Энэ хүрээнд нийслэлд ногоо борлуулахаар ирсэн Л.Энхцэцэгтэй ярилцлаа.

-Та аль аймгаас ирсэн бэ, хэдэн жил ногоо тарьж байна?
-Би Сэлэнгэ Аймгийн Мандал сумаас ирж үзэсгэлэнд оролцож байна. Мандал сум нийслэлээс 180 км-т ойрхон байдаг болохоор үзэсгэлэн худалдаанд ирж ногоогоо байнга борлуулдаг. Миний хувьд ногоо тариад арван жил болж байна.

-Мандал сумаас хотод ирэхэд хэр зардал гардаг вэ?
-Гайгүй ээ. 180 км-т нэг тонн ачаа зөөхөд 100 мянган төгрөг болдог. Дөрвөн тонн ачаа 400 мянган төгрөгөөр ачуулж ирсэн. Эрт ургацын орлогоосоо хэдэн төгрөг хадгалсан байсан, түүгээрээ зардлаа хийсэн.

-Мэргэжил бүхэн сайхан гэдэг. Таны хувьд ногоо тарихын сайхныг мэдэрсэн л байх?
-Ногоо бол амьд зүйл гэдэг утгаараа их сайхан. Ер нь амьд зүйлтэй харьцана гэдэг сайхан мэдрэмж, аз жаргалыг хүнд өгдөг юм шиг санагддаг. Тэгээд ч муу үйл хийж өөрсдийгөө тэжээж байгаа биш. Сайн сайхан, ариун шударга хөдөлмөрөөрөө мөнгө олж, амьдралаа залгуулж байгаа гэж бодоход л сайхан шүү.

Ер нь ногоо тарина гэдэг олон талаар ашигтай байдаг. Эрүүл мэндэд хэрэгтэй, амьд организмтай харьцаж байна. Гэхдээ сайны хажуугаар хүндрэл бэрхшээл зөндөө бий л дээ. Заримдаа шантрах үе хүртэл байдаг. Шороо тоостой зууралдаад дэмий ч ажил юм уу даа гэж бодогддог. Харин ургуулж, хураагаад үр шимийг нь хүртэх үед үгээр хэлшгүй сайхан мэдрэмж авдаг юм. Цагаан сарын дараагаас эхлээд хотод орж ногоогоо борлуулна, тэдэн төгрөг болно гээд тооцож бодоод л суудаг. Тэгэхээр хатуу хэцүүг мартаад харин ч сайхан байдаг.

-10 жилийн туршлагаасаа үзэхэд газар тариалангийн ажил эхлэхэд нэн тэргүүнд юуг анхаарах хэрэгтэй вэ?
-Цаг агаар, тарих хугацаа, үрийн чанар зэргийг маш сайн харах ёстой. Мэдээж миний хувьд жилээс жилд энэ салбар дахь мэдлэг маань дээшилж, багагүй туршлага хуримтлууллаа. Ер нь цаг агаарын хүндрэл л маш том дайсан. Сайхан тариалж байтал нэг өглөө босоход цас ороод хамаг ажил өнгөрдөг. Гэхдээ дээр үетэй харьцуулахад цаг агаарын мэдээ нарийн гардаг болсон нь сайшаалтай санагддаг.

-Хэдэн төрлийн ямар ногоо тарьж байна даа?
-Манай гэр бүлийн хувьд хоёр га ногооны газартай. 60 жилийн өмчлөлөөр энэ ногооны талбайгаа авсан л даа. Тэр талбайдаа 13 төрлийн ногоо тарьж байгаа. Амтат болон гашуун чинжүү, броуклин, бууцай, юуцай, хүлэмжийн зориулалтай огурцы, шанцай гэх мэт нарийн ногоонуудыг их тарьдаг. Мөн лууван, төмс, шар улаан сонгино, байцай зэргийг тарьж байна.

-Ямар ногоонд арчилгаа хамгийн их шаардагддаг вэ?
-Огурцы, улаан лооль зэрэг нарийн ногоо хамгийн их арчилгаа шаарддаг. Үрсэлгээ хийх цагаас л салхи, бороо, нар зэргийг тохируулж арчилдаг. Яг л хүүхэд маллаж буй мэт бөөцийлөн арчлах хэрэгтэй. Гэхдээ хүн байнга хийхээр өөрийн эрхгүй рефлекс болчихдог болохоор хэцүү гэж нэг их бодогддоггүй.

-Ингэхэд та үрээ хаанаас авдаг вэ?
-“Төмс” хөтөлбөрт хамрагдсанаас хойш үр хайх шаардлагагүй болоод амар байна. Өмнө нь ховд үрийн төмс олоод тарих юмсан гэж их хайна. Олдсон нь баталгаатай ч биш. Одоо бол “Төмс” хөтөлбөрт хамрагдаад шинэ сортын төмс тарьж байгаа учраас хамаагүй амар байна. Мөн “Сэлэнгийн хөгжлийн төлөө сан” ТББ-тай хамтарч ажилласнаар маш олон сайхан боломжийг бидэнд өгдөг. Тухайлбал, сонгины үрийг хөнгөлөлтэй өгнө. Тодорхой хэмжээний болзолтойгоор үр өгөөд, хариуд нь бид тарьсан ногооныхоо нэг хэсгээс буцаах жишээтэй. Үр хадгалах, шинэчлэх зорилгоор дорвитой ажил зохион байгуулж байгаагийн нэг нь энэ.

-Таны хувьд энэ үзэсгэлэн худалдаанд хэд дэх жилдээ оролцож байна. Сэлэнгээс машинаар хот руу тээвэрлүүлээд хүнээр заруулбал зардал бага гарах юм биш үү?
-Энэ үзэсгэлэнд дөрөв дэх жилдээ хамрагдаж байна. Гол нь өөрийнхөө ногоог өөрийн гараар тарьж, хэрэглэгчиддээ хүргэнэ гэдэг хамгийн сайхан. Бусад хүнд худалдаж заруулахаар хэрэглэгчдэд тэр бүр шинэ ногоогоо хүргэж чадахгүй. Тухайлбал, салатны навчийг өчигдөр хураасан. Өнөөдөр зарж чадахгүй бол маргааш, нөгөөдрөөс хэнд ч хэрэггүй болно.

-Тэгэхээр хадгалалтын асуудал хүнд байх нь ээ?
-Хадгалалтын асуудал маш хүнд. Тийм болохоор хадгалах биш, намартаа багтаагаад бүгдийг нь зарахын төлөө л мэрийдэг. Гэхдээ зарим тохиолдолд амжихгүй. Үлдсэнийг нь зооринд хийгээд, баярын үеэр худалддаг. Мэдээж манай Сэлэнгэд бол айл бүр ногоогоо хадгалсан, зарах гэж мэрийцгээдэг болохоор үнэлгээ маш бага. Тиймээс хотод ирсэн дээрээ бүгдийг нь борлуулах юмсан гэж хүсдэг.

-10 жил ногоо тарилаа. Хэзээ хамгийн их гарзтай байсан бэ?
-Өнгөрсөн жил маш их төмс тарьсан. Борлуулж чадахгүй, зооринд хийж байсаар соёолчихсон. Тэгээд ч зориулалтын зоорь биш болохоор дороо муудах аюултай. Өмнө нь бас луувангаа нэлээн ургуулаад хаягдал их гаргаж байсан.

-Авчирсан ногоогоо бүгдийг нь борлуулсны дараа нутгаа зорих уу?
-Уг нь аравдугаар сарын 1 хүртэл ногоогоо борлуулаад энд зогсоно гэж гэрээ хийсэн юм. Гэтэл 20 хоноод дараагийн ногоочин ирнэ гэсэн. 20 хоногт ногоогоо борлуулж яагаад ч амжихгүй. Эхний 10 хоногт энд үзэсгэлэн гарч байгааг хүмүүс төдийлөн мэдэхгүй байж арай гэж одоо л ирж эхэлсэн. Хүмүүс мэдээд овоо борлуулалт эхэлтэл хугацаа маань дуусаад явах болоод байна. Би ч хугацааг нь сонсоод гайхаад л байна. Уг нь өнгөрсөн жилүүдэд борлуулах ногоогоо дуусгаад л явдаг байсан юм л даа. Гэтэл энэ жил арай богино хугацаа өгсөн байна. Энэ жил яамнаас олон ногоочдод боломж олгож байгаа болохоор тэр биз дээ.

-Нийслэлд ногоогоо борлуулахад ямар нэг хүндрэл бий юу?
-Хүндрэл гэх зүйл алга. Харин төр засгаас бидэнд ногоогоо худалдаалах ийм сайхан нөхцөл бүрдүүлээд өгч байна. Гэтэл зарим ногоочид хотод ирээд хэл ам үүсгээд байгаад харамсдаг. Архи дарс ууж, юмаа алдах тохиолдол гардаг юм билээ. Бас ногооны хаягдал маш их гаргана. Үүнийгээ дор бүр нь цэвэрлэж авах сэтгэл дутаад байна уу даа. Мөн харьцааны соёл муутайгаас болоод хэл аманд өртөх гээд байдаг юм шиг ээ.

Хүмүүс ногоо үзээд юу гэж ч асууж мэднэ. “Хятад юм уу, Монгол юм уу” гээд л янз бүрээр асууна. Тэр үгийг даахгүй уурлах явдал гардаг. “Өөр газраас ав. Хужаа ногоогоо аваад ид” гэх зэргээр хүний ая эвийг олж харьцаж чадахгүйгээс асуудал үүсгэдэг. Энэ бүхнийг өөрөө тооцоолоод ногоогоо сайхан сурталчлаад байвал аль аль талдаа ашигтай шүү дээ. Миний хувьд дөрөв дэх жилдээ хотод ирж ногоогоо борлуулж байна.

Лангуу ашиглалаа, хотод ногоо худалдааллаа гээд ямар ч түрээс төлбөр авч байгаагүй. Энэ сайхан боломжийг зөвөөр ашиглах хэрэгтэй л дээ.

Б.Золзаяа