-Оюутолгойн үйл ажиллагаа зогсч, эдийн засгийн зогсонги байдал үүсэхийг мэргэжилтнүүд онцолж байна. Энд Засгийн газар ямар байр суурь илэрхийлж байгаа бол?
-Оюутолгойн хоёр дахь төслийн санхүүжилтийг зогсоочихлоо. Одоогийн байдлаар уг төсөл ил уурхайгаар ашиглалтад явж байгаа.

Тэр бол нийт нөөцийнх нь хоёр хувь нь л байгаа юм. Ажиллах нөөц нь 133 метрийн гүнд байна. Түүнийг авах бэлтгэл ажилд Оюутолгой Рио Тинто мөнгө төгрөгөө хайгаад, бэлдээд хөрөнгө оруулалтаа эхлэх гэж байтал манай Засгийн газар УИХ-аас чиглэл авна гэж хэлээд хөрөнгө оруулалтыг нь зогсоочихсон.

Ингээд Рио Тинто хөрөнгө оруулалтаа зогсоосноо зарлаж байгаа юм. Яагаад гэвэл, дүрмийн дагуу урьдчилж зарлах ёстой юм. Эндээс чиглэл авна гээд байхаар тэд хөрөнгөө татаад, хийж чадахгүйд хүрсэн. Түүний цаана Монголын зүгээс шинэ Засгийн газраас 34 хувиар оролцчихсон.

Түүнээсээ болоод оролцох, шийдэх асуудал их болохоор хүлээлт үүсгээд байна. Тэгэхээр Оюутолгойн ирээдүй 2015, 2016 оноос ажиллах том ил уурхайн баяжуулахын хөрөнгө оруулалт буюу хоёр дахь шатны хөрөнгө оруулалт хойшлоод зогсчихож байгаа юм. Одоо 70 хувийн хүчин чадлаар ашиглалтад явж байна. Баяжуулалт ирээдүйн эзэмших хүчин чадлын 70 хувь нь бий болчихсон.

Түүгээр л баялгаа олборлоод явж байна. Одоо 2-3 жил л олборлоно. Нөөц нь дуусахаар завсарлах гээд байгаа нь их болгоомжлол төрүүлээд байгаа юм. Хэрэв ингэвэл эдийн засгийн өөрчлөлт бий болох нь тодорхой. Түүнийг манайхан мэдрэхгүй, мэдэж, ойлгохыг хүсэхгүй байна. Бизнес бол хүмүүст хөрөнгө мөнгө олох бололцоо олгодог учраас оруулж ирж л байсан нь дээр шүү дээ.

-Ингэж хүлээлт үүсгэснээр эдийн засгийн алдагдалд орох нь ойлгомжтой биз дээ?
-Компанийн хувьд Монголын Засгийн газрын хувьд 34 хувийг эзэмшиж байгаагийн хувьд төсөл хурдан, сайн явахад оролцох нь зүй ёсных. Уг нь компанийн засаглал, компанийн тухай хуулийн дагуу компанийн хувь нийлүүлэгчдийн зүгээс Монгол Улсын Засгийн газар, Рио Тинто хоёр шийдчихдэг асуудал. Түүнээс хойшхийг нь ТУЗ болоод гүйцэтгэх удирдлага гэх мэтээр шийдээд явчих ёстой юм.

-Тэгвэл УИХ-аас чиглэл авах шаардлагагүй юм биш үү?
-Ямар ч шаардлага байхгүй. УИХ бол хууль баталдаг, тогтоол, бодлогын шийдвэр гаргадаг. Түүнээс биш компанийн хэмжээний шийдвэр гаргах, бодолцох 76 гишүүнтэй ТУЗ шиг байж болохгүй л дээ. Шаардлага юунаас болсон гэхээр гэрээн дээрээ Оюутолгойн гэрээнд олсон орлогоороо улсаа санхүүжүүлнэ гэсэн нэмэлт тохиролцоо байсан юм шиг байна билээ.

Түүнийг харин сайн, муу, ашигтай, ашиггүй гэх маргаан гарах байх. Анх Оюутолгойн бүтээгдэхүүний борлуулалт маш их хойшиллоо. Үүнд, чи буруутай, би буруутай гэсээр байгаад дунд нь бизнес хохирч, тэнд нь татвар хойшлогдоод эдийн засаг хохироод байна. Борлуулаад л орлого орж ирээд байвал Монголд л ашигтай шүү дээ.

Төр болохоор 30 тэрбумыг олох гэж байгаа нөхдүүд гэрээ баримтаа ч үзүүлсэнгүй гэх зэргээр компанийн ажилд л оролцох гээд байгаа юм. Төрийн өмчит компанийн ажил шиг л хандах гэх юм. Хувийн өмчийг хүндэтгэхгүй, гадаадын хөрөнгө оруулагчид бас нэг компанитай хамтрах юм бол бас нэг иймэрхүү байдал гарна.

Төрийн менежмэнт, хувийн менежмент хоёрын арга барил, харах хараа нь зөрөөд байгаа учраас саад, гацаа үүсгээд байгаа юм. Ингэж л харахаас өөр арга байхгүй.

-Төр бодлогоо гаргахаас илүүтэйгээр жижиг зүйл рүү оролцоод байна гэж шүүмжилж байгаа хэрэг үү?
-Дэд сайд нь ч юм уу, төрийн нарийн бичгийн дарга нь ч юм уу эсвэл газрын дарга нар нь мэргэжлийн бус хүмүүс, аль эсвэл мэргэжлийн зөвлөх, мэргэжилтнүүдийнхээ үгийг авдаггүй, эсвэл улстөрийн байдлаар хараад байдаг юм уу мэдэхгүй юм. Манайхан Оюутолгойгоор улстөржсөөр байгаад дууслаа. Үүний хамгийн том илрэл нь Оюутолгойн хоёр дахь төсөл зогсч байгаа асуудал юм.

-Экспортын дийлэнх хувь буюу 90 гаруй хувийг уул уурхайн бүтээгдэхүүнүүд эзэлж байна. Одоогийн байдлаар экспорт ямар шийдлээр явж байна вэ?
-Монгол Улс 1990 онд зах зээлд орж, ардчилалд шилжсэнээс хойш эдийн засгийн хувьд экспортыг дэмжье гэсэн бодлого баримталсан. Гэтэл уул уурхайн компаниудаа огт дэмжихгүй байна. Хэрэв экспортоо дэмжээд ирвэл гаднаас мөнгө орж ирнэ. Экспортыг дэмжих салбар нь уул уурхай л байсан.

Одоо ч тийм байгаа. Уул уурхайгаас орж ирсэн хөрөнгө мөнгө нь дэд бүтцэд, туслах бизнест ороод явж байхаар яалт ч үгүй уул уурхайгаас хамааралтай байх нь ойлгомжтой байсан. Энэ салбараас орж ирж байгаа мөнгө нь зөвхөн зэс байсаар ирсэн бол сүүлдээ нүүрс дээр тогтдог болсон.

Нүүрсээс орж ирсэн орлого нь зэсээс олж буй орлоготой адилхан болж, улмаар нүүрс нь даваад ирсэн. Нүүрсний үнэ өндөр байх хэрэгтэй. Өнөөдөр нүүрсний үнэ буурлаа. Нүүрсний чиглэлийн гол экспортын жижиг Таван толгой, том Таван толгой, МАК, Ухаа худаг, Өмнийн говийн элс, дээр нь ирээдүйд бэлтгэгдэж байсан Хүннү, Хөшөөт зэрэг нь бүгд зогсчихлоо.

Үнэ буурснаар нийлүүлэлт нь багассан. Ингэхээр орлого нь багасна. Орлого нүүрс, зэс хоёроос орж ирж байна. Энэхүү үнэ унаж буй тохиолдлыг Монголын төр засгаас бодлого баримтлах ёстой.

-Тухайлбал?
-Хамгийн гол нь татвар нь зохистой хэмжээтэй, тогтвортой байх ёстой. Өнөөдрийн хувьд хамгийн их зардал авчирдаг цахилгаан, ус зэргийн татварыг нэмчихлээ. Дараа нь юу нэмэхийг мэдэхгүй. Ингээд нэмэгдсэн хэмжээгээр зардал өсөөд л байна. Борлуулалт буурч, зардал өсөөд байхаар юу болох вэ гэдгийг тооцоолох хэрэгтэй.

Гэхдээ нэг салбарыг ялгаварлаад орлого олж байгаа гээд татварыг ил далд хэлбэрээр бүгдийг нь ногдуулчихаар тухайн бизнес оршин тогтноход хэцүү болно шүү дээ. Татварын дарамтад оруулж болохгүй. Энэ хандлагаа өөрчлөх ёстой.

Харин ч татварыг багасгаад татварын баазаа зогсч байгаа болон экспортод бэлэн болж буй уурхайнуудаа дэмжээд өгвөл татварыг багаар оноох ёстой юм. Татварын бааз суурийг бүрдүүлж, татвар төлөгчийг төрүүлэхийн тулд бага багаар авах нь дээр үү, цөөхөн хэдээсээ ихийг аваад бүгдийг нь нам цохих уу гэдэг сонголт байгаа юм.

-Эрх зүйн орчин тогтворгүй байгаа нь шалтгаан мөн үү. Хэрэв тийм бол хөрөнгө оруулагчид нэмэгдэх биш, улам л цөөрөх нь ээ?
-Тийм ээ. Эрхзүйн орчин үнэхээр тогтворгүй байна. Өнөөдрийн байдлаар гадны хөрөнгө оруулалт 30 байтугай хувиар буурчихлаа.

Мөн Ашигт малтмалын хуулийг өөрчилнө гээд зарлаж, 3, 4 жил болоод зургаан оны хуулийнхаа тал хэсгийн үйлчлэлийг нь зогсоогоод, дээр нь Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиа гаргаад, урт нэртэй хууль гэх зэргээр маш олон хувилбар бий боллоо. Дээр нь цахилгааны үнэ хэд дахин нэмэгдчихлээ.

Ингээд л зөвхөн уул уурхай дээрээс татвараа аваад явчихаж байгаа юм. Энэ нөгөө хийх гэж буй бизнесийг үр ашиггүй, өндөр зардалтай, өргөтгөл, хөгжил, хөг, наалдац багатай болгож байна.

-Ашигт малтмалын хуульд заавал өөрчлөлт оруулах шаардлагатай юу?
-Хууль бүхэн төгс биш. Хуульд ямар тохиолдолд зайлшгүй өөрчлөлт оруулах ёстой гэхээр тухайн хуульд ямар, ямар заалтууд нь бүрэн хэрэгжиж байна, юу нь болохгүй байна гэдгийг судлаад хийх ёстой. Түүнээс биш, улстөрийн байдлаар шийдэж болохгүй л дээ.

Ерөөсөө хүн бүхэн муу хэлж байна, тиймээс муу нэртэй хууль юм байна гэж болохгүй. Хүн бүхэнд таалагдах хууль байх албагүй. Гарцаагүй том бүлгийн ашиг сонирхол хуваарилчихсан байх жишээтэй. Тэр нь хөрөнгө оруулагч хүмүүс гэж ярьдаг.

Мөн татвар авч, эрхийг нь олгож байгаа, ашиг шимийг нь дам бус байдлаар хүртэж байгаа байгаль орчинтой холбоотой, орон нутагтай холбоотой иргэний нийгэм ордог. Нээлттэй нийгэмлэгүүд, олонлогууд нь зөвшилцөөд нийтээр гарсан шийдвэрээ дагаж мөрдөх ёстой юм байна л даа.

Харин ингэхгүйгээр төр дандаа өөрийгөө хамгаалсан, өөрийнхөө эрх ашигт нийцүүлсэн хууль гаргаад, бусад нь хохироод яваад байх юм. Уул уурхайн компаниудын эрх ашиг нь маш бүдүүлгээр зөрчигдөж байна. Энэ байдлыг ашиглаад маш олон худал дэмжигчид гарч ирсэн.

-Тодруулбал?
-Янз бүрийн нийгэмлэг байна. Өнөөдрийн байдлаар байгаль орчныг дэмжигч 600 гаруй байгуулага байна. Бүгд нийслэлд үйл ажиллагаа явуулдаг. Идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж буй нүүрс, жонш, хайргаа оруулаад харвал 300 гаруй л уул уурхай явж байгаа.

Гэтэл байгаль орчныг хамгаалахаар нэг байгууллагад хоёр байгууллага ногдож байгаа биз дээ. Тэгсэн хэрнээ идэвхитэй хамтын ажиллагаа байдаггүй. Ойлголцол, хамтын ажиллагаа зөвшилцөл огт алга. Энэ байдлыг ашиглаад нэг ам.доллар олж, амьдраад явж байгаа зөндөө олон байгууллага бий.

Нэг хэсэг нь баялаг бүтээж байна. Мэдээж, шинэ залуу учраас алдаа гаргалгүй яах вэ. Түүнийг шүүмжилж, зогсоож, няцаах биш, ойлголцол, хамтын ажиллагаа л чухал байна шүү дээ. Уул уурхай хэрэгтэй юу гэвэл хэрэгтэй. Харин бид уул уурхайгаа яаж өргөжүүлж, хэрхэн хамтран ажиллахаа ярилцаж, зөвшилцөж болно доо. Угаасаа ингэх шаардлага тулгарч байна. Ингэхгүй бол яаж уул уурхай хөгжих юм.

-Уул уурхайн биржтэй болох гээд яамнаас ажлын хэсэг томилогдсон гэсэн. Үүнийг салбарын мэргэжилтний үүднээс юу гэж харж байгаа вэ?
-Биржийн цаад санаа нь монголчууд ямар нэг нүүрс, төмрийн хүдэр, жоншийг бага үнээр борлуулаад бусдад ашиг өгөөд байна гэсэн хардлага яваад байгаа юм. Тэгэхээр биржтэй болоод түүгээрээ дамжуулаад худалдчихвал сайн юм болно гэж бодоод байх шиг.

Манай салбар ч гэсэн өөр хоорондоо бирж хэрэгтэй, хэрэггүй гэсэн бас л хоёр талын байрь суурьтай л явж байгаа. Төрөлжсөн бирж гэдэг нь тухайлбал, Лондонгийн металлын бирж, нь зургаан төрлийн металлын арилжаа явуулахад тэнд худалдаа хийгдэхгүй, гэрээгээ эндээ хийчихнэ.

Тэд цаанаа нөөцтэй, агуулахтай, тэндээс нь худалдах, худалдан авах бололцоотой байх жишээтэй. Харин тэр баталгаа нь Монголд байхгүй. Машинаар нүүрсээ зөөдөг. Төрийн захиргааны байгууллага нэг өдөр очоод болохоо байлаа гээд гурван сар зогсоодог.

Ийм нөхцөлд нүүрс тогтмол эргэлдэнэ гэсэн баталгаа хаана байгаа юм. Тэр бирж чинь өөрөө аливаа юмны баталгаа байх ёстой. Санаа нь сайхан боловч, энэ бол хэрэгжиж чадахгүй, боломжгүй.

-Хэрэгжих үндэслэл байгаа юм бишүү?
-Нүүрс экспортолж байгаа төрийн болон хувийн өмчийн компаниуд, гадаад дотоодын компаниуд бөөнөөрөө ажиллаад, ярьж байгаад л үнээ бүгдээрээ тогтоочихдог үнийн зөвлөл байгуулах хэрэгтэй. Нэг худалдан авагчтай, тэд нар нь нэгдсэн санал бодолтой явах үнийн зөвлөлтэй болчих юм бол тэр биржид нь оруулж болох юм.

Энэ нь арай бодитой хэрэгжинэ. Тэгэхгүй бол Цагаан хадан дээр нэг скалад барьж байгуулчихаад түүнийгээ бирж гэж үзэх хэрэг үү. Санаа нь зөв боловч арга нь биш. Ерөөс авч явдаг нөхдүүд чинь тус тусдаа хоорондоо зөвшилцөөд нэг чигтэй болохгүй бол ямар юмных нь бирж ажиллах юм бэ. Монголын бүх нүүрсний чиглэлээр ажилладаг компаниудаас нүүрсийг нь худалдаж аваад, ялгаад, ангилаад, цаашлаад дамжиж худалдахыг бирж гэх байлгүй.

Ер нь боломжтой хувилбар гэж харагдахгүй байгаа. Харин эсрэгээр нь тэр нүүрс экспортолж байгаа компаниудыг нэгдсэн байдлаар тэрнээс 10 компаниас том долоо нь ороод ч юмуу Монголоос гарч байгаа 70, 80 хувь нь нэг үнээр Хятадын зах зээл дээр гаргах тийм боломжийг л олгож чадаж байвал тэр л Монголын эрх ашиг болно гэж хараад байгаа юм. Дэлхийд байхгүй нэг зүйлийг бүтээх гээд байх юм. Мэдэхгүй зүйлээ авчирч нутагшуулна гэвэл манайд туршлага мэдлэг нь байхгүй. Зүгээр нэг номноос уншсан, интернетээр харсан, уншиж судалсан зүйлийг туршлагагүйгээр нэвтрүүлнэ гэж юу байх вэ дээ.

-Нөхөн сэргээлтийн талаар компаниуд хангалттай ажиллаж чадахгүй байна гэдэг?
-Уул уурхай байгаль орчинд халгаатай нь халгаатай. Гэхдээ бид усыг хордуулаагүй. Ой мод сүйтгээгүй. Ер нь бол ой ургадаг газар мод суулгаж болдог. Тиймээс компаниуд олборлолтынхоо хажуугаар бүхэл бүтэн ой моджуулах ажлыг хийгээд явж байна.

Үүний зэрэгцээ суралцаад явж байгаа. Мод тарина гэдэг өөрөө эрдэм мэдлэг, туршлага гурваас бүтнэ. Тариад хаячихвал, түүнийг мод тарьсан гэж болохгүй л дээ. Тухайлбал Багануур, МАК зэрэг компаниуд нөхөн сэргээлтийг маш сайн хийж байгаа.

-Нүүрсний зах зээл нэлээд уналттай байна. Эдийн засгийн томоохон хөшүүрэг болох нүүрсний зах зээл сэргээхийн тулд юу хийх хэрэгтэй бол?
-Хэзээ сэргэх гэдэг нь их сонин байна. Бид Хятадтай зөв харьцдаг болсон цагт л манай нүүрсний зах зээл сэргэнэ. Хятадын зах зээлийг манайд хэрэгтэй зах зээл гэж ойлгож ханддаг болсон цагт сэргэнэ. Хандлага сайн байх тухайн үед бид айдастай байсан.

Тэр нь ганцхан зах зээлээс хамааралтай гэдэг үг байлаа. Ингэхдээ ихийг нийлүүлж болохгүй будаа болно гэж байсан бол, харин одоо ихийг нийлүүлж чадахгүй байсаар байгаад өөрсдөө будаа болчихлоо. Үнэ нэмэгдэхэд зардал бага багаар нэмэгдээд явж байдаг.

Дахиж үнэ буурахад өмнө нь гарсан зардал хэзээ ч буурдаггүй. Зардлаа багасгахын тулд хямралыг даван туулах менежменттэй байх ёстой. Энэ нь ердөө татвар. Татвар гэдэг зөвхөн орлогыг цуглуулахаас гадна бизнесийг дэмжих бодлого байх ёстой. Бид тэр зах зээл рүүгээ анхаарахгүй байсаар байгаад зах зээлээ бэхжүүлэхийн тулд юу ч хийж чадаагүй.

-Дэд бүтцийн асуудлыг одоог хүртэл ярьсаар байгаа. Хурдасгах талаар шаардлага, хүсэлт гаргаж байв уу?
-Нүүрсний тээвэрлэлт байгаль орчинд ээлтэй, их хэмжээгээр гарах тогтвортой байдлыг л хангах хэрэгтэй. Учир нь хүчин чадал нь өндөр, өрсөлдөх чадвар муутай, байгаль орчинд халтай гэх зэргээр машинаар тээвэрлэх нь гологдож байна.

Тэгэхээр технологийн дэвшилттэй нарийн царигийг тавиад Хятадын хилээр гаргаад явуулчихсан бол Хятадын зүгээс Монголын нүүрс тасрахгүй юм байна гэж бодоход хүрэх байсан. Мөн нийлүүлэгдэж буй нүүрс нь ангилагдсан, чанартай, баталгаатай байх ёстой. Худалдан авагч найдвартай бүтээгдэхүүнийг тогтмол авахыг л хүснэ.

Ингээд ирвэл 30, 60, 100 жилийн турш нүүрс манайхаас экспортлогдож буй нүүрс тухайн газрын технологийн журам зэрэг нь манай улсын нүүрсээс хамааралтай болоод ирэх юм. Гэтэл манайх урд зүг рүү төмөр зам тавьчих юм бол монголын нүүрс тэр дороо шавхагдаад дуусчих юм шиг ойлгоод шууд “үгүй” гэсэн хариултыг л хэлээд суугаад байх юм.

Ийм айдсаасаа салах хэрэгтэй. 2000-4000 тонн даацын том машин холхилдоод байх нь монголын ард түмний эрх ашиг юм уу аль эсвэл өргөн царигтай төмөр замыг Оросын төмөр замтай нийлүүлэх нь монголын эрх ашиг юмуу, бодох хэрэгтэй. Ийм бодлого шаардлага тавьчихсан учраас нарийн царигтай төмөр зам нь баригдахгүй балраад байгаа юм.

Энэ бол маш муу бодлого. Бизенесийг улстөрөөс салгахгүй бол геополитикийн асуудал үүсч байна. Биднийг төмөр замгүй байсан гурван жилийн хугацаанд ОХУ санаатай ч юм уу, санаагүй ч юм уу хятад руу нүүрсээ экспортлоод эхэлчихлээ. Бид тогтмол борлуулалтаа хийдэг зах зээлтэй л байх ёстой.

Тавантолгойд стратегийн хөрөнгө оруулалт хийгээд л сайхан болгоно гэж яриад байсан. Тэр тендерийг Засгийн газар хийж чадсанагүй. Энд Засгийн газар л буруутай. Хурдан хугацаанд ойлгоод, мэдрээд Тавантолгойн үйл ажиллагааг сэргээх хэрэгтэй л дээ.

-Таны хэлж буйгаар тогтмол, тогтвортой нийлүүлэлт хийгээд байх нүүрсний нөөц нь хэр байдаг юм бол?
-Зөвхөн том Тавантолгой гэхэд л 1.6 тэрбум коксжих нүүрсний нөөц байна. Бүгд нийлээд зургаан тэрбум гэж байгаа. Үүнийг 150 жил зөөгөөд ч дуусахгүй. Ийм байтал юундаа айдаг юм бэ, үнэхээр марзан байгаа биз дээ.

Н.Мөнхгэрэл