Уйлахгүй шүү би, аавыгаа санахаар
Эмтрэхгүй шүү би, аавыгаа санахаар

Эргэх жим нь бүдгэрдэг юм гэнэ лээ
Эмээлийн ганзаганд дэрвэсэн салхи нь өөрөө гасалдаг юм гэнэ лээ...
Энэ дууны яг энэ л бадаг нь аав бид хоёрт зориулсан юм уу гэмээр.

Энэ дууг сонсоход яагаад ч юм самсаа минь бурхирч, сэтгэл нэг л хачин болчихдог юм. Аавыг минь Бизъяа гэдэг. Уг нь Архангай аймгийн Хотонт сумын хүн. Аавын маань аав, өвөг эцэг, өндөр өвөг бүгдээрээ л энэ нутгийн Хөөвөр гэдэг газраар нутаглаж байсан юм билээ. Одоо ч авга ахын маань үр хүүхэд нь энэ нутагтаа амьдарч, аж төрж суугаа. Монголчууд 1990-ээд оны эхээр ураг төрөл, овог удмаа тодорхойлж ахуйд хүн бүр л боржигон нэр авч байхад аав минь “Миний хүүхдүүд хүмүүсийг дуурайж боржигон энэ тэр гээд хэрэггүй ээ “Хөөврийн буурлынхан” гээд л овоглочих гэсэн юм. Одоо бид энэ овгоороо овоглодог. Буурлынхан гэдэг нь аавын талынхан удмаараа бага залуугаараа бууралтдаг хүмүүс болохоор тэгсэн хэрэг. Аавыг минь нутаг усныхан гагнуурчин гэдгээр нь андахгүй. Бага залуудаа манайх гэдэг айл нэгдэл нийгмийн, хувийн 1000 гаруй адуутай байлаа. Аав минь 1000 адуу адгуулж, ээж маань тэр олон гүүг сааж, хот аймаг, гадаадын зочид төлөөлөгчдийг хүлээж авдаг сумандаа л нэр хүндтэй айл байсан гэдэг. Эрх танхи ганц хүүтэй, долоон охинтой манайх гэдэг айл амьтан хүн орж гарсан, ундтай устай нутаг усандаа магтагдаж шагшигдсан айл байж л дээ. Аав маань адуу малд дуртай, эмнэг хангал ямар ч морийг чихдэж, цоровдоод л номхруулдагсан. Автобус дүүрэн гадаадын жуулчид манай гадаа шавах нь сайхан. Охид голдуу бидэнд гоё гоё үсний хавчаар, нусны алчуур, чихэр бохь өгөх нь бүр сайхан. Аав эмнэг сургаж, ээж гүү сааж, айраг цагаагаар тэднийг дайлах нь юунаас ч илүү сайхан байдаг байлаа. Хот айлын жаалууд бидний бэлгийг хараад атаархдаг байж билээ. Сум, нэгдлийн дарга нар манайхаас салахгүй. Байсхийгээд л төвөөс ирсэн төлөөлөгч, сайд дарга нарыг дагуулаад ирнэ.

Би дөрвөн настай байсан юм билээ. Аав маань нэг өдөр эмнэг даага хөтөлчихсөн уяан дээр ирж буугаад “Гэрлээг морь унуулж сургана аа” гэж хэлээд эгчийн маань жижигхээн эмээлийг өнөө эмнэг дааган дээр тохож, намайг мордуулаад хоёр дөрөөг доогуур нь сураар холбож, эмээл дээрээсээ чүй чамай цухуйж байгаа намайг эмээл дээр минь сайн гэгч даруулж уячихаад, уртаас урт цулбуураар хөтлөн сумын төв рүү булгиулсаар гарч өгсөн юм гэнэ лээ. Жаахан байсан болохоор би тэрийг бүүр түүрхэн санадаг юм. Авгай хүүхнүүд  “Энэ Бизъяа охин хүүхдээ үрээд хаячих нь ээ, яадаг билээ” хэмээн орж гаран хэлэлцэж, аавын үеийн харчууд “Эдний охид хар багаасаа эрэгтэй хүүхдүүд шиг өсчихсөн болохоор алзахгүй ээ” гэж байсан юм гэнэ билээ. Нар уулын цаагуур орохын алдад аав сумын төвийн дэлгүүрээс чихэр молоко тэргүүтэнг өврөөрөө дүүргэчихсэн, би гэдэг амьтан өөрөө жолоо цулбуураа барьчихсан, гэрийн гаднаас тонгочиж нэг их сүйд болж явсан даага нь номхорчихсон бөн бөн шогшуулсаар ирсэнсэн. Энэ цагаас хойш би гэдэг хүн морины нуруун дээрээс буух дургүй, аав маань уяан дээрээсээ гэр рүүгээ орох дургүй болсон юмдаг. Аавын минь унаган адуу ч юм уу, хаа нэгтээгээс худалдаж авсан ч юм уу, нэг хээр морь бид хоёр ёстой л ижил дасал болтлоо уралдсан юмдаг. Хээр морь маань хаанаас нь ч харсан хонины морь оо. Номхон ч гэж жигтэйхэн, нэг сонин дэлдэн чихтэй, ямар ч хурдан морины шинжгүй. Аав морийг маань дэлдэн хээр гэнэ. Морь унаж сурсан анхны наадам хаяанд ирлээ. Аав минь нарийхан суран жолоотой хазаар, ташуур бэлдэж, ээж минь цэнхэр торгоор дээл оёж өглөө.  Наадмын өглөө над шиг ганган хүн алга аа. Аав маань “За миний охин, морио битгий ташуурдаарай. Хамгийн түрүүнд эргэж болохгүй шүү. Өнжин орж ирээд л жолоогоо сайн татаад, хоёр сайн гуугалаарай. Дэлдэн хээр нь яахаа мэдэх байх аа. Үлий таарч магадгүй жолоогоо сайн барьж явна шүү. Морио бүдэрвэл жолоогоо өөр рүүгээ сайн татаарай. Болж өгвөл бөөн мориноос холуур яваарай. Морио ташуурдаж болохгүй шүү, ташуураа эргүүлээд л гуугал. Өнжингөөс  наашаа гараад л морь нь яахаа мэднэ” гэж захив. Энэ олон үгийг бараг л дэс дараагаар нь цээжилчихнэ.  Яг л аавын хэлснээр гарааны зурхайгаас түрүүлж гарсангүй. Жаахан сүүлдэсхийгээд л эргэсэн санагдана. Анх удаа сумын наадамд уралдаж байгаа өөдөсхөн би тэр олон морьдын тоосонд даруулаад л баян ходоод болох юм байна гэж тэрхэн зуур бодож амжив.

Аавын хэлснээр хүүхдүүдийн дунд оролгүй захласхийж явсаар Өнжингийн фермийн бараа харагдангуут л ташуураа эргүүлэн хэд сайн гуугалав. Дэлдэн хээрийн маань чих улам дэлдийж ирээд л ухасхийв. Золтой л мориноосоо хийсээд уначихсангүй. Дөрөөн суртай, ганзагаар даруулчихсан болохоор унасангүй. Дэлдэн хээр ч ёстой л сум шиг сугарав. Ингээд тэр наадамд дэлдэн хээр бид хоёр саахалтын зайд түрүүлж ирж билээ. Аав, ээж хоёр маань наадмын талбайн баруун талын уулан дээр дурандаад сууж байгааг мэдэх болохоор би гэдэг хүн морины бариа руу биш аав, ээж рүүгээ л очих юм бодоод уул өөд жолоогоо залав. Наадамчин олон “Хүүе хаая, наашаа цаашаа, бариа руу яваарай, алив” гэж хашгиралдаж, сүйд боллоо. Морь бариач дэлдэн хээр бид хоёрыг хашиж уруудуулан барианд оруулж билээ. Аав маань тэр холоос майжигнан гүйсээр ирж намайг өндөрт өргөж “Ёстой сайн байна, миний охин. Аавынхаа үгэнд сайн орлоо. Эвий охин минь, анх удаа уралдлаа, түрүүллээ” гээд үнсч, өврөөсөө чихэр гаргаж өгөв. Ээж маань наадмын хуушуур, улаан ус барьсаар тосч ирэв. Наадамчид “Ийм өөдөсхөн жаахан амьтан юм чинь аргагүй шүү дээ. Бид хүүхэдгүй морь ирж явна гэж хараад байлаа шүү дээ” гэх зуур энд тэндээс зураг аваад л ёстой сүртэй байв.  Наадам дуусах дөхөж морьдыг байлах болов. Манай нутагт Дэлэг гэж нэг их гоё дуулдаг, морины цолыг ёстой ган хоолойгоор часхийтэл дууддаг аавын маань үеийн хүн байж билээ. Өндөр нуруутай, цаанаа л нэг цэмцгэр хүн байж билээ. Дэлэг гуай их насны айргийн таван морийг хөтөлсөөр наадмын талбайн голд ирж цоллож, айргаар мялаах тэр агшинд дэлдэн хээр маань нэг их үүрсэн янцгааж, дээш цойлж билээ. Би эгээтэй л уначихсангүй. Түрүүлсэн морины бай шагналд дугуй булантай цай, дөрвөлжин улаан чемодан, гурван хаалгатай толь авчихаад аав бид хоёр их л маадгар харьж билээ. Энэ өдрөөс хойш аав бид хоёр олон сумын наадамд уралдсан даа. Төв аймгийн олон суманд уралдсан. Аймаг, сумдын айраг түрүүг олон хүртсэн дээ. Сумын уяачид нэг гал болон майхан, тогоо шанагаа морин тэрэг дээр ачаалан морьдоо хөтлөн, морины хүүхдүүдээ дагуулаад л гарч өгнө. Уул усны сайхныг шилэн буудалласаар зорьсон газраа хүрнэ. Одоогийнх шиг морьдоо машин дээр ачаад явна гэж байхгүй. Тарлаж, хөлсөлж, идэш  хоолыг нь тааруулсаар хүрэх газартаа яг л тааруулж очно.

Б.Оюунгэрэл

Аав бид хоёр тав зургаан жил яг ингэж явсаар зуны гурван сарыг хээрээр гэр, хэцээр дэр хийж өнгөрүүлнэ. Ээж маань бид хоёрыг хөгшин залуу хоёр нийлчихээд гэрийн ажил хийхгүй тэнээд гэж үглэнэ. Аав ээжийг тарваганы боодогт дуртайг мэдэх болохоор ирэхдээ заавал шөлтэй ирнэ. Намар тийшээ аавыгаа дагаад тарваганд явна. Арьс үсийг нь зарна энэ тэр гэж байсан биш. Арьсанд нь гуулин боодог хийнэ. Ээжээс нуугдаж явахгүй бол болохгүй. “За миний охин, аав нь тэр даваан дээр гараад цаашаа далд орохынхоо алдад гараараа даллана, миний охин харж байгаад мордоод араас ухасхийчихээрэй гэнэ. Гэрийн хаяагаар хараад л хэвтчихнэ. Аав морь мал, хонь, үхрээ харъя, эргүүлж тойруулъя гээд гарна. Би ч ээжийн нүдийг хариулаад хараа салгахгүй. Хэлснээр нь яваад очиход Банзар гуай аав хоёр хэдийнэ нэгийг унагачихаад сууж байна. Би чулуу түүж өгдөг ажилтай. Тэр хоёртой зэрэгцэн гуулин боодог гөвж өгнө дөө. Банзар гэж аавын маань найз байсан юм. “Энэ Гэрлээ эмэгтэй хүүхэд байж, тарваганы маханд ийм дуртай байх гэж. Та хоёр ч өнөөдөр Үдэлд алуулна даа” гэж цаашлуулна.  Аав хусны үйсэнд жаахан мах, шөлтэй нь хийгээд боочихно. Гэртээ ирэхдээ хоёулаа нэг их гэм хийсэн хүн. Шууд мориноос буунгуутаа нэг нь түлээ хагалсан болж, нөгөө нь хонь малаа эргүүлсэн болж аргалах гэж үзнэ. Гэр дотроос ээж хэдийнэ мэдчихээд “Та муу хоёр яршиг шүү, зүгээр. Энэ гэрийн ажил хийлцэхгүй” гээд л бууж гарна. Ээжийн дуртай юмыг урдаа барьсаар ороход, ээж маань үнэрээр нь л номхорчихно доо.

Миний бага насны дурсамж яг л ийм. Сургуульд орохоос өмнөх, төгссөний дараахь он жилүүдийн дурсгал маань аавтай минь холбоотой. Сургуульд орохоос өмнөх бага насны дурсамж маань ийм л юм. Том болж 18 нас хүрээд хотод дээд сургуульд орохоор явахад минь “Би муу охиныгоо гадуур тэнээд байна, эрэгтэй хүүхдүүдтэй нийлээд байна, хичээл давтахгүй байна даа гэж дотроо бодоод байсан чинь харин ч миний охин чинь энэ сумын хүүхдүүдээс бараг л ганцаархнаа дээд сургуульд орчихлоо. Миний Гэрлээ ийм л ухаантай охин доо” гэж урам хайрласан. Ээж маань аавд орос ногоон даавуугаар дээл хийгээд үлдсэнээр нь надад сургуульд явахад өмсүүлэх гэж дээл хийсэн байж. Аав бид хоёр ижилхэн улаан хоргой эмжээртэй, ногоон даавуу дээлээр гангарчихсан сумын төвд ирж, намайг хотын унаанд суулгаж өгч билээ.  Би аавын охин. Долоон бурхан шиг долоон охинтой мөртлөө аав маань надад л хамаг юмаа зориулдаг байлаа. Наймдугаар анги төгсдөг жилээ, сурлагаар эхний тавд бичигдчихээд Төмөр замын ТМС-ийн замчны ангийн хуваарийг багш захирал нараасаа зөрж байж авчихаад ээждээ толгойгоо эргүүттэл загнуулчихаад уйлж суутал аав маань орж ирээд “За яахав. Миний охин өөрийнхөөрөө л шийд. Төмөр зам сайхан шүү. Аав нь төмөр замаас амьдралаа эхэлсэн юм. Муудаагүй ээ. Тэнд ээжтэй нь танилцаж, тэндээс л амьдралаа эхэлсэн юм. Яахав, цаашаа сураад дээд мэргэжил эзэмшиж болно шүү дээ” гэж хэлээд ээжийг бүр уурлуулчихав. “Хөгшин залуу хоёр тэнэг чинь дандаа ингэж байх юм. Ийм сурлага сайтай хүүхдийг ТМС-д оруулаад байхдаа яахав дээ. Ядаж техникумд ордог байгаа даа” гээд л бууж гарсан. Эцэстээ ээж дийлсэн л дээ. Би аравдугаар ангидаа үлдсэн юмдаг.  Төгсөх жилээ аймгийн төвд конкурсдлээ. Манай сумаас тавхан хүүхэд их, дээд сургуульд орсны ганцхан эмэгтэй хүүхэд нь би. Аав маань намайг Улсын багшийн их сургуульд орох хуваарь авч гэж дуулаад хонь төхөөрчихсөн хүлээж суусансан. Ханьтай болж, анхны хүүгээ төрүүлэхэд, хоёр дахь хүүгээ төрүүлэхэд аав минь л шинэ хонины шөлтэй намайг эргэж ирсэн юм.  
Дээд сургуулийн оюутан болчихоод хаврын амралтаараа гэртээ очлоо. Аав маань намайг очиход хонь төхөөрөхгүй байна гэж үгүй. Сурсан зангаараа хэдийнэ хонь гаргасан байв. Би ч нэг их эрдэм ном сурч, ядарч зүдэрсэн хүн. “Хонины толгой шийр идье” гэж, ээж маань юу юугүй гал өрдлөө. Толгой шийр чанасан шөлөнд шар будаа хаяснаас нэг аягыг идчихлээ. Маргааш өглөө нь толгой хагарах нь ээ. Дотор муухайрч, бөөлжөөд боссонгүй. Аав маань дэргэд ирээд суучихсан хамрынхаа хөлсийг шударч, дүнсэн тамхинд шарласан мойног гараараа духыг минь илж “Ишш муу охин минь. Бүр ядаргаанд орчихож. Шар будаатай толгойн шөл шаранд нь хүрчихэж. Алив Үдэл ээ, давстай ус буцалгаарай” гэчихсэн сууж байсан.  Маргааш өглөө нь би гэж амьтан үд болтол унтаж, үхрийн дуунаар сэрлээ. Гар хуруунууд нэг л эвгүй оргиод байна. Тэгсэн будах санаатай арай гэж ургуулсан хумс маань алга болчихож. “Ээж ээ, миний хумс...” гэж хашгирах шахам хэлбэл аав маань хэнэг ч үгүй “Өө, аав нь авчихсан. Миний охин хичээл ном гээд хумсаа авах завгүй яваа юм болов уу гэж бодоод” гэдэг байгаа. Би гэдэг сүрхий амьтан “Та ямар тэнэг юм бэ” гэж уйлан дуугарч, тэр өдрөө аавтайгаа дуугараагүйсэн. Аав маань нэг жижигхэн хурц тонгорогтой. Тэрүүгээрээ гар, хөлийнхөө хумсыг сурмаг гэгч нь авчихдаг юм.  
Аавыгаа хүнтэй муудалцахыг хараагүй, ээжтэй муудалцахыг нь мэдэхгүй юм. Хүүхдүүдээ эрхлүүлж сүйд болохгүй ч гэлээ зодно гэж байхгүй. Дуугүй байж байж нэг л үг хэлнэ. “Миний охин, эмэгтэй хүн хэзээ ч түрийвчээ хоосон байлгаж болдоггүй юм шүү. Мөнгө бий юу” гэнэ. Цалин, тэтгэврийнхээ хэдэн төгрөгийг ээжид өгөхөөсөө өмнө хэдэн төгрөг авч үлдэнэ. Ээж ч бүгдийг нь авна гэхгүй. Аав юунд мөнгө үрнэ гэх вэ. Надад л өгөх гэж тэр. Аавыг минь амьтан хүн муулж байхыг сонссонгүй. Миний аав ийм л хүн. Аав маань бурхан болоод арав гаруй жил болжээ. Би аавыгаа амьд гэж төсөөлдөг. Гурван тохиолдолд аавыгаа би хамгийн ихээр санадаг.  Ганцаардсан, зовсон, жаргасан үедээ.  Шөнөөр ч хамаагүй гадаа гарч, тэнгэр рүү харж байгаад “хаан буурал аав минь...” гэж хэлэхэд л дотор минь уужирчихдаг юм.  Бас толгойгоо өвдөхөд би уйлдаг. Өвдсөндөө биш аавыгаа санаад уйлдаг.  “Аав минь байсан бол...” гэж бодоод л уйлчихдаг.  Аавыгаа бодох бүрт аньсага минь чийгтдэг.  Энэхүү бяцхан дурсамжаа бичиж байхдаа ч нулимс минь өөрийн эрхгүй урсаад болохгүй нь.  Тиймээс би энэ дурсамжаа эргэж уншиж чадахгүй нь.  Муухан бичлэг болсон бол та бүхэн намайг өршөөх буй заа. Аавыгаа санахаар...