Бургалтайд соёлын довтолгоо ид эхлээд амны алчуур, орны даавуу, шөлийг бол халбагаар уу, шүдийг бол сойзоор угаа гээд сүйд болцгоож байсан үе. Нийслэл хотоос том дарга нар Сэлэнгэд ирж хөдөө нутагт соёлын довтолгоо хэрхэн өрнүүлж буйг шалгахын өмнө Сэлэнгэ аймгийн дарга Дорж Бургалтайд сумын төвд ирэв гэнээ.

Дорж Бургалтайн голын хүн л дээ. Явсаар нутгийн настан шаргал Жамц гуайнд эхлээд орж таарчээ. Шаргал гуай монгол гутлаа тайлаад орныхоо хөндийд, шивэртээ түлэгдэж шаргалтсан эсгий оймсоо зуухныхаа хүхээг дөхүүлээд хатаахаар тавьчихсан хэвтэж байв. Оймс нь цоорхой бас бөөн шивэр ханхалж байх аж. Дорж дарга Шаргал гуайд хандан

-Жамц гуай та яасан их шивэртэй юм бэ?, Бүр надаас ч илүү юм гэхэд Жамц гуай хариуд нь

-Иш...Дорж минь дээ, би чинь чамаас олон ах шүү дээ гэж байна гэнэ. Зуухны аманд суугаа эхнэр Цэрмаа нь Доржид хандан

-Миний дүү салхины нь дор бүү суу, дээр суувал зүгээр гэж байна. Дорж дарга дээшлэн суугаад

-Та ядаж сардаа нэг удаа ч атугай ус цасанд орж хир, шиврээ угааж бай. Цаана чинь соёлын довтолгоон болж байна гэж. Дорж дарга "довтолгоон" гэж ярьдаг хүн байв.

-Иш... Дорж минь дээ. Ган гачиг болчихоод гадаа байгаа модон тэрэг хүртэл хагсаад салж унах гэж байхад ах нь ямар галуу нугас биш дээ. Яаж би cap болгон ус цасанд орохов дээ гэж байна гэнэ.

-Үгүй дээ, Шаргал гуай минь дээ. Наанадаж нутаг усаа, цаанадаж сумынхаа нэрийг бод доо та. Удахгүй Майдар гэдэг хүн ирж соёлын довтолгоон хэр явагдаж байгааг шалгах гэж байна шүү дээ гэв. Шаргал Жамц довтолгоон гэхээр дайн болж байна хэмээн ойлгож хариуд нь

-Тэгээд тэр "довтолгоон" чинь хаанаас ирж байгаа юм.

-Хаанаас юу байхав дээ хотоос л ирэхгүй юү.

-Тэр Майдар чинь тэгээд олон цэрэгтэй юмуу?

-Ямар юмных олон цэрэг байхав дээ.Өөрөө ганцаараа ирнэ.

-Наана цаана гээд надад ялгаа юу байхав. Харин тэр Майдар чинь тэгээд хүн юм уу, бурхан юм уу? гэж байна гэнэ.

-Хүн байлгүй яахав дээ, Шаргал гуай. Та чинь нам засгийнхаа удирдлагыг мэдэхгүй байгаа юмуу?

-Иш Дорж минь дээ, хаа байгаа дарга болгоныг би яаж танихав дээ. Майдар бурхан гэж л мэдэхээс биш. Бас одоо бас ямар золиг нь хаанаас гараад ирсэн юм болдоо гэж байна гэнэ.

-За та нам засгийнхаа удирдлагыг одоо мэдэж ав. Майдар бол хүн. Хүн хүндээ бүр МАХН-ын Төв Хороо, Засгийн газрын том дарга шүү дээ. Энэ хүн чинь л харин тэр Майдар бурхны авчраагүй жаргалант амьдралыг чинь авчрах гэж байна.

-Тэр нөгөө кино дээр чихэндээ нэг хар юм наачихаад л яриад байсан хүн үү?

-Тиймээ тэр харыг чинь утас гэдэг юм.

-Хээн утас гэж адууны туурай шиг том хар юм байх чинь билээ. Тэгвэл тэр чинь бурхан байснаа довтолгоон хийх гээд даргын дүрд хувирчихсан золиг шив дээ гэж байна гэнэ.

Дорж дарга энэ зөнөг өвгөнөөс өөдтөй үг сонсохгүйгээ мэдээд тэндээс гарахын түүс болов.

Хурганы төмсөг идвэл...

Нэг удаа малын доовтор Ёохүү Уртын аманд айл хэсч яваад Марзны хотгорт зусч буй мянган хоньтой, манай нутгийн толгой баян ногоон Сэрээнэнгийнд буухад уяан дээр нь морьд шаваастай, гэрт нь олон хүн цугларчихсан хургаа хөнгөлж байв гэнэ.

Хурга хөнгөлдөг бас нэг хүн ирсэнд тэд баярлаж Ёохүү ч төдөлгүй ажилдаа орж гэнэ дээ. Ногоон Сэрээнэнгийн эхнэр Цэнд зассан төмсгүүдийг авч том манж тогоонд чанаад эхнээс нь гаргаж эхлэв. Манай нутгынхан хургаа зассан өдрөө л төмсгийг нь сүүнд чанаж болгоод мөн тэр өдөртөө идэж дуусгадаг ёс заншилтай билээ.

Мянган хоньтой айлын эм хонь хэд, түүнээс эр хурга нь хэд байсныг хэлэхэд хэцүү, ямартай ч том ширмэн тогоо дүүрэн засааг сүүнд болгоод гаргачихсан гуйлан шанагаар утгаж айргын хул шиг том аяга дүүргээд Ёохүүд барилаа гэнэ шүү.

Ёохүү нөгөөхийг нь гардан авч идсээр байвч бардаггүй сүүлдээ бүр цааш орохгүй бүсээ суллаж байгаад олон хүнээс ичсэндээ л арай чамай нэг юм далд оруулав. Тэдний балчир хүү Бадарч нь цомбон тагш дүүрэн хурганы төмсгийг барахгүй ээждээ загнуулаад уруу царайлан сууж байв гэнэ. Цэнд авгай төмсөг идэхгүй байгаа хүүдээ

-Чи Ёохүү ахыгаа хардаа ийм том аягаар бүгдийг нь идчихлээ. Эр хүн чинь ийм байдаг юм гээд Ёохүүд дахиад нэг дүүргээд

-За миний хүү одоо Ёохүү ахтайгаа уралдаад идчих гэж байна гэнэ. Ёохүү арга буюу аягатайг авч хүүтэй уралдаж идэх болсон ч хүү идэх байтугай бүр тоох ч үгүй гэнэм. Ёохүү аргаа бүр бараад яаж энэ айлын эрх хүүхдэд аягтайг нь идүүлэнэ дээ байз хэмээн бодсоор эцэст нь бүр аргаа бараад чихэнд нь нэг үг хэлж гэнэ.

Үүний дараа нөгөөх хүү тэр дор нь тагштайгаа хэдэн хоромд суллачихаад гараад гүйчихлээ гэнэ. Аав ээж нар гэрт байсан хүмүүс бүр гайхаж Ёохүүгээс

-Чи хүүд юу гээд хэлчих вээ гэж.

-Засаа сайн идвэл боожгой нь том болдог юм гэсиймаа гэхэд тэд бүгд элгээ хөштөл инээлдэж байснаа эхнэр Цэнд нь нөхрөө нилээд зэмлэнгүйхэн харж

-Та ч гэсэн олигтойхон ид, буянт мал өдий жил дагахадаа засаа идэж байхгүй үхсэнийгээ хийж явсан юм хэмээн намжирдаад дахин нэг шанагыг аяганд нь пал хийтэл дүүргэчихээд төмсөг нэмэж авчрахаар гарч одов. Гэр дэх хүмүүс жиг жуг инээлдсээр Цэнд авгайг даган дараачийн хургануудыг хөнгөлөхөөр гарцгаалаа.

Сэрээнэн Ёохүү хоёр хул дүүрэн төмсгийг яаж бардаг билээ гээд сууж байтал хаяаг нь шуусан гэрийн сүүдэрт банхар нохой нь хэлээ унжуулаад сүүлээ дэрлээд хэвтэж байгаа харагдаж гэнэ.

Нөгөөх хоёр Цэндийнхээ нүдийг хариулж байгаад хултай засааг ханын нүдээр сэм нохойд өгсөөр нэг юм дуусгаад Ёохүү тэр дороо тэднийхээс мэндэн сандан мордож гэнэ. Түүнээс хойш Ёохүүг нутгийнхан

-Чи хурганы төмсөг сайн иддэг гэлүү. Тэгээд яаж байна. Томорч байна уу хэмээн даапаалж Ёохүү ч бүр залхаж хурга засч байгаа айлаас холхонуур гардаг болов.

Мөрөөдлийн бягтруул

Ёохүү нэг удаа нийслэл хотод замын машинд дайгдаж шаварт суусаар арав хонож ирэхдээ хуучин зах, хужаа мухлаг, гандан хийд, гарын бэлэг гэж өргөн чөлөөгөөр гүйж явсаар нөгөөх өндөр дэлгүүрт оржээ.

Халуун юм хийвэл халуунаараа, хүйтэн юм хийвэл хүйтнээрээ байдаг сав, утасны үзүүрт уяад гэрэл гардаг шил, эвхээд тавихаар сандал эргүүлээд дэлгэхээр ор болдог буйдан, өөрөө зарлаад өөрөө дуулдаг бягтруул гээч ид шидтэй хайрцаг зэрэг олон гоё юм үзэж хот газрын соёлыг гайхсан юм байх.

Тэр бягтруулыг тавихад нөгөөх нь Тохой зандан модондоо бөмбөр минь Толгойн сүүдэр дайрна даа бөмбөр минь гээд л үнэхээр дуулдаг байв. Ийм гоё юмнуудаас нэгийг нь ч атугай гэртээ аваачих юмсан л гэж бодов.

Гэвч халуун сав. гэрэл гаргадаг чийдэн хоёрыг аваад л гарын бэл нь дуусч гэнэ, Гэртээ ирээд гэрэл чийдэнг утсанд залгаад залгаад ассангүй тог гээч юм хэрэгтэй тул тэгсгээд орхив, Халуун саваа өдөр болгон арчиж хоймрын авдар дээрээ залав,

Ёндон яаж бягтруултай больё доо хэмээн мөрөөдөж байтал Бургалтайд соёлын довтолгоо ид өрнөж айл бүр шүдны сойз, нүүрний алчуур, орны цагаан давуутай болж бүдүүлэг үг хараал хэрэглэхгүй байх үүрэг авчээ.

Бүдүүлэг үг болох: "шээе, бааяа" гэхгүй- "бие засъя" гэх болж, "үхсэн хүн" гэхгүй, "нас барсан хүн" гэх болж, "хүүрийн газар тавих" гэхгүй, "оршуулах", үхэр малын "баас" гэхгүй, "ялгадас", "хүүр" гэхгүй, цогцос гэх мэтийн олон шинэ үгтэй болов гэнэ.

Хараалын хувьд гэвэл нутгийнхны тунчиг гамгүй урсгадаг "Үхсэн нохойн баас", "Үхсэн хойноо", "Ээ хүүрээ" гэх мэт хараал тас хоригдов. "Нас барсан нохойн ялгадас", "Нас барсан хойноо", "Ээ цогцосоо" гэж хараагаад яаж хараасан болохов дээ зайлуул.

Гэсэнч Ёндон энэ бүхний дагуу амлалт авчихаад байтал гэнэт соёлч өрх шалгаруулах соц уралдаан зарлаж, шагналд нь нөгөөх ид шидтэй бягтруул гээчийг өхөөр болж гэнэ шүү. Харин болзол нь болохоор хуучнаасаа нэмэгдэж: Орой өглөө орж гарахдаа орсоор мэнд мэддэг бас орсоор дуу дуулж сурсныг л соёлч өрхөөр шалгаруулах болжээ.

Бягтруул гээч гоё юмны ид шидийг хэзээ язаанаа мэдэж авсан Ёохүү энэ уралдаанд оролцохоор зориг шулуудав гэнэ. Тэгэш эхнэртэйгээ элбэн эрвийх дэрвийхээрээ зүтгэсээр бүхнийг зүй ёсоор амжуултал шалгуулах цаг нь ч болждээ.

Орны даавуу, оо савангаа шалгуулах өдрөө гаргаж тавчихаад, оросоор орой өглөөны мэндийг доопрый вээвчуур, доопрый уувтраа гээд л бүгд ханатай гарлаа гэнэ шүү. Гэтэл Ёохүүгээс

-Орос дуу сурсан уу гэж байна гэнэ шүү. Ёохүү бодож байснаа

-Сурсаан сурсан гээд дуулсан нь:

Лоокэд сандаал дээрээвоо барбаанаа

Галвааны тень папаалаа барбаанааа ,,, гээд авч өгч байна гэнэ шүү, Энэ чинь юу гээчийн дуу дуулчихваа чи гэтэл Ёохүү

Тохой зандан модондоо бөмбөр минь

Толгойн сүүдэр дайрна даа бөмбөр минь гэж би оросоор дууллаа гээд социалист уралдаанд түрүүлж ид шидтэй нөгөөх бягтруулийг эхнэрийн хамт тэврэн авлаа,

Шараа тайлсан нь

Ёохүү өглөө сэртэл айхавтар шартан толгой нь ангалзан цээж нь шатаж, гэдэс дотор нь олон зараа оволзох мэт байна гэнэ. Арай гэж орноосоо өндийн хавчиг хөнөгтөй уснаас шанагаар утган хүд хүд залгилаад уяатай морио услахаар гантай жил ширгэж үзээгүй, гурван есд хөлдөж үзээгүй Бүдүүний горхиний харз усанд очилоо.

Тэнд мориноосоо буунгуут л харз усанд толгойгоо шавшаад хэвтэж байтал хазгар Санзайн Амгалан хүүхэн хэдэн үхрээ услахаар ирж явна гэнэ шүү. Амгалан үхэртэйгээ зэрэгцэн харз уснаас хэд залгилчихаад голын усанд толгойгоо дүрэн хэвтэж буй Ёохүүг хараад хэзээний бэлэн зэлэн үгтэй тэрээр мушилзан Хөхөө өвлийн хүйтэнд Хага ташсан харз усанд Халзан толгойгоо хамаагүй дүрвэл хагарах бусуу Дахиад дүрвэл даарах бусуу гэхэд Ёохүү хариуд нь

-Халзан ч гэсэн хагардаггүй толгой Данхар ч гэсэн даардагтүй толгой гэвээс Амгалан

-Хагардаггүй ч ангалзсан бусуу Даардаггүй ч далбийсан бусуу Шаналсан бол эдгээе Шартсан бол тайлая гэхэд Ёохүү Аньсаар нэрсэн бараашиг гээч Амсахад чихэр шиг сайхан юм Ахиад цааш нь уух юм бол Айхтар шартдаг золиг юм гэхэд Амгалан Амсаад та нар тогтоно гэж үү Ахиад цааш нь гул гул хийлгээ биз гээд Ёохүүг дагуулан гаднаа иртэл сүүлээ дэрлэн хэвтэх хөгшин халтар банхар нь босч нэг суниагаад сая гадны хүн олж харав бололтой сүүлээ сөхөн ургаш давшлан хов хов хуцахад Амгалан хүүхэн

-Дуу чи". Хөгшин улиан. Жов цаашаа. Хотонд боохой орж байхад ган хийдэггүй мөртлөө одоо юу болчихоов чи. Байтлаа гэрт хүн оруулахгүй нь энэ чинь хэмээн зандрахад хөгшин халтар сүүлээ чирэн буцаж дуртай дургүй эргэн хэвтлээ.

Амгалан гаднаас түлээ тэврэн гэртээ орж цай чанав. Тэрээр цайгаа уудлахаар самарч байтал хаа саагүй гүйж яваа хоёр настай хонхон бойтогтой бяцхан Дамба хүү салтаа нь цоорхой бадай өмднийхээ завсраар шээж байгаад бойтогныхоо түрий руу олгойдуулж норгочихоод бойтгоо тайлж "баабаа, баабаа" гээд ээждээ чулуудтал буцалж буй тогоотой цайнд нь пал гээд уначихаж гэнэ. Айлын эзэгтэй сандарч

-Ээ халдаг... гэж уулга алдаад нэгэнт чанасан цайгаа асгах нэг яах, байх нэг яах, дэмий л Ёохүү өөд харахад тэрээр ердөө ч тоосон шинжгүй Шээстэй нь шар тайлаг Шээсгүй нь цангаа гаргаг гээд маг маг инээж суув. Амгалан хүүгийхээ бойтогыг галынхаа хайчаар авч зуухныхаа дэргэд тавьчихаад Ёндонд цай аягалж өгөв.

Ёохүү хүүхдийн шээстэй халуун цайнаас хөлсөө гартал ууж дараа нь эзэгтэйн хийсэн шарамцаг, өсгөсөн арвайтай хоолноос цадатлаа идэж сая шар нь тайлагдаад Шээстэй ч цай чинь Шар тайллаа. Шарамцагтай ч хоол чинь Гэдэс гаргалаа.

Амттай ч аньсны бараашигний гор нь гарлаа Амтай ч Амгалан хүүхэн аминд орлоо гээд хөлсөө арчсаар тэндээс гарав. Айлын эзэгтэй Амгалан хөхөө өвлийн хүйтэнд ажиггүй хөл нүцгэн гүйх Дамба хүүтэйгээ нохойгоо хорихоор гарахад хөгшин халтар тэртээ хашааны цаана хураалттай хөрзөнгийн оёороос аль хэдийн босчихсон морьтой эрийг даган ондог ондог давхиж хов хов хуцаж байснаа эзнийхээ дуугаар буцаж хэвтэртээ ирж хэдэнтээ эргэж байснаа цагиргалан хэвтэнгүүт хошногондоо хошуугаа шургуулан сүүлээ дэрлэн чив чимээгүй болов.

Архитай тэмцсэн нь

Жаваа сумын дарга болоод цагдаа Ёндонг дэвшүүлж багийн дарга болгож гэнэ. Багийн даргын ажил барагдах бишдээ ямар, бас дээр нь аймаг сумаас үүрэг даалгавар мал мах, үс ноосны төлөвлөгөө, хадлан тэжээл, хашаа хороо гээд ямар барагдах биш.

Гэтэл бас нэг лай. Тэр үед Бургалтайн Гэсэрийн хошууны гармаар аянчин жинчин, автомашины хөл тасрахгүй зүүнээс Булган орох гол зам түүгээр цувна. Тэхэд Бургалтайн гол гүүргүй Баруунбүрэн Булганы харъяанд байсан юм.

Нутгийнхан тэднийг тосч Хүйтэн булгийн дэнжээр бууцгаан идээ цагаагаа борлуулж хэдэн цаастай залгадаг байлаа. Идээ цагаа ч гэж дээ гол нь нэрмэл архи. Тэдний дунд болбол архи нэрж аягыг атга махороор, шанагыг нь шар цаасаар |нэг төгрөгөөр| өгдөг айл ч цөөнгүй түүнийг нь авч уугаад авгай хүүхэд айлгаж, айлын нохой шуугиулахаас өөр ажилгүй явдаг нь бас цөөнгүйг сумын дарга Жаваа олж мэдэж гэнэ. Тэгээд багийн шинэхэн дарга Ёндонд

-За нөхөр Ёндон болбол одоо архи нэрж зарахыг болбол зогсоо хэмээн хариуцлагатай үүрэг буулгаж гэнэдээ, ёндон тэндхийн айлуудаар даруй явж архи нэрдэг айлд ороод

-Архи нэрж ямар үхсэнийгээ хийхнэв та нар, Архи уудаг хүмүүст хандаж

-Хийж өгснийг нь уугаад л болихгүй дахиад цааш нь нэхэж ямар үхсэнийгээ хийхнэв та нар гэж ухуулага хийгээд архи нэрэхийг ч уухыг ч зогсоож чадсан юм байх. Бургалтайхан голдуу л "үхсэнийгээ хийхнэв" гэж хараадаг юм. Тун ч удалгүй сумын дарга Жаваа Ёндонгийнд ирж

-За нөгөө шанага нь шар цаас чинь юу болж байна? Гэж түүнээс асуухад

-Тэр чинь харин сайн ухуулга хийсний хүчинд ёстой нэг байхгүй болсон шүү даргаа гээд Ёндон ч их додигор байв. Энэ үдэш Жаваа дарга айлууд үнээгээ сааж, хонио хотлуулж дууссны дараа Ёндонг дагуулан мордож Бургалтай.Хүйтэн булгийн хөвөөгөөр зусч буй айлуудын гадуур явж байгаад нэгнийд нь буув.

Нөгөөх айлын эзэгтэй Цэвэлмаа шавар зуухныхаа өмнө хөлсөө урсган гал өрдөж тогоон дотор нь аарц пог пог буцлан дээр нь тавиатай модон бүрхүүрээс нь уур савсан, шавар зуухнаас нь утаа уугиж охин Намжим нь Хүйтэн булгаас ус зөөгөөд тун ч зав муутайхан байна гэнэ.

Харин гэрийн эзэн Бааны Дорж гээч эр чулуун соруултай гаансаа зуучихсан утаа майд хаяаг нь шуусан ханын нүдээр сэнгэнэх үдшийн сэвшээ салхийг бараадан нөмгөн цааш харан хажуулдаж байлаа, Жаваа дарга ч нүүрээ нуусхийж хоолойгоо зассаар

-За сайхан зусч байна уу? гээд орж явтал зуухны амаар ёлтолзох хөх дөлөөс өөр бүртийх гэрэлгүй үдшийн бүрэнхийд гэрийн эзэн түүнийг таньсангүй гаансаа амнаасаа дөнгөж салгах төдийд "сайхаан" гэхчээн болчихоод зогсоо зайгүй цувах явуулынхнаас бүр залхсан бололтой босох ч үгүй эргэж харах ч үгүй цааш харан хэвтсээр л байв гэнэ. Ёндон хажуугаас нь хий ханиалгаж хоолой засаад ч ер нэмэргүй, огтхон ч тоосон шинжгүй байна гэнэ. Тэхээр нь Жаваа дарга

-За хөө архи авъя л гэж. Гэрийн эзэн сая нааш эргэхчээн болж мэлхий ширээн дээрх жижиг том хоёр шил савыг гаансныхаа соруулаар заан үүгээр нэг нь нэг шар цаас, үүгээр нэг нь хоёр шар цаас гэж байна гэнэ. Жаваа дарга ч хоёуланг нь дүүргэчих гээ биздээ.

Энэ завсар Ёндон дохиж зангасаар арай гэж нэг юм Доржийг дагуулаад гарлаа гэнэ. Гадаа гараад сумын даргаа мэдээ биздээ зайлуул. Орж ирээд нилээдгүй сандарч лаа дэн, дарга дээшээ л болж, савтай нэрмэлээс гуйлан шанагаар утган нөгөөх хоёр саваа мэлтэлзтэл дүүргэн Жаваа даргынхаа өмнө сөгнөж гэнэ дээ.

Жаваа дарга ч инээдээ барьж чадсангүй сурсан зангаараа тас тас инээн гаанс тамхиа гарган гэрийн эзэнтэй тамхилан элдийг ярин инээлдэж их бага хоёр савтай нэрмэлийг ганцаараа уучихаад

-Танай идээ ч найгүй сайн гарчээ, нойтон л болохоос гал юм хэмээн гэрийн эзэгтэйг магтаад, Бааны Доржид хандан

-За хөө чи архиныхаа үнийг энэ нөхрөөс заавал аваарай гэж Ёндонг заачихаад түүнтэй үгийн солиогүй сумынхаа төв рүү давхин одов.

Эх сурвалж: Үнэн.мн