2013-05-23Хүч чадал шавхсан, эрсдэл ихтэй Хүйтэний тулалдаанд гүрээг нь харван хүндээр, бараг үхлүүт шархдуулсан Тайчуудын Зургаадайн эр зориг, шулуун
шударга зан чанар, саруул ухаан, авьяас чадварыг нь Чингис хаан оноон таньж, ихэд үнэлэн амь хэлтрүүлээд зогсохгүй өөрийн хамгийн ойрын итгэлт Өрлөгийнхөө нэгэн болгож, Зэв хэмээх алдрыг хайрлаж билээ.
Бэртэгчин зантай Таргутай Хрилтугын дор Тайчуудын хүрээнд байхдаа жирийн нэгэн харваачаас хэтрээгүй явсан Зургаадай үнэний суу алдраар гийсэн Чингис хааны дэргэд ирээд, төд удалгүй дэлхийг дагжуулсан их жанжин Зэв ноён болсонсон.
Энэ бол Чингис хааны “Гавьяатай болбоос дайснаа ч шагнасугай, Гайтай болвоос шадрыгаа ч шанталсугай” хэмээх зарчим. Энэ зарчим нь Чингис хааныг хэн нэгэн хүнтэй дайсагнаагүй, тэмцээгүй, харин арчаагүй урвалттай, сул дорой байдалтай, шуналтай, худал хуурмагтай, түрэмгий дээрэлхүүтэй, эцсийн эцэст ёсгүй, зарчимгүй байдалтай тэмцэж байсныг нотолдог.
Өөрөөр хэлбэл Чингис хаан хүнтэй биш, улс гүрэнтэй биш, амьдралын суурь зарчмыг үгүйсгэдэг тэр ёсгүй муу муухай бүхэнтэй тэмцэж байжээ. Чингис хааны хувьд тухайн хүн хэрээд, мэргэд, татар, ер хэн байх нь чухал бус. Харин тэр хүн үнэнч шударга, зарчимтай, итгэлтэй байх нь чухал.
Тэмүжин зулайг нь гишгэж төрсөн ах Бэгтэрийг зарчим алдсан учраас л устгасан. Чингис хаан алтан ургын дээд авга Алтан, Хучир нарыг зарчим алдсан учраас л шийтгэсэн. Чингис хаан хар багын анд Жамухыг, өргөсөн эцэг Ван Тоорилийг ёсгүй загнасных нь төлөө өвдөглөсөн.
Чингис хааны монголчууд Алтан улс, Тангуд улс, Хорезмийг чухам үгээгүйг дээрэнгүйлж, үгээ буцаж, үнэнийг бурангуйлсных нь төлөө дайлан доройтуулсан билээ.
Шударга үнэний эсрэг хэнийг ч тэр гэсгээн шийтгэж байлаа. Харин шударга үнэнтэй хэн хамт байна тэр хүн Чингис хаантай хамт байсан юм.
Тийм учраас Чингис хаан өш хонзон, эд шуналын төлөө бус харин үнэн ёсыг өмгөөлөн дэлхийн дайныг эхлүүлсэн ажээ. Энэ зарчим нь Монголын Энх төрийн бодлогын нэгэн голлох зарчим болж, Их Гүрний газар бүр хэрэгжиж байв.
Энэ зарчмыг тодотгосон нэгэн жижигхээн жишээ 1231 онд Солонгосын хилийн Чачжу цайзад болсон юм. Ер иймэрхүү явдал их олон болж байсан байдаг. Тэр бүрийг барж бичихгүй ч багцаалж бичихийг дараа дараагийн номууддаа хичээх болно оо.
Тэгэхэд Чачжу цайзын хамгаалагч цэргийн ноён монголчуудтай тун сайн байлдсан байна. Хэдэн сарын хугацаанд шургуу дайтсан ч монголчууд тэр жижигхэн цайзыг буулгаж чадсангүй. Харин тэр завсраа Солонгос орныг бол бүхлээр нь буулгачихаад байв.
Тэгээд бууж өгсөн Солонгосын вангийн ордны түшмэлийг захын тэр муу жижигхэн цайзын ноён руу илгээж, эзэн вангийнх нь тушаалаар буулган авчээ. Гэтэл хачирхалтай нь эзэн вангийнхаа зарлигаар бууж өгсөн Чачжу цайзын хамгаалагч цэргийн ноён Хун Мёнг вангийн түшмэл цаазаар авахыг завджээ.
Энэ ёсон бус үйлдлийг харсан монгол жанжин дургүйцэн эсэргүүцэж, хамгаалагчийг буюу “үнэн”-ийг өмгөөлсөн байна. Тэр “үнэн” бол цайзаа баатарлагаар хамгаалсан, эзэн вандаа, эх орондоо үнэнч зүтгэсэн хамгаалагчийн зөв байв.
Гайхамшигтай биш гэж үү. Муу нөхөртэй байснаас сайн дайсантай байсан нь хол илүү. Мөн чанарын хувьд сайн дайсан бол эцсийн эцэст хамгийн сайн эгнэшгүй нөхөр юм.Энэ үйл явдлаас сэдэвлэж бичсэн “Эгнэшгүй нөхрийг олов” нэртэй жижигхэн туурь энэ номонд орсон болно.
Хүн шиг хүнд сайн нөхөр шиг эрхэм зүйл үгүй. Их хаан маань сайн нөхрийг бүхнээс эрхэмлэж, тэднийг гарцаагүй олж танин, чин үнэнээр нөхөрлөж байв. Анд нөхдөө дархалж, Өрлөг болгон дээдэлж байв. Чингис хааны үед анд нөхдийг, удирдагч дээдсийг сонгох сонголт ер бусын байжээ.
Энэ талаар А.Г.Дугин ийн бичсэн байна. “Дээдсийг шилэх монгол сонголт бол гэрэл сүүдэр хоёрын ширүүн тэмцлийн сонголт байв. Сорилтод орогчийг гүн шөнийн харанхуй худаг руу, хоосон зай руу, ядуурал гуйланчлал руу, гачаал хоосрол руу чулуудна.
Тэгээд түүний дотоод гэрэл нь асан тодорч, орчин тойрон дахь харанхуйг нь гэрэлтүүлэх хүртэл хүлээнэ. Хатуу ширүүн тэмцэлдээгээр олдоогүй бол гарт орсон тэр зүйл ерөөсөө юу ч биш. Зөвхөн эрэлхэг зоригтой, үнэнч, шударга шулуун, аймшиггүй цэрэг л “хүн”, “монгол” гэж нэрлэгдэх эрхтэй.
... Үхлийн даллага өгч байдаг хар хүчтэй хийх чухамхүү энэ хязгаар төгсгөлгүй тэмцлээр ... тийм хүмүүсийн зан чанар дархлагдан төлөвшдөг юм. Энэ бол зах хязгааргүй эр зориг, байнга санан бодож, нотлон харуулж байвал зохих үнэнч чанар, эр чадал, хатуу ааш, дээд зэргийн ухаалаг саруул байхын ёс зүй юм.
Энэ шалгуурийг Тэмүүжин бүхнээс дээгүүрт үзэж байлаа. Энэ шалгуурыг үл харшлах зэрэг зиндаачлалын зарчим гэж нэрлэж болно. Чингис хаан чухам энэ шалтгааны улмаас жирийн ардыг өндөр албанд тавьж чаддаг байсан бөгөөд нэр төрөө гутаасан язгууртан этгээдийг өчүүхэн ч өршөөдөггүй байлаа. Шууд л толгойг нь авна”.
(Б.Даш-Ёндонгийн орчуулга)
Чингис хаан чухам өөрөө ийм цаг ямагт үхлийн даллага өгч байдаг хар хүчтэй хийх хязгаар төгсгөлгүй тэмцэл дундаас хурцаар гэрэлтэн гарч ирсэн аугаа удирдагч бөгөөд өөрийн туулсан энэ зам, зарчим, шалгуураар шалган, сонгож тодруулсан анд нөхөд нь Боорчи, Зэлмэ, Мухулай, Зэв, Сүбээдэй, Борохул, Чулуун, Шихихутаг, Сорханшар... нар билээ.
Эд бол Чингис хааны сэцэн мэргэн өрлөгүүд. Монголын төрийн ноён нуруутай их зүтгэлтнүүд. Дэлхийн энгээр алдар нь цуурайтсан холч бодлоготнууд, гаргуун стратегичид, удирдагчид, аугаа баатар жанжид байлаа.
Тэд Дархан Өрлөг хэмээх эрхэм дээд итгэл хүндлэлийг нэр төртэй авч явж чадсан бөгөөд үеийн үед монгол үндэстний оюун санааны тэнгэрт гялалзах бахархал болжээ.
Тэдний ёс журам гайхамшигтай, тэд хэзээ ч урваж шарваж, хуурмаг ааль үзүүлж, хар хор, атаа хорслын мунхагт автаж, хуйвалдаан, самуун гаргаж байсангүй.
Тэдний хичээл зүтгэл гайхамшигтай.
Махан бод, цусан төрөлтөд баймгүй хатан тэвчээр, цөлх зүтгэл тэднээс л ундарч байв. Тиймээс Чингис хааны хүч чадал аугаа байв. Хүн төрөлтний түүхэнд товойн тодорсон хүчирхэг жанжид, удирдагчдыг бүгдийг нь урвалт, шарвалт зовоож, хүч чадлыг нь барж, зарим тохиолдолд хамгийн ойрын хүмүүстээ хорлуулж, хутгалуулж байв.
Харин Чингис хаан маань ийм ойрын нөхдийн урвалт гээч гутамшгаас даанч ангид байсан билээ. Нөхөр дайсныг ялгаж, салгана гэдэг бол хүний дээд ухаан, ялангуяа удирдагчийн хамгийн сод чанар юм. Иймэрхүү зүйлийг эргэцүүлээд, энэ номондоо тэр жижигхэн туурийн “Эгнэшгүй нөхрийг олов” нэрийг өгсөн болно.
Ингээд Монголын түүхийн гайхамшигт агшнуудаар аялсу хэмээн урьж байна.
Хит Буха ноёны омог бардам төгсгөл
Тулалдааны хувь заяа нэгэнт тодорхой болов. Хит Буха ноёны зарим шадрууд зугтан амь гарах боломж бий талаар хэлэхэд Хит Буха ноён хүлээж авсангүй. Тийнхүү “Зугтаж, дайсанд ар нуруугаа харуулж, хойч үедээ ичгэвтэр болохгүй.
Монгол цэргийн сүр золбоог хэдийгээр ялагдсан ч гэсэн муу нохой шиг сүүл хавчин зугтаж гутаахгүй. Эзэн хаандаа үнэнч эр цэргийн ёсоор эрслэн тулалдана. Хожим хойно хэн нэгэн нь энэхүү тулалдаанаас амь гарч Эзэн хаанд маань хэл хүргэлээ гэхэд намайг эзнийхээ алдрыг гутаан шившгээ тарьж эргэж дутаасан хэмээн бүү хэлэг.
Эргэн дутаадаг цэрэг эртэй хэмээн Их эзэн маань бүү сэтгэл чилээрхэг. Энд миний цэрэг ялагдсан хэмээн эзэн минь сэтгэлээр бүү гутраг. Миний үхлийг, миний ялагдлыг эзэн хаан маань цэрэг дайчдынхаа гэргий нар нэг жил жирэмслээгүй, адуун сүргийнхээ гүүг нэг жил унагалаагүй хэмээн бодог” гэж хариулаад “Хүлэг хааны минь алдар бадраг” хэмээн уриа хашгиран дайран оржээ.
Хит Бухаг ганцаараа мянган дайчин шиг эрэмгий тулалдсан хэмээн тэр үеийн түүх бичээчид тэмдэглэж үлдээжээ. Монгол цэргийн туг дайсанд олзлогдоход ойрхон болсныг хараад Хит Буха тугийнхаа цэргийг аврахаар дайсан руу дайрчээ.
Ийн цавчилдаж байтал морь нь суманд оногдон унасан байна. Хэдий явгарсан ч Хит Буха хэнийг ч өөртөө ойртуулахгүй илдээ салхи мэт эргэлдүүлэн галзуу арслан барс шиг тулалдаж, монгол дайчныг мохоож, алдар хүртэх гэсэн маш олон мамлюк-түрэгийн баатар эрийг цавчлан хаялжээ.
Урьд өмнө өч төчнөөн дайн тулаанд орж, олон шилдэг дайчидтэй илд зөрүүлж явсан Кутуз болон Бибарс нар ийм аймшиггүй зориг, чадал төгс дайчныг харж, заавал амьдаар нь барихыг цэргүүддээ тушаасан байна.
Мамлюк харваачид Хит Бухын тахимыг нь нуга харван сөхрүүлж байж сая нэг дарж авчээ. Хит Буха ноён тэр үед лавтай 60 орчим настай, магадгүй 60 насыг нэлээд давсан ч байж магадгүй байх учиртай. Яагаад гэвэл Сидон руу ач хүүгээ алдсан агтныхаа араас явуулж гэхээр...
Баатар жанжнаа ийнхүү олон цөөврүүдэд ээрэгдсэн шархтай арслан аятай байх үед монгол дайчид бас ч зүгээр суусангүй. Газад байсан Хит Бухагийн толгойн сэргийлэх ангийг удирдаж байгаад мамлюкуудтай анхлан тулж, тулалдааны өмнөхөн цөөн үлдэгдэл цэргээ аван гол хүчтэйгээ нийлсэн Байдар ноён тэргүүтэй зарим монгол баатрууд тарж бутарсан цэргээ Байсан орчимд бөөгнүүлж, дахин цэгцлээд жанжнаа аврахаар гань галзуу довтолгон иржээ.
Хэдий хүч дэндүү цөөн, морь, хүнгүй тамирдаж сульдсан байсан ч монголчуудын сүүлчийн тэр шийдмэг довтолгоон Күтүзийг ихээхэн сандаргаж, бараг л тавиад туучих дөхсөн гэдэг. Гэвч тооны илт давуу хийгээд ялалтаа мэдэрч урамшсан мамлюкүүдийг дийлсэнгүй, бараг толгой дараалан хядагдаж, цөөн хэд нь Йордон голын зэгсэнд орж нуугдсан боловч Бибарс зэгсэнд гал тавьсанаар амь гарах найдлагагүй болсон байна.
Хүлээтэй Хит Буха ноёныг нэгэн өндөрлөг дээр бариулсан Күтүзийн асарт авчрав. Алдарт Саладин 1187 онд Айн Жалудаас холгүй орших Хаттингийн тулалдаанд Загалмайтнуудыг хиар цохиж, олзлогдсон загалмайтны барон, вангуудыг өмнөө сөхрүүлж байсны жишгээр Күтүз монгол эрийг өмнөө сөхрүүлэх гэсэн боловч чадсангүй.
Күтүз “Буруу номтон чи, гэмгүй олны цусыг урсгаж, эртний сурвалжид хаад, баатар эрсийн амийг хөнөөв чи. Одоо харин чиний ээлж ирэх чинь энэ дээ” хэмээн тавласан байдалтай ял асуусанд Хит Буха “Эзэн хүн харьяатынхаа өмнө сөгддөг ёсон үгүй” хэмээн омог бардам өчиж, “Чи бол өөрийг чинь өргөж босгосон эзнээ алж, хаан ширээнд суусан өчүүхэн боол.
Би чам шиг эзнийхээ араас хутга шааж байсангүй, ямагт үнэнч явсан” хэмээн Күтүзийг өөрийг нь хариу яллан донгоджээ. Монголчуудын хувьд боол гаралтай Күтүз ч, түүнийг дагалдаж явсан эмир, султанууд ч үнэн хэрэг дээрээ бүгдээр хууль бусаар буюу урвалт, хуйвалдаан, улс төрийн аллага хийж хэргэм зэрэг, эрх мэдэлд хүрцгээсэн байсныг Хит Буха ноён ийнхүү яллан илчилсан байна.
Түүний хэлснээс үзэхэд нэгэн цагт монголчуудад цохигдон, монголын захиргааг хэдийнэ хүлээн зөвшөөрсөн Кипчак-түрэг гаралтай Күтүз болон Бибарсийн гарал үүсэл төдийгүй тэднийг хэрхэн ямар арга замаар султан, жанжны их ор суудалд хүрснийг ч сайтар мэдэж байсан бололтой байдаг.
Тэгээд “Намайг аллаа ч ялж сөхрүүлж чадахгүй. Би үхэх ёстой бол энэ нь чиний сайных бус Мөнх Тэнгэрийн тааллаар болж буй хэрэг. Иймд чи хормын төдий ч бүү баярла, хумсын төдийд ч бүү сайрх.
Өчүүхэн боол та бүхний энэ явдлын тухай Хүлэг хааны сонорт хүрмэгц, эзний хилэн далай мэт давалгаалж, Азербайжанаас Мисир хүртлэх газар нутгийг монгол морины туурайгаар тэгшлэх болно. Би бол Хүлэг хааны жирийн нэгэн дайчин, над шиг ийм эрс эзэнд минь мянга мянгаараа бий” гэжээ.
Ертөнц дахиныг хураан захирах ёстой, монголчууд бол ард түмнүүдийн эрхт эзэн нь юм гэсэн Монголын Эзэнт гүрний уламжлалт бодлого ч түүний үгнээс нэвт шувт харагддаг.
Өшөө хорсолдоо түлэгдсэн Күтүз Хит Бухаг дөрвөн мөчлөн хороогоод, толгойг нь шонд өлгөн, өмнө нь Хүлэг хааны элчсийн толгойг Мисир даяар үзүүлснийхээ адилаар бүх Сири, Палестин, Мисир даяар үзүүлж, хорслоо дундруулжээ.
Харин монголчууд хэзээ ч баригдсан ихэс сурвалжтнуудыг хэрцгийгээр хөнөөх, эрэлхэг баатруудыг үл хүндэтгэн, цогцсыг нь гутаан цэнгэх зүйл хийж байгаагүй юм. Монголчууд өөдгүй урвагчдад, өчүүхэн боолуудад л нохойн үхлийг оноодог байснаас биш баатар, эртний сурвалжит ихсийг ихэд хүндэтгэн, хороосон ч цус гаргахгүй цаазалж, дараа нь хүндэтгэн оршуулдаг байсан билээ.
Чингис хаан Жамухыг хэрхэн хүндэтгэснийг бид сайн мэднэ. Хорезмийн султан эрэлхэг баатар Желал-ад Диний эрэмгий зоригийг Инд мөрний өндөр эрэг дээрээс харж бахадсан Чингис хаан түүнийг араас нь мөшгихийг хорьсон билээ.
Зэв, Сүбээдэй нар Калка голд ялагдсан оросын вангуудыг ч, Бат хаан Киевийн хамгаалалтад баатар зориг гарган тулалдсаныг нь үнэлэн Димитрий ноёныг суллаж, Хүлэг хаан эртний түүхт Багдадын Халифийг ч мөн цус гаргалгүй хөнөөсөн.
Үнэгэн даваанд баригдсан Алтан улсын кидан гаралтай цэргийн жанжныг Тулуй, Сүбээдэй нар хүндэтгэн оршуулж, төрөлх хотоо эрэлхэгээр хамгаалсан солонгос цэргийн ноёныг монгол жанжин Саритайн түшмэл ихэд үнэлэн амь хэлтрүүлж байсан зэрэг олон баримт бий.
Күтүз Монголын баатар жанжныг тийнхүү үл хүндэтгэн, өчүүхэн боолын үйлдэл хийснээрээ өөрийнхөө өчүүхэн үхлийг ч зөгнөн дуудсан юм. Үргэлж мөнхөд дайн дажны тоос босч, цус урсаж байх хараалд өртсөн Изриалийн Голаны өндөрлөг орчмын тэрхүү газар нутгийн бүлээн салхи эмгэнэлтэй, омог бардам төгсгөж буй Монголын нэгэн баатар эрийн буурал санчигийг сүүлчийн удаа хийсгэх хувьтай байжээ.
“Эгнэшгүй нөхрийг олов” номоос...
Цахилгаан цахилах мэт довтолгоонууд
Хан хөвүүн Байдарийн (Цагаадай хааны гутгаар хүү) захирсан 2 түм орчим хүчтэй нэгдүгээр замын цэрэг Владимираас хөдөлж 1240 оны адгаар Бага Польшийн хилийг даван, Люблинийг гэнэт цохиод, цаашлан Сандомирийн бараг хаяанд байх Завихост хүрээд эргэж Галицийн нутагт оров.
Хүйтний эрч чангарахыг хүлээж байгаад ус намаг, голууд бүрэн хөлдөж, морьтонгуудын цувааг даах болмогц 1241 оны нэгдүгээр сарын эхээр Галицийн нутаг, одоогийн Львов орчмоос хөдөлж, Висла мөрний мөсөн дээгүүр гулган гараад Бага Польшийн ван IV Болеславын захиргааны Сандомирийг их мацгаа барьж байсан үед нь 2 сарын 13-нд дайрч, цохисон байна.
Сандиморчууд баатарлаг эсэргүүцсэн ч тэр хэрээрээ цусаа урсгажээ. Польшийн цаг тооны бичигт үлдээснээр бол монголчууд Краков чигт цаашлан хөдөлж, Хар голын эрэгт байрлах Поланец хүрч, Турск хэмээх хөдөө газарт урц майхнаа босгоод буудаллаж байх үед Краков мужийн жанжин Владимирийн цэрэг гэнэт довтлон, ачаа хөсгийг нь түйвээж, үймээнээр Сандомирийн олзлогсод бутран зугтаж аврагдсан байна.
Гэвч монголчууд ялж, ялсан боловч гэдрэг буцжээ.Дайсныхаа хүч, байршил, төлөвлөгөөг тандан туршсан эхний энэ хоёр удаагийн довтолгоон нь талдаа 160 орчим км-ын гүн байв.
Ингээд Байдар 3 сарын эхээр дахин баруун зүг мориныхоо жолоог эргүүлж, үндсэн давшилтаа эхлүүлэн Сандомирт хүрээд, цэргийнхээ нэг хэсгийг авч умардад 200 гаруй км холд орших Ленчица, Куявы зүгт, Их Польшийн Мазови, цаашлаад тевтонуудын зүгээс ирэх аюулыг сэрэмжлэхээр давшжээ. Тэд бараг Дорнод Прүссийн Тевтонуудын хил хүрээд эргэсэн байна.
Хайдугийн захирсан нөгөө түмт, Краковын зүгт довтолгов. Бага Польшийн Краковын арми, Сандомирын цэргийн үлдэгдлийг нэгтгэн, Завихост, Хмельник, Вислица хот болон тэр орчмынхноор хүчээ зузаатгаад Хайдуг Сандомироос 80 орчим зайд орших Хмельник хот орчимд тосон саатуулах гэж оролдсон боловч яаж ч чадсангүй, хиар цохиулан, үлдэгдэл нь тал тал тийш сарнин зугтжээ.
Зугтсан бүхэн Польш даяар айдас дагуулж, үймэн сандрааныг тарьж явжээ. Энэ тулалдаан 1241 оны гурван сарын 18-нд болжээ. Бага Польшийн төв Краков орох зам саадгүй болов.
Бага Польшийн нэгдсэн арми Хмельникт хиар цохиулсан тухай мэдээтэй зэрэгцээд ганц өдрийн дотор Хайдугийн түрүүч ангийн морьтнууд Краковын хэрмийн дэргэд гарч ирсэн байна. Хмельникээс Краков хүртэл даруй 80 гаруй км зайтай.
Тэдний бараанаар Бага Польшийн ван Ичимхий хочит IV Болеслав нийслэл хотоо, түүний ард иргэдийг заяанд нь даатгаж орхичихоод Моравиар дамжин Мажар руу хадам эцэг IV Белагийн ивээлийг бараадан шилдэг цэргээ аваад ум хумгүй зугтжээ.
Краковын Гэгээн Марийгийн сүмийн гонхон дээр харуулд байсан бүрээч цэрэг жин үдийн цагаар монголын морьтон харваачдыг хотынхоо хэрмийн дэргэд гэнэтхэн давхилдан гарч ирэхийг хараад бүрээгээ татан, хот даяар чимээ өгөхийг оролдсон байна. Гэвч морьтан харваачийн мэргэн сум шунгинан ирж бүрээч цэргийн хоолойг нэвт харван унагажээ.
Хожим XVI зууны үед сэргээн засварласан Гэгээн Марийгийн сүмийн гонхон нь 30 гаруй метр, чамгүй өндөр бөгөөд монгол харваач мэдээж хэрэг сүмийн оёороос харваагүй, ойрдоо 200, холдоо 500 орчим метрээс харвасан нь тодорхой.
Морины давхил дунд харвасан тэр сум 7-8 орчим давхар байшингийн хэр өндөрт байх сүмийн гонхны босоо нарийн цонхоор нисэн орж, бүрээч цэргийн хоолойг яг оносныг үзэхэд монгол цэргийн харваа хэр хол, цэцэн байсныг илтгэнэ.
Унасан бүрээчийн бүрээг дэргэд нь байсан бас нэг бүрээч авч, үлээн хотоо сэрэмжлүүлэн босгожээ. Өнөөдөр өдөр бүрийн 12 цагт Краков хотын сүлд дуу эгшиглэх бөгөөд, тэгэхдээ гэнэт хагас минут орчим нам жим болж байгаад үргэлжилдэг нь найман зууны тэртээх тэрхүү үйл явдлаас улбаалжээ. Краковынхон гадна дотнын жуулчдад Гэгээн Марийгийн сүмийн гонхоныг үзүүлж, эл түүхийг хуучлах аж.
Бүрээн дуунаар илд жадаа барин боссон ч Краковчууд хотоо хамгаалж хүчирсэнгүй, 3 сарын 21, 22-ны өдрүүдэд цус урссан ширүүн тулааны эцэст хот хүчинд автжээ. Хмельникийн дэргэд цохиулаад ухарсан Краковын жанжин Владимир энэ тулаанд эрэлхэгээр эрсдэв.
Монголчууд энд хэсэг зуур амсхийгээд, 4 сарын 1-нд хөдлөн, Краковоос 150 орчим км умаршилж, Одер мөрний эрэг дээрх Ополе хүрчээ. Нэг багахан тандуулын анги цэрэг баруун тийш 100 орчим км довтолгож, Чехийн Маровийн гүнлэгийн хилд тулж, Одер мөрний гүүрэн дээр Ратиборын цэрэгтэй жад зөрүүлж үзсэнээ болиод гол хүчнийхээ араас Ополе зүг одсон байна. Хайду Ополег явуут цохиод, Врацлавын зүг дутаасан Ратибор болон Ополегийн эзэн Мичислав (Жанжин Мешко)-ыг мөшгөн хөөжээ.
Энэ зуур Байдарын цэрэг Лечница, Серадзь хотуудыг дайран гарч, Литовын нутагт довтлоод, сөрөн ирсэн литовын рыцарийн армийг Плоцк орчимд Висла мөрний эрэг дээр цохиод цаашлан Дорнод Прүсс хүрчээ. Тэндээсээ баруун урагш эргэж 240 орчим км зам туулаад Хайдугийн цэрэгтэй Врацлав, Ополегийн завсарт нийлсэн байна. Байдар, Хайдугийн цэргийн түрүүч 4 сарын 3-нд Врацлавыг довтлон эзлээд, ойр орчмыг нь түймэрджээ.
Краковоос 4 сарын нэгэнд хөдөлсөн монгол цэрэг зам зуураа Ополе зэрэг том хотыг эзлээд 250 орчим км замыг гуравхан өдрийн дотор туулж Врацлавт хүрсэн нь тухайн цагтаа санаанд оромгүй хурд байлаа.
Бүхэл бүтэн арми бүү хэл дан морьтнууд ч ийм хурдаар довтолгон туулах нь үгүй. Чухам энэ үед л зэрлэг бүдүүлэг хэмээн үл тоож байсан талын нүүдэлчдийн морин цэргийн аянга мэт цохилтын хүч, санаанд оромгүй дайтах урлагийн өмнө өөрсдийгөө юу ч, хэн ч биш болохыгоо Европ дахин ухаарч эхэлсэн байна.
Өнөөх английн доминикан гэлэн Матью Парис монголчуудын энэ мэт санаанд багтамгүй эрч хурдтай довтолгооныг аянга цахилгаантай адилтган бичсэн нь чухам оносон зүйрлэл байжээ. Монголчуудын довтолгоон Европчуудад аянгын гялбаан мэт сүрлэг хийгээд хурдан, аянгын ниргэлт мэт хөнөөлтэй хийгээд хүчтэй, аянгын нүргээн мэт аймшигтай хийгээд эрхшээнгүй байсан биз.
Энэ зүйрлэл явсаар дэлхийн цэрэг дайны урлагт хамгийн хурц, хурдан, гэнэтийн дайныг нэрийдэх нэр томьёо “Цахилгаан дайн” болон үлдсэн билээ. Энэ үйл явдлаас хойш яг 700 жилийн дараа 1941 онд Гитлер энэ жишгээр Орос орныг цахилгаан мэт дайран эзэлнэ хэмээн мөрөөдөж, дайралтаа “Цахилгаан дайн” хэмээн өргөн мандуулж байв.
Гэвч түүний цахилгаан сумны үзүүр Москвагийн дэргэд цасанд шурган унаж, шилдэг армиуд нь Сталинградын дэргэд хөлдөцгөөн, үлдсэн нь бууж өгсөн билээ.
Хан хөвүүн Байдар, Хайду нар 1241 оны 3 сарын эхээр Львов орчмоос үндсэн давшилтаа хийж, нэг сарын дотор Бага Польшийг бүхэлд нь, Их Польшийн өмнөд хэсгийг эзэлж, Сандомир, Краков, Врацлав зэрэг 10 гаруй хотыг буулган, цус асгаруулсан 7 тулаанд ялж, тал бүр тийш 450 гаруй км өргөн уудам газарт байлдааны ажиллагааг хоёрхон түмэн цэргээр явуулсан нь гайхамшигтай хурд, амжилт байв.
Түүхчдийн тодорхойлсоноор “мөсөн дээгүүр гулсах чулуу мэт чимээгүй атлаа хүчирхэг, эрс шулуун, гайхалтай шалмаг довтолгоон”...
Гэвч Байдар, Хайду нарын хувьд Европ дахиныг гайхуулсан нь энэ төдий биш, жинхэнэ амжилт, ялалт тэднийг Лигницийн дэргэд хүлээж байлаа.
“Эгнэшгүй нөхрийг олов” номоос...
(“Эгнэшгүй нөхрийг олов” түүхэн туурь, уран сайхны найруулал, тэмдэглэлийн ном маань хэвлэлээс гарав)
Б.Номинчимэд
.jpg "Томруулж харах")
