тогтоомжууд удаа дараа гарсаар. Vvнээс гадна нэгдсэн бодлого, төлөвлөгөөгvй явж ирсэн тул байгаль орчин сvйтгээд орхидог жишиг тогтох хандлагатай болсон гээд сөрөг vр дагавар олон. Энд уул уурхайн салбарт тус болохоос илvv, vйл ажиллагааг нь доголдуулж хөдөлгvvрийнхээ тосыг гоожиход хvргэсэн гурван хуулийн тухай өгvvлье.
Монгол Улсын ашигт малтмалын нөөцийн санд 540 шороон ордод 206.25 тонн, vндсэн 50 ордод 1278.2 тонн алтны нөөц бvртгэлтэй байна. Өнөөдөр алт олборлолт тушаалт төдийлөн их биш юм. Монгол Улс жилд 24 тонн алт олборлож байсан удаа бий.
2006 он. Энэ vеэс алт, зэс, нvvрс гээд ашигт малтмалын vнэ өсч эхэлж байв. Мөн манай улс хөрөнгө оруулагчдын хараанд өртөж мөнгөө бариад ирж эхэлсэн. Тухайн vед нэг унци алт 797 ам.доллараас дээш гарч 1000 руу дөхөж байлаа.

Нэг тонн цэвэр зэсийн vнэ ч бас дээш тэмvvлж нэг тонн нь 3000 ам.доллар хvрч байв. Яг энэ vед УИХ Зарим төрлийн бутээгдэхvvнд vнийн өсөлтийн албан татвар ногдуулах тухай хууль баталж хэрэгжvvлсэн. Энэ хууль зарим бvтээгдэхvvнийх гэх боловч дэлхийн зах зээл дээр өдөр, сар, жилээр vнэ нь аажмаар өсч эхэлсэн зэс, алтнаас 68 хувийн татвар авах болсон. Учир нь Лондонгийн металлын биржид нэг унци алт 500, нэг тонн зэсийн баяжмал 2600 ам.доллараас дээш гарсан vед дээрх татвар ногдуулах босго тогтоосон билээ. Дараа нь алт, зэсийн vнэ дахин нэмэгдэхэд дээрх босгыг мөн өндөрсгөсөн. Уг хууль гарснаас хойш алт олборлолт, тушаалт жил бvр буурав.
Тухайлбал Ашигт малтмалын газраас гаргасан тооцоогоор 2010 онд зургаа, сvvлийн хоёр жилд тус бvр таван тонн алт олборлосон гэдэг. Энэ тооцоог хийхдээ тус газар жил бvр алт олборлож буй аж ахуйн нэгжvvдээс хvлээн авдаг ажлын тайланд vндэслэн гаргажээ. Гэтэл төв банкинд тушааж буй алт олборлосноосоо хэд дахин бага байдаг. Жишээ нь 2010 онд Монголбанкинд 2.1, өнгөрсөн онд 1.5 тонн алт тушаасан мэдээлэл бий. Монгол Улс 2010 онд зургаан тонн алт олборлосон нь дэлхийн нийт алт олборлолтын 0.2 хувийг бvрдvvлсэн аж. Харин гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татвар гарахаас өмнө дээрх хувь бvхэл тоогоор илэрхийлэгддэг байлаа. Товчхондоо алт тушаалт буурч дэлхийн томоохон металлын биржид vнэ нь өссөн юм. Нөгөө талаар дээрх хууль хэрэгжиж эхэлсэн нь алтны далд наймаа цэцэглэх хөрс суурийг бэлдэж өгсөн гэж болно. Нинжа нар өнөөдөр хvрз, жоотуу, тvмпэнгээ орхиж техникжсэн нь алтны далд наймаа хэрхэн цэцэглэснийг илтгэнэ. Баримт дурьдвал 2006-2010 онд алт хууль бусаар хил нэвтрvvлэх гэсэн 28 хэрэг гарчээ. Ингээд гаалийнхан 95.8 кг алт хураан авч хууль хяналтын байгууллагад шилжvvлсэн байна.
Алт тушаалт буурч улсын төсөвт алтны оруулах мөнгө нь багассан ч байгаль орчин сvйтгэсэн нь их. Мөн нинжа хэмээн нэрлэгдсэн хувиараа алт олборлогчдын армийг зузаатгасан хэрэг байлаа. Ийм ч учраас хууль бусаар алт олборлогч нинжа нарын тоо зундаа зуун мянгад хvрсэн удаатай. Ингээд УИХ-аас 2011 оны нэгдvгээр сарын 1-нээс гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татвар гэж нэрлэгдсэн уг хуулийг хvчингvй болгох шийдвэр гарав. Тэгээд Ашигт малтмалын тухай хуульд өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авах тухай заалт оруулсан нь илvv оновчтой шийдвэр болсон билээ.

Урт нэртэй хуулиар Шарын голын уурхай хаагдана

Гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татвар хvчингvй болсноор алт тушаалт нэмэгдэнэ гэсэн хvлээлт төв банкинд байлаа. Гэтэл Гол мөрний урсац бvрэлдэх эх, усны сан бvхий газрын хамгаалалтын бvс, ойн сан бvхий газар ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай хууль залгамжлан гарсан. Хvмvvсийн “урт нэртэй” хэмээн нэрлэж заншсан энэ хуулийн дагуу нvvрс, төмрийн хvдэр, алтны ашиглалт болон хайгуулын 1400 лицензийн талбайн хил зааг, vйл ажиллагаа явуулахыг хориглосон бvс тогтоож тусгай зөвшөөрлийг нь тvдгэлзvvлж нөхөн төлбөр өгөх тухай яригдсан билээ. Дээрх лицензийн 400 орчим нь ашиглалтынх, 243 алтных юм. Энэ хууль хэрэгжиж эхэлсэнтэй холбоотой хийсэн судалгаагаар хайгуулын компаниуд зөвхөн 2009 онд гэхэд 300 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийжээ. Мөн зарим жилд 700 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулсан удаа ч бий. Тэгэхээр уг хуулиар хориглосон талбайд урд өмнө нь оруулсан хөрөнгийн хэмжээ асар их гарах нь тодорхой. Өнөөдөр хуульд заасан хориглолтын бvсэд багтаж лиценз нь хvчингvй болсон компаниудад төр 60 орчим тэрбум ам.долларын нөхөн төлбөр өгөх тооцоо гараад буй аж. Урт нэртэй хуулиар хориглосон бvсэд орсон ашиглалтын лицензийн 31 нь нvvрсний уурхайнх гэдэг. Гэтэл эрчим хvчний салбарын нvvрс олборлогчийн нэг Шарын голын уурхайн лицензийн талбай бvхлээрээ урт нэртэй хуулиар хориглосон бvсэд орсон юм. Нvvрсний бусад лицензийн талбайн зарим хэсэг нь хориотой бvсэд хамрагджээ. Энэ бvхний улмаас өнөөдөр урт нэртэй хууль хэрэгжихгvй, тодорхой vр дvн гарсан зvйлгvй гацаанд ороод байна.

Мөнгөний урсгал хаасан “стратеги”

Гадаадын хөрөнгө оруулалт энэ онд огцом буурсан тухай эдийн засагчид тодорхой тоо баримттай ярьж буй. Манай улсад орж буй нийт хөрөнгө оруулалтын 80 гаруй хувь нь уул уурхайн салбарт чиглэдэг гэдэг.
Монголд жилд 4.5 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт орж ирдэг байсан бол өнөөдөр 1.4 болж буурчээ. Монголбанкнаас хийсэн судалгаагаар Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтыг тооцолгvйгээр жилд 2.5 тэрбум ам.доллар орж ирдэг байж. Гэтэл энэ мөнгөний урсгал татарч энэ оны эхний долоон сарын байдлаар 500 гаруй сая ам.доллар болсон байна. Энэ нь нөгөө л манай улсын “гайхамшигтай, эх орныхоо ирээдvйг аварсан” хуультай холбоотой гэдэгт эдийн засагчид санал нийлдэг. Энэ нь өнгөрсөн онд УИХ-аар батлагдсан Стратегийн ач холбогдол бvхий салбарт vйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хууль юм. Жилийн өмнө Өмнөговь аймгийн Гурван тэс сумын нутагт орших Овоот толгойн коксжих нvvрсний ордыг эзэмшигч Канадын хөрөнгө оруулалттай “Саус гоби Сэндэс” компанийг Хятадын төрийн өмчит “Чалко” компани худалдан авах санал тавьсан. Энэ наймааг хааж, гадаадын төрийн өмчийн компани манай улсад ашигт малтмалын лиценз эзэмшvvлэхгvй байх vvднээс дээрх хуулийг гаргасан.
Гэтэл энэ хуулийн зорилт vндсэн шалтгаанаасаа гажиж гадаадаас орж ирэх хөрөнгө оруулалтад бvхэлд нь чагт тавьсан билээ. Төрийн эрхэм тvшээд энэ алдаагаа засахаар хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан ч vргээсэн хөрөнгө оруулагчдаа эргvvлж авч ирэх хэмжээнд хvрсэнгvй. Хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулснаас хойш 14 компани л Монголд хөрөнгө оруулах санал тавьсан байна. Өөрөөр хэлбэл уг хуульд хvнийг “өндөр нам, тарган туранхайгаар” ялгаад заачихсан нь орж ирэх мөнгөний урсгалдаа хаалт хийчихсэн хэрэг болжээ. Нэг ёсондоо бид дэлхийн эдийн засгийн хямралтай зэрэгцээд ургашлах замдаа нvх ухсан хэрэг.

АРДЧИЛАЛ