-Манай намын хувьд анх удаагаа ардчилалтай, чөлөөтэй хуралдах шиг боллоо. Төрийн тэргүүний сонгуульд хүмүүс чөлөө­тэй нэр дэвшүүлсэн. Гэх­дээ ганц нэг хүний нэр дутуу байв уу гэж харж байгаа.

Ажлын дадлага, турш­лагаас нь харахад Н.Энхболд, Д.Хаянхярваа нарт ч өрсөлдөх боломж байсан ч оролцсонгүй. Миний хувьд Бага хурлын гишүүн ч хүндэтгэх шалт­гааны улмаас хуралдаа оролцож чадаагүй. Гэсэн ч журмын нөхөдтэйгээ байн­­га ярьж холбоотой байсан. Хурлын уур амьс­гал, үйл явдал ямар болс­ныг мэдэж байгаа. Өмнө нь ямар ч байсан хамаагүй намын дарга л явдаг бай­лаа шүү дээ. Энэ удаа намын дарга ч, Ерөнхий нарийн бичгийн дарга ч биш өөр хүн гарч ирс­нээ­рээ онцлог. Тийм учраас манай намынхан, Бага хурлын гишүүд гэлтгүй Ерөнхийлөгч ардчилалтай хурал боллоо гэж үзэж хамгийн түрүүнд баяр хүр­гэ­сэн шүү дээ. Хамгийн түрүүнд баяр хүргэсэн нь Ц.Элбэгдорж Ерөнхий­лөгч байгаа нь Б.Бат-Эр­дэнийг бассан­даа биш нам нь ардчи­лалтай, ая­тай­хан хурал хийлээ гэж баяр хүргэсэн. Би тэгж ойл­госон. Ерөн­хийлөг­чийн сонгуулийн дараа ирэх намраас манай на­мын Их хурал болно. Түү­нийг сая болж өнгөр­сөн Бага хур­лын адил зо­хион бай­гуу­лах байх. Ер нь манай намын шинэч­лэ­лийн за­луус хурлыг ард­чилалтай явуулахад гол үүрэг гүйцэтгэсэн. Их ч хичээж ажилласан.

-Намын даргаа нэр дэвшүүлээгүй нь Ө.Энх­түвшинг лидер биш гэж шүүмжлүүлэхэд хүргэж байгаа юм биш үү?

-Өмнөх дарга нар шиг хор найруулж, янз бүрийн юм зохион байгуулж хий­вэл хийх бололцоо байсан шүү дээ. Гэтэл Ө.Энхтүв­шин дарга ноён нуруутай хандаж, заавал би байх нь гол биш гэж үзсэн нь ха­рагдаж байгаа. Тэгээд ч манай нам Ерөнхийлөг­чид хэнийг дэвшүүлбэл болох талаар өнгөрсөн намраас асуулга тавьж, бидний ярьж заншсанаар сунгаа явуулсан шүү дээ. Түүгээр яах аргагүй Б.Бат-Эрдэнэ гэж нэр нь гарч ирээд байхад хүлээн зөвшөөрө­хөөс аргагүй. Түүнийг намын дарга хүлээн зөв­шөөрнө гэдэг ардчилалтай байгаагийнх. Өөрийгөө лидер гээд нэрлэчихсэн лойдор даргатай байсан бол нөгөөх чинь хэдэн гишүүнээ бужигнуулаад “би” гэж дөвчигнөнө шүү дээ. Гэтэл Ө.Энхтүвшин тэгээгүй. Улс төрд олон жил явсан, олон давааг давж юм үзэж хат суусан хүний хувьд бодож тунгаа­сан биз. Улс төрд унаж босч, жигүүр байгуулж, намын дарга болно гэж заалнаас нэрээ дэвшүүлж чансаагаа шалгаж явсан шүү дээ, цагтаа. Тийм болохоор түүнийг зөв ажил­­лаж, оновчтой шийд­вэр гаргалаа гэж нам дот­роо тэрслүү юм ярьж, асуу­далд ардчилалтай ханд­даг хүний хувьд харж байгаа шүү, би.

-Сүүлийн үед УИХ-д өрнөж буй үйл явдал МАН-ыг сул дорой ха­раг­дуулж байгаа. Тухайл­бал, Өвөрхангайд илт давуу ялалт байгуулсан С.Чин­зоригийн­хоо нэрийг батал­гаажуулж чадалгүй АН-д алдчихлаа. Тэгэхээр МАН хүч­тэй сөрөг хүчин байж ча­дахгүй байгаагийнх уу, эс­­вэл АН шүүхээр гул барьж түрэмгийлээд байна уу?

-Төрийн бүх эрх мэдэл АН-ын гарт төвлөрч байна. Иргэд нэгэнт сонголтоо хийж, олон болсон нь эрх барьдаг учраас тэр дагуу болж байгаа үйл явдал. Өвөрхангайн асуудлыг би дүгнэхээс илүү өвөрхан­гайчууд дуугүй байгааг гайхаж байна. Тэдний сонголтыг шүүх өөрчил­чихөж байхад дуугүй сууж байгаа нь муу зүйл. Цаа­шид ийм замаар явах юм бол сонгууль гэж зардал чирэгдэл болох хэрэггүй. Намууд 76 хүнээ жагсаа­гаад шүүхэд өгчих хэрэг­тэй. Шүүх энэ болно, тэр болохгүй гээд сонгоод өгнө биз. Нам, эвслээр тал­цуулж, орон гэртээ баг­тах­гүй болтол нь талцуулж сонгууль явуулчихаад эцэст нь шүүхээр шийддэг байж болохгүй. 2008 оны сонгууль мөн л баахан будлиан болсон. МАН хү­лээцтэй хандаж, орох ёс­той хүмүүсийг нь оруу­лаад явсныг иргэд, сонгог­чид мартаагүй байх. Ер нь цаашдаа Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах­гүй бол энэ асуудал нэг мөр болох­гүй. Үндсэн хууль зөрчсөн этгээдүү­дийг яах вэ гэсэн заалт байдаггүй. Зөвхөн чиглэ­лүүдийг зааж өгсөн нь учир дутагдалтай. Эрүү­гийн байцаан шийтгэх хууль, шүүхийн шинэт­гэлийн асуудалд шинээр сонгогдох Ерөнхийлөгч онцгой анхаарч хуульчилж өгөхгүй бол гол хуулиуд маань маш том цоорхой байгаа. Ялсан улс төрийн хүчин дураараа дургиж болдогоос үүнийг харж болно. Дураараа дур­гисны дараа яах вэ гэсэн заалт хаана ч байхгүй. Би УИХ-ын гишүүнээр ажил­лаж байхдаа энэ асууд­лыг хөн­дөж, замба­раагүй байдлыг хумих талаас ярьж, хэлж байсан ч дарагдаад өнгөр­сөн. Сүүлийн үед Х.Тэ­мүү­жин сайд тэргүүтэй гишүүд ярьж эхлээд бай­гаа ч бас л эсэргүүцэлтэй тулгарч байна. Ер нь УИХ-ын гишүүдийн олонх нь хуулийн шинэтгэл хийнэ гэхээр хав дараад, янз бү­рийн тайлбар хэлээд ажил хийлгэдэггүй шүү дээ.

-Улс төрийн намуудын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах талаар саяхнаас ярьж эхлээд байгаа. Мөн л дарагдаад өнгөрнө гэж та үзэж байна уу?

-Бид өмнө нь хэчнээн жил яриад бүтээгүй. Тэгэхээр бас л төвөгтэй байх болов уу. Уг нь улс төрийн намуудыг ги­шүүнч­лэлгүй болгоно гэж С.Баяр, Ц.Элбэгдорж хоёр 2004 оны сонгуулийн үеэр ярьж гар барьсан. Түүнээс хойш хэрэгжил­гүй явсаар өнөөдөр тэмц­лийнхээ дээд цэгт хүрээд байна. Тэр нь юугаар илэрч байна вэ гэвэл, Өвөрхангайн ги­шүүдийг шүүхээр ший­дүүлж бай­гаагаас харагд­лаа. Олон удаа тэгж чадахгүй л дээ. Тэгэх юм бол олон түмний эсэр­гүүцэлтэй тулна. Энэ бол аюул, Үндсэн хуулийн хамгийн том хямрал. Энэ талаар би 2009 оны үеэс сонин хэвлэлд бичиж байсан. Харамсалтай нь ажил хэрэг болгохоосоо дарах сонирхолтой нь олон байснаар тэгсхийгээд өнгөрсөн. Одоо бүх намыг татан буулгах цаг болсон.

-Танай нам ч бас татан буугдаж таарна шүү дээ?

-Ардын нам, Ардчил­сан нам гэлтгүй бүгдийг татан буулгаж шинэ зо­хион байгуулалтад оруулах хэрэгтэй. Энэ нь 90 жил болсон, тэр нь идэр залуу, бага балчир юм гэх хэ­рэггүй. Хоёр намын аль нэгэнд ороод үзэл бодол таардаггүй, өөр намд ороод ч урагшаа явдаггүй байдал байна. Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд Х.Бат-Ялалт, С.Жаргал нар ИЗНН руу ороод гарлаа, Б.Жаргал­сайхан ч ИЗНН-тай нэгд­сэнээ больсон заваан юм болж байна. Тиймээс Ерөнхийлөгч өөрт байгаа эрхийн хэмжээнд намуу­дыг тараах хэрэгтэй. Тэгээд шинээр эхлүүлбэл арай өөр болно. Түүнээс биш намуудыг гишүүнч­лэлгүй болгох асуудлыг 76-д найдах хэцүү. Бол­госных нь дараа л болго­чихлоо гэхээс наана нь яриад нэмэргүй, ямар ч үнэмшилгүй. Ард түмэн намын гишүүнчлэлгүй байхыг хүсч байгаа ч цөө­хөн хүн барьчихаад байна. Тиймээс энэ ажлыг хийх хүн нь хэн ч бай Монгол Улсын Ерөн­хий­лөгч л юм билээ. Эх оронч Ерөн­хий­лөгч энэ асууд­лыг Аюулгүй байдлын зөв­лөлөөрөө хэ­лэл­цүүлж зарлигаа гаргаад УИХ-д тулгаж байгаад хийлгэх хэрэгтэй. Тэгэх­гүйгээр өөрчлөгдөхгүй. Даанч намаас нэр дэвшдэг Ерөн­хийлөгч хэцүү юм, тэр намынхаа үзэл бодлыг баримтлаад байдаг. Өмнө нь ч тийм байсан одоо ч тийм л байгаа. Ер нь тэгээд Ерөнхийлөгч зөвхөн пар­ламентад суудалтай на­маас нэр дэвшдэг байх нь учир дутагдалтай. Манайд тийм байгаа учраас “Нар, сар ээлжилж наадна” гэ­дэг шиг хоёр нам ээлжлэн нэр дэв­шүүлж, төр барьж нааддаг. Тэгээд бие бие рүүгээ муугаа чихээд бай­даг. Болохгүй бол хамтар­чих­даг. Гэтэл дэлхийн мэ­дээ харж байхад Ираны Ерөн­хийлөгчийн сон­гуульд нэр дэвшихээр 675 хүн өргөдөл өгсөн байна шүү дээ, би Ерөнхийлөгч болно гээд. Тэгэхээр Иран ардчилал­тай байгаа биз. Дуртай нь мөрийн хөтөл­бөрөө дэв­шүүлж болж байна.

-Тэгвэл сонгогчдын боловсрол хэр байгаа гэж та үзэж байна?

-Монголчууд зургаан удаа УИХ-ын сонгууль өгсөн, одоо тав дахь удаа­гаа Ерөнхийлөгчөө сонгох гэж байна. Тэгэ­хээр сон­гууль өгч сурсан, харин намын хувьд альныг нь ч олонхи болгохгүй байгаа шүү дээ. 2012 оны УИХ-ын сонгуульд аль ч нам 39 суудал аваагүй. Ардын нам, Ардчилсан намд ху­ваагдчихсан, на­мын ги­шүүд нь тэртэй тэргүй на­маа дагаад итгэл үнэмш­лээрээ саналаа өг­дөг. Нам бусчууд гэж дийлэнх олонхи байдаг. Тэдний мэргэн ухаан л шийдэх хэрэг. Мэдээж энэ удаад Ц.Элбэгдор­жийн фен гэж бий, Б.Бат-Эрдэнийн фен ч байна. Харин хэн нам бусчуудын итгэлийг хү­лээ­­сэн нь өндөр санал авах байлгүй. Тиймээс сонгууль шу­дарга болох байх гэж харж байна. Ол­ны дунд явахад янз бүрийн яриа хөөрөө дуулдах юм. Зарим нь Ээбээгээ дэм­жинэ гэх юм, зарим нь Б.Бат-Эрдэнэдээ саналаа өгнө гэж байх юм байна шүү дээ. Алинд нь ч өгөх­гүй, өгөөд нэмэр байх биш гэж байгаа хүн ч явж л байна. Өнөөдрийн хувьд амьдрал явдгаараа явж л байна. Өнөө, маргаашийн асуу­дал нь Ерөнхийлөг­чийн сонгууль байгаа. Долоо хэмжиж, нэг огтлоо­сой гэхээс өөр юу хэлэх вэ дээ. УИХ-ын сонгуулийн асуудал нь хэлтэй амтай нэг юм дуусгавар болж байх шиг байна.

-Саяхан Өршөөлийн хуулийн ажлын хэсэг гарч хуульч гишүүд энэ талаар дуугарч эхэлсэн. Эрүүгийн төрөлжсөн хуулийн төсөлд ажиллаж байсны хувьд та ямар бодолтой байна. Эрүүгийн хуулиа дорвитой шинэчлээгүй байж өршөө­лийн хууль гаргах хэр зохистой вэ?

-Баахан хүнд ял өгч шоронд суулгачихаад өр­шөөх нь л дээ. Уг нь эхлээд 2002 оны шоронж­сон хуулиа өөрчлөх ёстой бай­гаа юм. Юу юугүй шоронд орохооргүй хүмүү­сийг хэ­рэг­тэн болгож шо­ронгийн хүмүүжил олгочихоод өр­шөөлөөр гаргаж байгаа нь учир дутагдалтай. Нийг­мээс удаан хугацаагаар тусгаарлагдаж зан авир нь өөрчлөгдсөн байгаа шүү дээ, тэд. Ингээд өршөө­лөөр нэг хэсэг нь гарч, нэг хэсэг нь буцаж ордог. Зарим нь болдог юм байна гээд ойлгочихсон байх жишээтэй. Дөрөв, дөрвөн жилээр тооцож хэрэг хий­дэг хүн ч бий болсон байна шүү дээ. Гэхдээ өршөө­лийн хууль буруу гэж бай­гаа юм биш, байх ёстой.

-Ингэхэд саяхан шо­ронд шатсан, шатаасан гэх хэрэг саяхан гарсан. Ийм явдал байж болох уу, ардчилсан оронд?

-Ардчилал хөгжсөн улс оронд ийм явдал гарах юм бол Ерөнхийлөгч, Ерөн­хий сайдаасаа эхлэн ог­цор­дог, манайд тийм юм алга. Шоронд хүнийг ша­таах байтугай, өөрийгөө шатаасан гэж дуулсан уу, сонссон уу. Гэтэл сонсох нь бүү хэл бид өөрийн эх орондоо тийм зүйлийг үзэж, харж байна шүү дээ. Тэр бол хүний эрхийг дээд зэргээр зөрчсөн явдал. Хүнийг амьдаар нь шатаа­чихаж байна гэхээр шо­ронд зодох, нүдэх, дэглэх юу ч биш байгаа биз. Өөрийгөө шатаасан, эсвэл өөр хүмүүс шатаасан байж болох ч хамгийн гол нь хорих газар тийм зүйл байх ёсгүй. Гэтэл ёсгүй ёс манайд байна.

-Тэр үйл явдлаас хэд­хэн хоногийн дараа Дэл­хийн ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэгийн ху­рал манай улсад болсон. Харамсалтай нь хүний эрхийн асуудал хөндөгд­сөнгүй?

-Манай улсын хувьд ач холбогдолтой, Монго­лын нэр хүндийг Азид бо­лоод дэлхийд өсгөхөд тэр ху­рал нөлөөлсөн. То­хиолд­лоор бус зориуд сон­гож хийсэн юм билээ, манай улсыг. Харин үр дүнг нь хэрхэн хэрэгжүү­лэх нь манай улс төрчдөөс шалтгаална. Түүний тулд амаараа бус албан ёсоор, ажил хэргээ­рээ харуулах учиртай. Гадаадынхан ма­най дотоод асуудлыг мэ­дэх­гүй, тухайлбал тэнд дуу­чин залуу хоригдож байгаад шатсан байна гэд­гийг мэдсэн бол тэр хурал дээр хэн нэг нь ярих бай­сан ч юм бил үү. Тийм нарийн зүйлүүд, жишээ нь Баян­хошууны иргэн Дам­бын асуудал, Чингэлтэйд бай­гаа Доржийн амьд­ралыг тэд яаж мэдэх вэ. Ерөнхийдөө Монгол Улс ардчилсан замаар сайн явж байна гэж байгаа ч нарийн шүүгээд яривал олон юм бий. Гэхдээ муу­гаа гадныханд мэдэгдэж байх албагүй. Хамгийн гол нь манай улс төрчид тэр хуралд сайхан ярьсан ши­гээ сайн ажиллаасай. Харам­салтай нь манайхан индэр дээр ярьчихаад буух­даа түүнийгээ март­чих­даг гэмтэй.