ярихыг сонсоод бусад нөхөд нь “мөн ч сайхан гөмпрөгдөж байна даа “ гэж хэлдэг. Тус намынхны яриад байгаа шиг ийм балиар мөртлөө санаанд багтамгүй хэрэг үйлддэг хүн гэж төр, засгийн дээд өндөрлөгт баймгүй гэж бодохын учир гөмпрөгдөж байна гэлээ. Эсвэл Норовын Алтанхуяг сайд өөрөө “далдын хар малгай” хийдэг болсон юмсан уу. Үгүй ингэхэд өндөр дээд албан тушаалын сүр гэдэг нь нэг ёсондоо монгол сэтгэлгээгээр далдын хар малгай, барууныхнаар бол Кильтоны заазуур болдог бус уу. За энэ ч яахав, тийм ч биз, бас үгүй ч биз.

Ямар боловч Цагаан хадны гаалийн бүрдүүлэлтийн бүсэд нэг тиймэрхүү марзан хэрэг ядал болсон юм байна. Ид шидтэй мэт атлаа бас алиа хошин өнгөтэй гэж байгаа. Ардчилсан намын удирдагч Н.Алтанхуягтай нэр холбогдсон хэрэг явдал юм гэсэн. Болсон явдлын агуулга нь алга урвуулж, аяга цай оочих хооронд Ховд гарлын Уянга, Дорноговийн Уянга болж солигдсон тухай бодит түүх юм билээ. Юу гэмээр юм бэ дээ. Гэрэлхүүгийн Уянгыг “гэрэлд цохиулж” цайруулаад , Чулуунбаатарын Уянгаар “чулуу хөөлгөсөн” гэвэл утга санаа нь дүйж магад. Ардын нам хэмээх хоточ банхрыг Н.Алтанхуяг гэдэг Монгол Улсын Ерөнхий сайд тал хээрийн аргат шар үнэг шиг сүүлээрээ хуурчихсан гэж огт үнэмшихгүй байна.

Ардын нам чинь ерэн хэдэн жилийн турш улс Монголынхоо хороо хотыг манаж, аргат шар үнэг шиг мэхт луйварчдыг сүүлнээс нь биш багалзуурнаас барьж сурсан анч банхар мөн гэдэг биз дээ. Тэр тэгэхлээр яав ч тийм амархан хууртаж амаараа шороо үмхэхгүй. Тэгтэл УИХ-ын чуулган дээр Ардчилсан намын бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбат бээр гишүүдийнхээ даалгавраар “Н.Алтанхуяг Ерөнхий сайдыг огцруулах үндэс байхгүй” гэж сүр дуулиантай мэдэгдээд түүнийг олонхиороо түрэн аваад үлдлээ. Тэгэхлээр чанадын утгаараа Ардын намын бүлгийнхэн Монгол Улсын Ерөнхий сайдыг хилс хэрэгт гүтгэсэн болж байна. Гэтэл эдүгээ юу ч болоогүй мэт чив чимээгүй нам гүм, ажин түжин дүлийрсээр л. Шүүх цагдаа, авлигатай тэмцэхийнхэн шалгаж тогтоохыг хүлээж байгаа юм гэнэ. Нэг намын монополь эрх нийгмийн амьдралын бүх салбар хүрээнд ноёрхож байхад ямар хариу гарах нь бараг л тодорхой баймаар. Нэг үгээр хэлбэл, мөнөөх ялагч болсон гэх “Говь повер” компанийн хууль ёсны эзэн нь Гэрэлхүүгийн Уянга биш Чулуунбаатарын Уянга байсан байна гэсэн хариу гарах болов уу. Өөр нэг учир явдал байж магадгүй гэх сэжиг байна. Ардын намынхан Г.Уянгын тухай анхныхаа баримтыг хоёр дахь нэмэлт баримтаар нотолж бэхжүүлэх гэтэл Иргэний бүртгэл мэдээллийн ерөнхий газрын компьютерт байсан мөнөөх баримтын файлыг арилгасан байна гэсэн шивнээ бор шувуу Төрийн ордон дотор нисч л явна. Н.Алтанхуяг Ерөнхий сайд заавал буруутан байх албагүй боловч хэрэг явдлын баримт сэлтийг базаад үзэхээр асуудал байж л байгаа нь тодорхой байгаа юм.

Уг нь бол яаж ч доош нь хийж, муу муухайгаар хувирган бодлоо гэсэн энэ нөхөр чинь нам дотроо сайн талаараа шалгаран тодорч, дарга болсон биз дээ. Намын дарга, бүр Ерөнхий сайд болсон хүнд хүн чанар гэж эрхбиш нэг гэгээлэг юм байж л байгаа. Ийм их итгэл найдварыг нам ба төр түмнээс хүлээсэн хүнийг албан тушаал нь тушиж чөдөрлөчихөөд элдвийн муу муухай нүгэл хийлгэхгүй л баймаар. Албан тушаалын ёс зүй гэдэг чинь хөсрий шидмэс шиг тийм амархан тасарчихдаг хүлээс биш. Түүнийг ган төмөр аргамжтай зүйрлэж болно. Төрийн түшээгээр нэг биш удаа сонгогдож ирсэн улс төрийн туршлагатай хүн. Нам нь харалган байсан гэж бодож болох боловч сонгогч түмэн сохор биш шүү дээ. Нөхөр Н.Алтанхуягийн улстөрийн замнал нь түүнийг тийм ч хүнээ байчихсан улстөрийн сүг биш байх гэсэн итгэл үнэмшил ингэж төрөөд байна.

Гэвч түүний дотор нь орж үзсэн биш дээ. Би өөрийн болон бусад нэгэн үеийн танил нөхдийнхөө хорвоог туулж бүхий амьд жишээгээр зүйрлэн бодож суугаа нь энэ. Ураг удмын талаас нь ч бас бодож үзвэл яалт ч үгүй хүний ёсоор эргэлзэх үндэс байгаа юм. Гэрэлхүү хэмээгчийн эхнэр мөнөөх Норовын Наранцэцэг үнэхээр л төрсөн дүү нь мөн юм бол ахыгаа муу хэргээс хамгаалах л учиртай. Өөрөө яадгаа алдан хоосон хонож, орох оронгүй даарч бээрч байлаа ч гэсэн ард түмний төлөө зүтгэж шар махтайгаа хатаж яваа муу ахыгаа тийм муухай хэрэгт түлхэж, нэр холбогдуулж зүрхлэхгүй болов уу гэж санах юм. Зээ дүү нь мөн л бол Г. Уянга гэдэг тэр охин юу боллоо гэж хамгийн хайртай нагац ахыгаа тэгтэл шахаж шаардан, луйвар дээрмийн нөмөр нөөлөг болгохсон билээ. Харин тэрхүү яригдаад байгаа Цагаан хадны боомтын хэмээх хаяг шошготой цаадах “хоол” нь бол хэрэв аргатайсан бол аваад үмхчихмээр амттай зөөлхөн хоол гэх сураг байгаа. Тийм сайхан хоолны үнэр авсан хүний хорхой гозгонож, шүлс асгаралгүй яахав дээ. Эр хүн олзонд, эрвээхэй зуланд шатдаг гэсэн үгтэй. Нэг тонн нүүрсийг буулган гаалийн хяналтад оруулаад дахин ачуулахад нэг доллар тавин центийн хөлс авах юм гэнэ билээ. Энэ жил хорин сая тонн нүүрс ачуулах төлөвлөгөөтэй биз дээ. Тэгэхлээр гучин сая доллар хөрөнгийн уут уруу нь асгарч орно гэсэн үг. Ердөө ганцхан жилийн дотор төрөөс нэг шинэ тэрбумтан төрөх ирээдүй харагдаж байна. Арван жил ажиллахад тэрбум долларын уутны ам тайлж боодог ажилтай, Гобсек хаадын нэгэн шинэ дүр болон тодорч , Монголынхоо толгой дээр цан хэнгэрэг дэлдэж, улстөрийн цам майдар дэглэдэг нэгэн болно гэсэн үг. Ингээд бодохлоор адгийн муухай өвгөн би хүртэл дэндүү эрт төрж эдүгээ насны тартагт тулчихаагүй сэн болоосой азаа үзээд авах юмсан гэж бодож байгаа юм чинь. Тэгэхлээр залуу улс ч бас бие сэтгэлээ барьж дийлэхгүй тэвчээр алдаж мэдмээр моньд юм байна.

Уурхайнх нь аман дээр гаалийн бүрдүүлэлт хийгээд замд нь тийнхүү дахин буулгаж ачих илүү дамжлагагүй байж болох байсан гэж учрыг лавтай мэдэх нөхдүүд нотлон тайлбарлаж байв. Түүх сөхвөл орон нутгийн жижиг Тавантолгой гэж нэрлээд байгаа уурхайн нөхдүүд тэндээс 327 км-ийн цаана Цагаан хадны боомт гэдгийг байгуулж, тэнд гаалийн баталгаат талбай хэмээх талбай бий болгожээ. Уурхайн аман дээрээс хямд үнээр нүүрсээ худалдаж аваад хилийн боомт дээр нүүрсээ буулгаж, гаалийн бүрдүүлэлт хийж Хятад уруу өмнөхөөс илүү үнээр зардаг байсантай холбоотой энэхүү Цагаан хадны гаалийн бүрдүүлэлтийн үйлчилгээний компанийг байгуулжээ. Тэнд анх “Алтантэвш” нэртэй компани үйлчилж байсан агаад нэг жилийн гэрээтэй байсан тул гэрээний хугацааг дуусахаар шинэ тендер зарласан юмсанжээ.

Тендерийн хугацаа нь өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сарын 24-нд дуусах байсан бөгөөд тэр нь өмнөх дарга Энэбишийн үед зарлагдсан тендер байж. Шинэ дарга Батсуурь очоод мөнөөх тендерийн хугацааг сунгаж 2013 оны нэгдүгээр сарын 16-нд дүгнэхээр болгожээ. Тэгтэл энэ завсар мөн сарын 8-нд нэг шинэ компани тендерт бүртгүүлж, материал бүрдүүлж өгсөн нь мөнөөх “Говь повер” байж. Анх Ц.Дашдондог хэмээх эзэнтэй жижиг аж ахуйн нэгж байсан гэнэ. Гаалийн бүрдүүлэлтийн компани шалгаруулах мөнөөх тендерийн болзолд Цагаан хадны боомтын дэвсгэр нутагт байрладаг эзэмшлийн талбайтай байх ёстой гэсэн шаардлага тавьсан байна. Энэхүү компани тэнд 11 га газар авч, орон нутагт барилгын үйлчилгээ эрхэлдэг байжээ. Тиймээс байршлынхаа хувьд яв цав таарч байж. Учир иймийн тул түүнийг Уянга, Баярхүү гэх Монгол Улсын хоёр иргэн худалдан авчээ. Тэгтэл мөнөөх болзолд зааснаар тендерт оролцох аж ахуйн нэгж нь 400 саяас доошгүй төгрөгийн хөрөнгөтэй байх ёстой гэжээ. Чингээд 2013 оны нэгдүгээр сарын 7-нд тус компанийг худалдан аваад мөн өдөртөө Уянга 600 сая, Баярхүү 400 сая төгрөгийг нэмж, даруй нэг тэрбум төгрөгийн хөрөнгө бүхий под хийсэн баян аж ахуй болгож авсан байна. “Говь повер” компани тендерт оролцох нөхцөл боломжийг хангасан оршил түүх нэг иймэрхүү. Н.Алтанхуяг сайдыг өмнөх Засгийн газар өч төчнөөн долларын алдагдалтай гэрээ хийсэн учир бид борлуулалт хийхийг зогсоосон гэхээр нь намынхаа өмнөөс яс хавталзаж л суусан.

Тэгэхнээ тэрхүү гэрээг хийсэн хүн нь хэзээнээс нааш Ардчилсан намын харъяалалтай Энэбиш гэдэг хүн байсан юм байна. Нүүрсний үнийг Хятадын нүүрс борлуулалтай дөрвөн том боомтын дундаж үнээр улирал бүр шинэчлэн тогтоож байхаар тохиролцсон бөгөөд одоо ч мөрдсөөр л байгаа юм байна. Энэ оны эхний тонн тутмын 53 ам.доллар, одоогийн хоёрдугаар улиралд ирсэн 56 ам.долларын үнийн санал нь мөн л Хятадын “Чалко” компанаас ирүүлсэн санал болохоос биш дахин гэрээ хэлцэл хийж үнэ ханшийг бага боловч нэмэгдүүлсэн зүйлгүй гэнэ. 53 байснаа 56 болгосон нь мөнөөх Хятадын төвлөрсөн дөрвөн борлуулалтын газрын дунджаар тогтоосон санал мөн гэж Ардын намын шалгалтыг удирдаж ажилласан Р.Содбаатар нотлон ярилаа. Гэрээний урьдчилгаа мөнгөнөөс 360 сая доллар авч, “Хүний хөгжил сан”- гийн дансанд шилжүүлж ард иргэдэд тараасан нь ч үнэн бөгөөд тэрхүү зээлийн гэрээг “Чалко”-тай хийж гарын үсэг зурсан хүн нь тэр үеийн Сангийн сайд, Ардчилсан намын зүтгэлтэн С.Баярцогт юм гэнэ.

Тэгэхэд Засгийн газрын тэргүүн шадар сайд нь мөн л Норовын Алтанхуяг өөрөө байсан байна. Тухайн мөнгийг тус хоёр намаас амласан амлалтын мөнөөх алдарт 1,5 сая төгрөгийн хувь хишигт тараасан байна. Тэрхүү мөнгөн хандивыг эх орны байгалийн баялаг ашигласны хувь хишиг болгож өгөхөөр шийдсэн хоёр намын нэгнийх нь дарга басхүү Н.Алтанхуяг Ерөнхий сайд өөрөө мөн гэнэ. Шог байгаа биз. Ардчилсан намынхан өмнөх хамтарсан Засгийн газарт гурван жил хагас ажиллахдаа өөрсдийнхөө үлдээсэн бараан сүүдрийг танихгүй байгаа нь шог бус уу. Зүүдээ ярих гээд хулгайгаа ярина гэгч боллоо. Бүр мөнөөх өөрийн сүүдрээсээ үргэж тонгочоод золтой л одоогийн Засгийн газрынхаа зарим үүргийг тийш нь туйлаад шидчихсэнгүй .

МИАТ-ийн болон ТЕГ-ын гэх хаягтай мөнөөх том том хэргүүдийн зарим эзэд нь сайн яривал Ардчилсан намынхантай садангийн сүлбээтэй гэх сураг бас байна. Өнөөгийн Засгийн газар байгуулагдсаныхаа дараахан “Эрднэс Тавантолгой”-н захирал Энэбишийг өөрчилж, Дорноговийн иргэн Ардчилсан намын “Алтан гадас”-ын зүтгэлтэн Я.Батсуурийг томилжээ. Я.Батсуурь дарга очмогцоо уурхайн удирдлагын багийн бие бүрэлдэхүүнийг үндсэнд нь шинэчлэхдээ гол төлөв “Алтан гадас” фракцын угшилтай хүмүүсээр шинэчилсэн байх бөгөөд түүний дотор Д.Батхүү, Батж. Батбаяр нарын хүүхдүүд, Л.Гантөмөр сайдын дүү, Дэнзэн даргын дүү зэрэг “Алтангадас” фракцын хүмүүс орсон гэж ардын намын шалгалтынхан тодруулж өглөө. Чулуунбаатарын Уянга их л азтай бүсгүй юм байна. Тийм овог нэртэй нэг том тэрбумтан Монголд төрөх нь ээ. Тэр бол Сэгс цагаан богдын тэмээчин бүсгүй шиг говь нутгийн хүн юм гэнэ. Гэхдээ говьд биш, нийслэлд амьдардаг хаягтай гэсэн. Нөхөр сүүдэргүй , өөрөө гуч хүрээгүй насны бүсгүй гэсэн албан ёсны бүртгэлтэй ажээ. Монгол Улс дахь баараггүй үнэн мэдээллийн үндсэн эх сурвалжийг өгч байх үүрэг зорилго бүхий Иргэний бүртгэл мэдэээллийн байгууллага бол хоёр Уянгыг хооронд нь хольж сольж будилуулсан хэргийн эзэн, хэнгэрэгийн дохиур гэж Ардын намын шалгалтынхан үзэж буй гэнэ.

Г.Уянгын тухай асуудлыг УИХ-ын чуулган дээр босгож тавихаасаа өмнө албан бус шугамаар нэг хуулбар хийлгэж авсан юм шиг байна. Яах аргагүй хувилагч машинаар татсан материал байна билээ. Тэгээд чуулганд мэдэгдэл хийснийхээ дараа Иргэний бүртгэл мэдээллийн газарт “Говь повер” компанийн бүртгэлийн хуулбар ирүүлэхийг хүссэн албан бичиг явуулсны нь хариуд өнөөх “Говь повер” компанийн эрхийг шилжүүлэн авсан Уянгын овог нь Гэрэлхүү биш Чулуунбаатар, төрсөн он нь 1990 он биш 1985 он, аймаг сум нь Ховдынх биш, Дорноговийнх болоод ирсэн байна. Чингэхлээр шинэхэн сайд, бас нэрд гарах ирээдүйтэй гэгдэж буй Х.Тэмүүжин сайд чин үнэндээ ямар хүн бэ гэдгээ харуулах завшаан тохиолдож байгаа болов уу. Сайд хүн Ерөнхий сайддаа тал засахгүй байх хэцүү боловч үнэн гэдэг Ерөнхий сайдаас хамаагүй дээгүүр шалгуур гэдгийг нуршихын хэрэг юун билээ. Харж л байя. Шулуун шударга бөгөөд зарчимч хатуу шаардлагатай удирдагч гэж танигдсан Л.Амарсанаа даргаас илүү шударга найдвартай хүн гэж томилогдсон болохоор Иргэний бүртгэл мэдээллийн шинэ дарга Ц.Пүрэвжав болон түүний журмын нөхөд арай тийм гоомой юм хийхгүй гэж итгэж байна.

Төр, засгийн одоогийн дээдсийн хүрээнд бүхэл бүтэн мафийн сүлжээний тойрог байгаа л юм биш бол асуудал үнэн зөвөө олно. Монгол орон маань Азийн зулай дээр сандайлсан эх газрын Сицилль гэмээр олон улсын мафийн орогнох орон газар болчихоогүй гэдэгт итгэж байна Харин дээр дурдсан сайхь хэргийг үнэн зөвөөр нь магадлан тогтоох боломж нөхцөл өнөөгийн Монголд байхгүй юм биш байгаа гэхээс ухаан санаа маань баахан эргэлзэн төөрөлдөж байна.

Яагаад гэвэл төрийн бүх өндөрлөгийг Ардчилсан намын хоорондоо нэг гарын хуруу шиг эв санаа нийлдэг хэдхэн хүн атгаж, тэдний улстөрийн монополь бүх салбар нэгжид дангаар ноёрхож байгаа нь өнөөгийн үнэн баримтыг харахгүй байж болохгүй гэж хэлмээр байна. Бас шүүх засаглал, мэдээллийн засаглал хийгээд санхүү, банкны засаглал үндсэндээ тэндээс аргамжаатай байхад болсон явдлыг болоогүй, болоогүйг болсон хэмээн тооцож явах ганц гаргалгаа л үлдсэн шиг байна. Үнэндээ бидний толгой дээр Ардчилсан нам, Ардчилсан намын толгой дээр хөх тэнгэр л харагдаж байна. Хоёр Уянга хормын дотор солигдсон тухай мэдээлэл чин үнэндээ ямар учир начиртай болж өнгөрснийг одоохондоо хөдөлшгүй тогтоох боломж танагдаж хунигдсан байна. Хүчтэний дэргэд хүчгүй нь буруутан болдог тэр давагдашгүй хуульд монгол түмэн захирагдаж байна.