байтал Жаваа дарга аймгийн даргад хандан
-Ёндон даргаа гэж
-Юув ? гэтэл
-Нөгөөх юм чинь бий шүү гэж. Аймгийн дарга Ёндон дарга гайхан
-Тэр чинь юу билээ? гэхэд Жаваа
-Яагаав нөгөө буга гэхэд аймгийн дарга сая учрыг ойлгон
-Хаана ?
-Энүүхэн дээр Шар ширэнгэд
-Аа тиймүү гэснээ
-За одоо анд явъя гээд зочноо дагуулан Шар ширэнгийн бугын марааг зүглэн давхив. Согоо нуусан нөгөөх төгөлд ойртон зочноо буга гарах улаан замыг нь яг тосгуулаад модны оёорт суулгаад авч. Нөгөөх нь жаахан сууж байгаад л тэсвэр нь барагдаад босч ирэхэд Жаваа дарга
-Садис садис, чечас чечас, гэсээр энэ хооронд анчид нөгөөх согооны хүлээсийг тайлж тавитал хөл нь хөшчихөөд босч өгдөггүй араас нь өргөж түлхсээр арай гэж босгоод хүлээсний зэлээр нэг шавхуурдаад автал ухасхийн яг л зочны өмнөөс харайлгав. Жаваа дарга нүд үзтэл нөгөөх төгөл дундаас данхар том эвэртэй данагар сайхан хангайн амьтан гарч ирлээ гэнэ шүү. Жаваа дарга өөртөө итгэсэнгүй энэ ер нь юу болж байна гээд нүдээ арчин харвал яах аргагүй эвэртэй байна гэнэ. Тэсч ядсан зочин ч тэр дороо л гохоо даран буун дуу тас хийгээд
явчихлаа гэнэ. Нөгөөх буга давхиан дундаа нэг таварцаглаад босч цааш харайлгах замд эвэр нь мултраад уналаа гэнэ шүү. Энэ хооронд зочин дахин нэг сум тавьж буга ч ашгүй нэг юм газардав. Зочин ч тэр дороо л босон харайж буудаж унагасан буга руугаа гүйх гэтэл сая учрыг ойлгосон Жаваа дарга сандран
-Вода вода, плох плох хэмээн усан намгийг зааж манайхан авчрана гэж дохио зангаа болсоор сая зочин ойлгов бололтой эргэлээ. Энэ хооронд цагдаа Ёндон анчдын хамт нөгөөх согоог өвчин арьс махыг нь эврийн хамт моринд тэгнэсээр  очилоо. Зочин ч баярлаж байгаа ч гэж нөхцөлгүй гэнэ. Харин арьсийг дэлгэтэл хүзүү хөлийнх нь үс хүлээсний аяар зулгарч эвэртэй нь бус согоо байсныг нөгөөх зочин ердөө ч анзаарсан шинжгүй бугын эврээ барьж патиар татуулаад тунч завгүй байв. Ихэд баярласан зочин ч тэр дор гадаад сархадын бөглөө мултлан ан
олзоо мялаав гэнэ.
Аймгийн дарга том толгой Ёндон жуумалзан сархадаас татаж, хүндэт зочин авч явсан карабин буугаа сумны дайзтай нь Жаваа даргад дурсгаад нөгөөх эврээ авч М-пикап тэргэндээ суугаад тоос татуулан одов гэнэ. Жаваа дарга ч аймгийнхаа даргын даалгаварыг биелүүлсэндээ их л урамтай тас тас инээн
-Нөхөр Ёндон болвоос үнэхээр болбол одоо самбаатай сайн ажиллаа хэмээн магтаж энэ сайхан буу болбол одоо зүй ёсоор чинийх гээд нөгөөх бууг цагдаа Ёндонд дурсгал болгон өгч гэнэ.
Ёндон анчдын хамт бугын цорой шарж, их саванд үлдсэн идээнээс хүртээд согоонд эвэр яаж зүүснээ ярин бөөн инээдэм болсоор үлдэв. Үүнээс хойш цагдаа Ёндон хар алаг морь унаж, карабин буу үүрэн их додигор явдаг болов.

                       Архитай тэмцсэн нь

  Жаваа сумын дарга болоод цагдаа Ёндонг дэвшүүлж  багийн дарга болгож гэнэ. Багийн даргын ажил барагдах бишдээ ямар, бас дээр нь аймаг сумаас үүрэг даалгавар мал мах, үс ноосны төлөвлөгөө, хадлан тэжээл, хашаа хороо гээд ямар барагдах биш. Гэтэл дээр бас нэг лай. Тэр үед Бургалтайн Гэсэрийн хошууны гармаар аянчин жинчин, автомашины хөл тасрахгүй зүүнээс Булган орох гол зам түүгээр цувна. Тэхэд Бургалтайн гол гүүргүй Баруунбүрэн Булганы харъяанд байсан юм. Нутгийнхан тэднийг тосч Хүйтэн булгийн дэнжээр бууцгаан идээ
цагаагаа борлуулж хэдэн цаастай залгадаг байлаа. Идээ цагаа ч гэж дээ гол нь нэрмэл архи. Тэдний дунд болбол архи нэрж аягыг атга махороор, шанагыг нь шар цаасаар |нэг төгрөгөөр| өгдөг айл ч цөөнгүй түүнийг нь авч уугаад авгай хүүхэд айлгаж, айлын нохой шуугиулахаас өөр ажилгүй явдаг нь бас цөөнгүйг сумын дарга Жаваа олж мэдэж гэнэ. Тэгээд багийн шинэхэн дарга Ёндонд
-За нөхөр Ёндон болбол одоо архи нэрж зарахыг болбол зогсоо хэмээн хариуцлагатай  үүрэг буулгаж гэнэдээ. Ёндон тэндхийн айлуудаар даруй явж архи нэрдэг айлд ороод
-Архи нэрж  ямар үхсэнийгээ  хийхнэв та нар. Архи уудаг хүмүүст хандаж
-Хийж өгснийг нь уугаад л болихгүй дахиад цааш нь нэхэж ямар үхсэнийгээ хийхнэв та нар, гэж ухуулага хийгээд архи нэрэхийг ч уухыг ч зогсоож чадсан юм байх. Бургалтайхан голдуу л “үхсэнийгээ хийхнэв” гэж хараадаг юм. Тун ч удалгүй сумын дарга Жаваа Ёндонгийнд ирж
-За нөгөө шанага нь шар цаас чинь юу болж байна? Гэж түүнээс асуухад
-Тэр чинь харин сайн ухуулга хийсний хүчинд ёстой нэг байхгүй болсон шүү даргаа гээд Ёндон ч их додигор байв. Энэ үдэш Жаваа дарга айлууд үнээгээ сааж, хонио хотлуулж дууссны дараа Ёндонг дагуулан мордож Бургалтай,Хүйтэн булгийн хөвөөгөөр зусч буй айлуудын гадуур явж байгаад нэгнийд нь буув. Нөгөөх айлын эзэгтэй Цэвэлмаа шавар зуухныхаа өмнө хөлсөө урсган гал өрдөж тогоон дотор нь аарц пог пог буцлан дээр нь тавиатай модон бүрхүүрээс нь уур савсан, шавар зуухнаас нь утаа уугиж охин Намжим нь Хүйтэн булгаас ус зөөгөөд тун ч
зав муутайхан байна гэнэ. Харин гэрийн эзэн Бааны Дорж гээч эр чулуун соруултай гаансаа зуучихсан утаа майд хаяаг нь шуусан ханын нүдээр сэнгэнэх үдшийн сэвшээ салхийг бараадан нөмгөн цааш харан хажуулдаж байлаа. Жаваа дарга ч нүүрээ нуусхийж хоолойгоо зассаар
-За сайхан зусч байна уу? гээд орж явтал зуухны амаар ёлтолзох хөх дөлөөс өөр бүртийх гэрэлгүй үдшийн бүрэнхийд гэрийн эзэн түүнийг таньсангүй гаансаа амнаас дөнгөж салгах төдийд “сайхаан” гэхчээн болчихоод зогсоо зайгүй цувах явуулынхнаас бүр залхсан бололтой босох ч үгүй эргэж харах ч үгүй цааш харан хэвтсээр л байв гэнэ. Ёндон хажуугаас нь хий ханиалгаж хоолой засаад ч ер нэмэргүй, огтхон ч тоосон шинжгүй байна гэнэ. Тэхээр нь Жаваа дарга
-За хөө архи авъя л гэж. Гэрийн эзэн сая нааш эргэхчээн болж мэлхий ширээн дээрх жижиг том хоёр шил савыг гаансныхаа соруулаар заан үүгээр нэг нь нэг шар цаас, үүгээр нэг нь хоёр шар цаас гэж байна гэнэ. Жаваа дарга ч хоёуланг нь дүүргэчих гээ биздээ. Энэ завсар Ёндон дохиж зангасаар арай гэж нэг юм Доржийг дагуулаад гарлаа гэнэ. Гадаа гараад сумын даргаа мэдээ биздээ зайлуул. Орж ирээд нилээдгүй сандарч лаа дэн, дарга дээшээ л болж, савтай нэрмэлээс гуйлан шанагаар утган нөгөөх хоёр саваа мэлтэлзтэл дүүргэн Жаваа даргынхаа
өмнө сөгнөж гэнэ дээ. Жаваа дарга ч инээдээ барьж чадсангүй сурсан зангаараа тас тас инээн гаанс тамхиа гарган гэрийн эзэнтэй тамхилан элдийг ярин инээлдэж их бага хоёр савтай нэрмэлийг ганцаараа уучихаад
-Танай идээ ч найгүй сайн гарчээ, нойтон л болохоос гал юм хэмээн гэрийн эзэгтэйг магтаад, Бааны Доржид хандан
-За хөө чи архиныхаа үнийг  энэ нөхрөөс заавал аваарай гэж Ёндонг заачихаад түүнтэй үгийн солиогүй сумынхаа төв рүү давхин одов.