Энэ ордын дийлэнх хувийг төрийн өмчит “Эрдэнэс Таван толгой” ХК эзэмшдэг бол багахан хэсэг нь “MCS”-ийн “Энержи ресурс” болон Батлан хамгаалахын сайд Д.Бат-Эрдэнийн хувийн компани болох жижиг буюу орон нутгийн гэх тодотголтой “Таван толгой” ХХК-ийн мэдэлд байдаг. Өөрөөр хэлбэл, Таван толгойн орд газарт дээрх нэр бүхий гурван компани олборлолт явуулж, хар алтыг Хятад болон бусад гуравдагч орнуудын зах зээлд нийлүүлж буй юм.

Есдүгээр сарын 5-ны өдөр Таван толгойн орд газарт нэгэн чухал үйл явдал тохиолоо. Энэ нь төрийн өмчит “Эрдэнэс Таван толгой” ХК Таван толгойн ордын Цанхи толгойн зүүн хэсэг буюу Цанхийн зүүн уурхайгаас БНХАУ-ын Ганц модны боомт хүртэл шууд нүүрс тээвэрлэх, Цанхи толгойн баруун хэсэг буюу Цанхийн баруун уурхайгаас нүүрс экспортолж эхлэх нээлтийн ёслол байв. Нээлтийн ёслолд оролцохоор, мөн Цанхийн зүүн, баруун уурхайтай газар дээр нь танилцахаар албаныхан болон хэвлэл мэдээллийн баг тусгай нислэгээр 07.10 цагт Улаанбаатарын “Чингис хаан” олон улсын нисэх онгоцны буудлаас Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сум руу хүлгийн жолоо залсан. Цаг арван минут нисээд Цогтцэций сум дахь “Таван толгой” нисэх буудалд газардлаа. Нисэх буудлаас 20 орчим минут авто машинаар яваад “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн ажилчдын хотхонд очсон. Уурхайн хотхоноос мөн л 20 орчим минут авто машинаар яваад Таван толгойн нүүрсний орд газарт хүрч очдог ажээ.

Орд газрын тухай

Таван толгойн нүүрсний орд газар нь Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутаг Улаан нуурын хөндийд оршдог. Өмнөговь аймгаас зүүн тийш 90 км, Цогтцэций сумын төвөөс өмнө зүгт 16 км, харин БНХАУ-ын хилээс 170 км зайтай. Нийт 220 хавтгай дөрвөлжин км талбайг хамардаг энэ орд газар ордынхоо хэмжээгээр 6.4 тэрбум орчим нүүрсний нөөцтэй бөгөөд 1.4 тэрбум нь коксжих, 4.6 тэрбум нь эрчим хүчний нүүрс гэнэ. Дийлэнх нөөц “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн буюу төрийн уурхайд байгаа. Ухаа худагийн уурхай буюу “Энержи ресурс”-д 500 орчим сая тонн нь хамаарах бол маш бага хувийг орон нутгийн Таван толгой ХХК эзэмшдэг гэж “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн Уурхайн удирдлагын газрын захирал Б.Гантулга ярилаа.

Хотхонд 700 гаруй уурхайчин амьдардаг

“Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн уурхай гэж чухам ямаршуухан дүр төрхтэй газар байдаг, тэнд юу болж байна гэдэг төсөөллийг уншигчдадаа хүргэе гэж зорилоо.
Уурхайн хотхонд багцаагаар 40 гаруй гэр байх бөгөөд гэрт уурхайчид, ажилчид амьдардаг. Харин оффис, халуун ус, хоолны газар, ариун цэврийн болон угаалгын газар зэргийг чингэлэг ашиглан бий болгожээ. Гэрүүд болон чингэлэгүүдийг цементэн замаар холбож, замын хажуугаар мод, цэцэг тарин тохижуулжээ. Төрийн уурхай дөнгөж хөл дээрээ тэнцэн буй нь хотхоны амьдралаас харагдлаа. Хотхонд дөнгөж хөл тавиад байхад аюулгүй байдлын ажилтан хаагуур явах, ямар хувцас, хэрэглэл өмсөх талаар аюулгүй байдлын зааварчилгаа өглөө. Хотхонд чанга дуугаар ярих, замгүй хэсгээр явах хориотой. Учир нь шөнийн ээлжийнхэн ажлаасаа бууж ирээд унтаж буй. Цанхийн зүүн уурхайд 370, баруун уурхайд 350 орчим ажилчин өдөр, шөнийн ээлжинд тасралтгүй ажиллаж байгаа гэхээр энэ хотхонд 700 гаруй уурхайчин амьдардаг юм.

Баруун уурхайн нүүрсээр ашиг олно, зүүн уурхайн нүүрсээр өр дарна

Цанхийн баруун уурхайн нүүрсний экспортыг эхлүүлэх болон Цанхийн зүүн уурхайгаас Хятадын Ганц модны боомт хүртэл тээвэрлэлт шууд хийх нээлтийн ёслол Таван толгойн орд газарт болсон. Баруун, зүүн уурхайн хар алтыг тээсэн, нэг нь л гэхэд 100 тоннын даацтай 40-өөд аварга машин хучилтаа хийгээд хилийн зүг хөдлөхөд бэлэн, эгнэн зогсчээ. Тууз хайчилсны дараа аварга том машинууд ар араасаа хүнд араагаар хөдөлж, ёслолд оролцсон зочид, төлөөлөгчид гар даллан үдлээ. Ёслолд оролцсон албаныхнаас гадна энэхүү ёслолын ажиллагааг “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн уурхайчид, БНХАУ-ын төрийн өмчит “Чалко трейдинг” компанийн, мөн уурхайн олборлолт, тээвэрлэлтэд хамтран ажиллагч бусад бүх компанийн төлөөлөл гээд нийт 200 орчим хүн сонирхсон.
Цанхийн зүүн уурхайгаас БНХАУ-ын Ганц модны боомт хүртэл шууд тээвэрлэлт хийхийг баяр ёслолын шинжтэй нээж байгаа нь учиртай. Хуучин Зүүн уурхайгаас олборлосон нүүрсийг Цагаан хадны гаалийн хяналтын бүсэд хүргэж буулгаад, тэндээс дахин ачиж Хятадын хил дээр хүргэдэг байсан. Харин энэ өдрөөс эхлэн Зүүн уурхайд гүний гаалиар орж, тэндээсээ шууд тээвэрлэлтээр Хятадын талд бууж байна. Айл түлээгээ авахдаа гэрийнхээ гадаа дөхүүлчихөөд, тэндээсээ өөр унаагаар дахин авдаггүй шиг шууд Хятадын Ганц модны боомтод нүүрсийг тээвэрлэн хүргэх нь маш их зардал, цаг хугацаа хэмнэсэн баярт үйл явдал юм.
Цанхийн баруун уурхайн нүүрсний экспортыг эхлүүлэх нээлт ч бас утга учиртай. Баруун уурхайн ашиглалтын үйл ажиллагааг хоёрхон сарын өмнө эхлүүлсэн ч хэдийнэ олборлолт эхэлж, нүүрсээ экспортод гаргахад бэлэн болгочихжээ. Монгол Улсын иргэн бүрийн эзэмшиж буй эх орны эрдэнэсийн хувь хишиг болох 1072 хувьцаа үнэд хүрч, иргэдэд ашиг авчрах эсэх нь Цанхийн баруун уурхайг ашиглаж, хар алтыг зах зээлд үнэд хүргэн зарах нь шууд хамааралтай учир экспортын үйл ажиллагаа эхэлснээ тэмдэглэхээс ч өөр аргагүй юм.
Дашрамд дурьдахад, Цанхийн зүүн уурхайн нүүрсийг өмнөх Засгийн газрын үед БНХАУ-ын “Чалко” компаниас авч ард иргэдэд сар бүрийн 21 мянган төгрөг болгон тараасан 350 сая ам.долларын өрөнд өгч байгаа. Өнгөрсөн хугацаанд 180 сая ам.долларын өрийг нүүрсээр дарсан бол одоо 170 сая ам.доллар нь үлдээд байгаа юм. Тиймээс үлдэгдэл өрөө энэ онд багтаан шуурхай өгч, авалцахын тулд Цанхийн зүүн уурхайгаас олборлосон нүүрсийг Цагаан хадны гаалийн хяналтын бүсээр дамжуулахгүйгээр Таван толгойн ордод нь шууд гүний гаалиар оруулж, Хятадын Ганц модны боомтод аваачихаар хоёр улс тохиролцож чадсан. Тохиролцоо ёсоор үлдэгдэл өрийг дарах нүүрс Цанхийн зүүн уурхайгаас хөдөлсөн нь энэ ээ. Харин Цанхийн баруун уурхайн нүүрсийг өрөнд өгөхгүй, Хятадын зах зээлд харьцангуй өндөр үнээр олон компани өрсөлдүүлэн худалдах аж. Хятадын хэд хэдэн компанитай нүүрс худалдахаар хэлцэл ч хийжээ. Эхний хэлцлийн урьдчилгаа төлбөр болох найман сая ам.доллар “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн дансанд орж ирсэн гэнэ. Энэ мөнгийг компанийн гүйцэтгэх захирал Я.Батсуурь “Өнөөдөр Цанхийн баруун уурхайгаас экспортлох нүүрсний урьдчилгаа төлбөр орж ирсэн. Энэ бол бидний анх удаа олж байгаа цэвэр ашиг” гэж хэллээ. Баруун уурхайн нүүрсийг БНХАУ-ын, цаашид гуравдагч орнуудын зах зээлд худалдан борлуулсны хэрээр манай улсад ашиг орж ирэх юм.

Хоёр уурхайг дэргэдээс нь харахад…

Таван толгойн ордын төв хэсэгт Цанхи толгой хамаарах бөгөөд толгойн баруун, зүүн хоёр хэсгийг Цанхийн баруун, зүүн уурхай гэдэг аж. Хоёр уурхайд ажил оволзож байна. Уурхай маш цэмцгэр, цэвэрхэн, технологийн горимын дагуу олборлолт болон бусад бүх ажил явагддаг нь илт. Хоёр уурхай хоёулаа ил уурхай бөгөөд тусгай зассан тавцан дээрээс уурхай руу харахад тавцангаас доош орсон уурхай алган дээр тавьсан мэт ил харагдах ажээ. Хүчит техник жолоодсон уурхайчид хар алтыг зогсоо зайгүй олборлон, холгүйхэн байх агуулах хэсэг рүү хүргэх аж. Тэндээс нь хил рүү хүргэх аварга машинд ачин гүний гаалиар оруулах шат дамжлагатай.
Зүүн уурхайг гурван жилийн өмнө нээсэн бол баруун уурхайг энэ онд нээсэн. Хоёр уурхай зэрэг ажилласнаар энэ онд зүүн хэсгээс 4-4.5 сая тонн, баруунаас 3-3.5 сая тонн нүүрс тус тус олборлох зорилт тавьжээ. Цаашид хүчин чадлаа жилээс жилд нэмэгдүүлж, 2017 он гэхэд хоёр уурхайгаас жилд тус бүр 15-20 сая тонн нүүрс олборлоно гэсэн төлөвлөгөөтэй ажиллаж байгаа гэнэ.
Зүүн уурхайд Австралийн “Макмохан Холдинг” компани олборлолтыг гэрээний дагуу хийж байгаа бол баруун уурхайд гэрээт олборлогчоор манай улсын үндэсний компаниуд ажиллаж байна. “Хишиг арвин индустриал”, Мера, “Монголын үндэсний олборлогч” гэсэн гурван компанийн” Монгол уурхайчид” түншлэл тендерт шалгарч, өнгөрсөн долдугаар сараас олборлолтын үйл ажиллагааг эхлүүлж эрчимтэй, чанартай хийж байгаад сэтгэл өндөр байгаагаа “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн тэргүүн хэлж байлаа.

Монголын Засгийн газар юу хийв

Таван толгойн орд газрын баялгийг үр дүнтэй ашиглахад Монгол Улсын Засгийн газраас зөв зүйтэй, эрүүл алхам, ажлуудыг хийх хэрэгтэй билээ. Энэ талаар Цанхийн баруун, зүүн уурхайтай танилцаж явсан Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дэд дарга, “Эрдэнэс таван толгой” ХК-ийн ТУЗ-ийн дарга Ч.Сайнбилэгээс лавлахад, “Таван толгойн ордыг ашиглахтай холбогдсон дэд бүтцийг барьж байгуулах ажлыг эрчимжүүлэхэд Засгийн газар анхаарч байгаа. Таван толгой Гашуун сухайт чиглэлд төмөр замын бүтээн байгуулалтыг эрчимжүүлэх, Гашуун сухайт Ганц мод чиглэлд төмөр зам барих ажлыг саяхан шийдсэн. Засгийн газрын шуурхай хуралдаанаар энэ орд газарт газар дээр нь гүний гааль байгуулах асуудлыг шийдвэрлэснээр тонн нүүрсний өртгийг бууруулах боломжийг бүрдүүллээ. Засгийн газар болон уурхайчдын хамтын ажиллагааны үр дүнд энэ компанийн өрсөлдөх чадвар нэмэгдэнэ. Баруун цанхи хэдхэн сарын дотор нүүрс нөөцөлчихсөн байгаагаас ийм ирээдүй харагдаж байна. Засгийн газраас уурхайн гүйцэтгэх захиралд “Өрнөөс гарга” гэдэг шахалт тавьж байгаа. Цанхийн зүүн уурхайн нүүрсийг баахан мөнгөний өрөнд тавьчихсан, гэрээ нь ач холбогдол багатай, ашиггүй. Зах зээлийн үнэ буурвал бага үнээр өгдөг, өсвөл өндөр үнэтэй, сонин гэрээ. Гэрээ таван жилийн хугацаатай. Хугацаандаа төлөхгүй бол дахиж сунгана гэдэг… таван жилийн хугацаа энэ онд дуусч байгаа. Тиймээс энэ онд багтаж нүүрсээр өр төлөх ёстой. Ерөнхийдөө уурхайнхан сайн ажилласан байна. Үлдсэн 170 сая ам.долларын өрөө төлөхөд нэг асуудал ярьж байна. 170 сая ам.долларын нүүрс тээвэрлэх зардал өг гэсэн. Төсвөөс энэ зардлыг өгөхөд хэцүү байгаа ч гарцыг хайна. Цаашид нүүрсээ борлуулах тал дээр гуравдагч ч зах зээлтэй харилцана. Хятадын олон компанитай нүүрс худалдах, худалдан авах хэлцэл хийж байгаа. Нэг тонн нүүрсийг 70 ам.доллараар өгч байна. Хэлцэл амжилттай болж, “Чалко”-гийн өртэй огт хамааралгүйгээр найман сая ам.доллар орж ирсэн. Орж ирсэн мөнгийг гурав хонуулаад гаргадаг шиг ирэх нэг дэх өдрөөс зарцуулж эхэлнэ” хэмээн ярилаа.

Хятадын тал юу гэв

Цанхийн зүүн уурхайн нүүрсийг манай улс БНХАУ-ын “Чалко” компаниас авсан өрөндөө өгч байгаа гэдгийг дээр дурьдсан. Энэ утгаараа ч, эдийн засгийн хамтын ажиллагаатай хөрш орны хувьд ч БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайдын зөвлөх болон “Чалко трейдинг” компанийн ерөнхий захирлын бие төлөөлөгч нээлтийн ёслолд оролцож, уурхайн үйл ажиллагаатай мөн танилцсан. Нээлтийн үеэр БНХАУ-аас төлөөлөн ёслолд оролцож буй албаны хүмүүс “Хоёр орны харилцаа түүхэнд хамгийн сайн шатандаа яваа. Таван толгойн орд газраас олборлосон нүүрс хоёр улсын эдийн засгийн хөгжилд хувь нэмрээ оруулна. Эдийн засгийн хурдтай хөгжлийг авчрана. Албан ёсоор нээгдэж буй үйл ажиллагаанд баяр хүргэж, ажилд амжилт хүсье. Хоёр улсын төрийн өмчит компаниуд энэ ордод хамтарч ажилласнаар ард түмэндээ зүтгэж байгаа хамгийн тод жишээ. Хамтарч ажиллаж эхэлснээр бүх зовлон бэрхшээлийг хамт туулсан. Хамтын ажиллагаа нөхөрсөг явагдаж байгаа. Энэ нь хоёр улсын эдийн засгийн харилцаанд чухал нөлөө үзүүлж байгаа. Хэдийгээр доголдол учирч буй ч бэрхшээлийг туулах аргыг хамтдаа олж байгаа. Бидний хамтын чармайлтаар манай хойшдын ажил өндөр амжилтад хүрнэ гэдэгт итгэж байна” гэж хэллээ.

"Өдрийн шуудан" сонин