эхэнд Дөрвөд далай хааны Раа гүний хошууны "Харганат хэрэм" хэмээх газар ядуу тайж Чотонгийн нэгдүгээр хүү болон мэндэлжээ. Тэрбээр 2010 онд хэвлэгдсэн "Ар халхын шилийн сайн эрчүүд" номонд бичигдэж байлаа. Түүний тухай дээрхи номонд бичигдэлгүй орхигдсон зарим нэг домог түүхийг Увс аймгийн харъяат Цэвээний Доржсүрэн хэмээх эр хүүрнэсэн юм.

Чотонгийн Аръяа хэмээх Увс нутгийн нэгэн сайн эр 1980-аад оныг хүртэл нутгийн олондоо "Гайхал" гэж хүндлэгдэн сайн сайхан амьдарч байгаад таалал төгсч билээ. Түүний үр сад өнөөдөр Говь-Алтай, Увс аймгуудад энх тунх амьдарч байна. Баруун аймгийн зон олон туйлын ядуу зүдүү амьдарч байсан гучаад оны үед эрийн цээнд хүрсэн Аръяа гэр бүлээ бүү хэл хажуу хавийн айл амьтанаа тэжээдэг байсан тухай олны ярихыг хэд хэдэн удаа сонссон.

Тэрбээр морь гайхалтай сайн бугуйлддаг, моринд эрэмгий нэгэн байж. "Би ч залуудаа бугуйл хоосон газар бараг тавиагүй дээ. Сартай шөнө морьдыг бугуйлдан барих нь мөн ч сайхан даа" гэж ярьдаг байж. Тэрбээр өвлийн нэгэн хацар хайрам жавартай хүйтэн шөнө Тэс сумын харъяат "Хамар" Дондог гэгчийн хамт Тувагийн баян Жалбуу гэгчийн адуунаас аль тарганыг нь шилж барьж аваад нутгийн зүг хөөж явахдаа "Ээ баларсан юм боллоо. Эдгээр морьдыг хоёулаа Тэсийн хэдэн ядуу айлд тарааж өгчихөөд мөрөө хөөе" гэж байсан гэдэг. "Гайхал" Аръяа нь дандаа Тувагийн хилийг нэвтэрч тэдний баячуудын адуунаас нь шилж сонгон бөөн адуу хөөж Увсын нутагт оруулан ядуу зүдүү айлуудаар тараан явсаар "Гайхал" гэдэг хочтой болсон гэдэг. Ер нь тэрбээр нэг үе Тувагийн баячуудын шүдний өвчин болж явсан байдаг. Дээхэн үед намайг бага байхад нутгийн маань хөгшчүүл "Хорь, гучаад оны үед Увс аймгийн Наранбулаг сумын гурван хүний нэг нь лам, харин Тэс сумын гурван хүний нэг нь зард гарсан шилийн хулгайч байсан" гэж ярьдаг байлаа. Энэ нь ч бараг үнэн юм билээ. Чотонгийн Аръяа нь тэр шилийн хулгайч нарынх нь нэг. Тэр үнэхээр дуунд хүртэл дуулагдаж, буунд хүртэл онилогдож явсан цуутай эр байж. Гэгээнтэнд мөргөж, гэрт хонохгүй явсан үед нь "Арав хориод адуу үзэв үү, артелийн гуталтай Аръяа харагдав уу?" гэж малаа алдсан хүн сураг гаргадаг байсан гэдэг.

Аръяа нэг удаа Данзан хэмээх баян ламын гурван азарга адууг хөөж оджээ. Адууг нь хулгай авсныг дуулаад Данзан ламтан "Хулгайч хол, байна. Тэсийн голын хажууд ойртоод ирэхээр нь очиж уулзана даа" гэж адуучиндаа хэлжээ. Адуучин эр "Өндөр настай ламтан зуу гаруй км-ийн цаана байгаа Тэсийн голыг яаж хүрэх юм бол доо. Сайн хулгайч зарлаж байгаад хулгай хийдэг гэдэг. Шилийн сайн эр Аръяа "Наранбулагийн лам нарт ноостой нохой ч үлдээхгүй" гэж ярьж явсан гэдэг. Тэрийгээ л гүйцэтгэж явна даа" гэж ойр тойрныхондоо хүүрнэжээ. Хэд хоногийн дараа Данзан лам адуучинаа дуудаж жил нас, мэргэ төөргийг нь үзээд "Чи сум атгах болох нь дээ" хэмээжээ. Тухайн нутгийн лам нарын хулгайчийг барих нэгэн уншлага ёс нь "Сум гүйлгэх" хэмээх зан үйл байж. Сум атгадаг хүн нь өөрийн бодол санаагүйгээр номын тааллыг хүлээж түүний хүчийг дагадаг юмсанж. Жирийн хүмүүсийн яриагаар бол нэг бодлын гажигтай хүмуүс л сум атгадаг ажээ. Адуучин эр ч энэ мэтийг өмнө нь мэдэх болохоор Данзан ламтанд мөргөж "Эхнэр маань хариугүй амаржих болчихоод байна. Би сум атгамааргүй байна" гээд л уйлан дуулсан байна. Данзан лам түүнийг нэг том хараад "Би чамайг юу гэж элий балай амьтан болгох юм бэ. Чи битгий ай" гэж зоригжуулжээ. Үнэндээ шилийн сайн эр "Гайхал" Аръяагийн гэрт мань адуучинаас өөр сум атган очих зориг зүрхтэй хүн Данзан ламын ойр хавьд байсангүй. Ингээд шөнө болмогц Данзан лам адуучин эрийг хажуудаа суулган гарт нь сум буюу хонхны очир атгуулаад өөрөө ном гүрэм уншаад суучихаж. Ламтаны дуу улам чангарч ирэхэд сум атгасан эр дагжтал чичирч, амнаас нь цагаан хөөс сахраад иржээ. Данзан лам сүүлийн шад номоо хүнгэнүүлэн дуусгатал мөнөөх сум атгасан эр үсрэн босч зуухан дээгүүр харайж гараад уяан дээр байсан мориндоо мордон баруун хойд зүгийг чиглээд давхиж одсон байна.

Энэ үед Данзан лам магнайнхаа хөлсийг арчингаа "Үүр цайхын алдад миний адууны сураг гарна" гэж амандаа гүвтнэж байжээ. Тэс, Наранбулаг сумын хооронд хоёр зуу гаруй км зайтай бөгөөд адуучин эр тэр замыг мориор гурав дөрөвхөн цаг туулсан байгаа юм. Бартаа ихтэй, хөтөлгөө мориор гарсан хүн хоёр хонох газар гэдэг. Тэр шөнө шилийн эр Аръяа Тувагийн нутгаас адуу хөөгөөд дөнгөж гэртээ ирээд байж. Тэгээд үүр цүүрээр жаахан зүүрмэглэх аядаад байж байтал том улаан нүдтэй хүн тотгоор нь шагайгаад "Адууг минь өг. Эсвэл хүүг чинь авна" гэж шивэгнэжээ. Гэвч угийн шашин шүтдэггүй, айх гээчийг мэддэггүй Аръяа тачигнатал хөхрөөд "Танай хэдэн адуу тамд байгаа. Өөрөө очоод авахгүй юу" гэж хэлээд унтаад өгчээ. Гэвч өглөө нь түүнийг сэрэхэд эхнэр нь зургаан сартай хүүхдийнхээ хөрсөн биеийг тэврээд уйлаад сууж байсан гэдэг. Ингэж Аръяа нэг удаа айхтар чадуулсан гэдэг юм. Гэсэн ч үлэмжийн бөх зүрхтэй тэрбээр хэнд ч бууж өгдөггүй шазруун нэгэн байсан бөгөөд айхавтар хараал хийсэн Данзан ламд хүртэл бууж өгсөнгүй. Дээрхи явдлаас хойш Аръяагийн гэрийн тотгоор мөнөөх том улаан нүд үүр шөнийн заагаар байнга шагайдаг болж. Тэгэвч Аръяа "Чаддаг юм бол намайг үхүүлэхгүй юу" гэж хэлээд унтаад өгдөг байж. Түүнээс хойш Аръяагийн эхнэр нь дахин хүүхэд гаргаагүй гэдэг.

Ийнхүү баядын нэгэн цуутай хулгайчийн удам гурван азарга адуунаас болж тасарсан гэдэг билээ. Уг нь хонхны очир атгасан хүн хулгайчийг олоход хулгайч этгээд тэсэлгүй үнэнээ улайгаад уйлж дуулдаг юмсанж. Гэтэл мань Аръяа огт тоохгүй унтаад өгдөг байжээ. Тэрбээр тавин нас гараад ирмэгцээ тууврын мал дагадаг болсон байна. Хөвсгөлийн Ханх тосгонд малаа хүргэж тушаагаад буцахдаа, "Шийр лам дагаж Ширэг долоож явсаар Шилбэ хүртэл бөөстөв" гээд замаасаа адуу хөөж өртөөлөх мэт давхисаар бусад тууварчдаасаа түрүүлээд нутагтаа оччихдог байж. Нэг удаа түүнийг тууврынхаа малыг тушаачихаад нутаг буцаж явтал нэг айлын уяан дээр баахан морьд багшран харагджээ. Байдлыг ажиглавал гэрт бөө бөөлж байгаа маягтай байж. Бөө, удганд угийн дургүй, тэр дундаа ганц хүүгээ хараал жатгаас болж алдсан Аръяагийн уур гэнэт хүрч уяан дээрхи бүх морьдын уяаг тайлж суллаад гэрт явж орсон байна. Өвдөж ядарсан нэгнийг ац модон дээр суулгаад бөө бөөлж эхлэхтэй тэр яг таарчээ. Бөө хамаг л шившлэгээ дуусгаад өмнөө тавьсан түмпэнтэй юмны бүтээлгийг авахад элдвийн өт хорхой язганалдаж байсан бөгөөд Аръяа үүнээс сэжиглээд бушуухан гарч мордон өмнө нь сул тавьсан морьдио хуу хаман хөөж оджээ. Хойноос нь хөөх морьтой хүн байсангүй. Гэвч Аръяаг нэгэн хөтөл даваад эргэж хартал наран доогуур ширтэх мэт онийсон нүдтэй, цав цагаан толгойтой их л сонин эмэгтэй хойноос нь хөөж явах нь тэр. Аръяаг ташуураа далайгаад эргэтэл тэр эмэгтэй "Толботой цагаан морийг үлдээчих. Бусдыг нь та аваарай" гэж хашгирчээ. Аръяа бас зовлон үзсэн хүний хувиар тэрхүү этгээд эмэгтэйн үгэнд орж уг морийг үлдээгээд бусдыг нь хөөж одсон гэдэг. Тэрбээр хол ойроос өч төчнөөн азарга адуу хөөж ирээд нутгийнхаа ядуу зүдүү хүмүүст тараагаад өгчихдөг, өөртөө ердөө хоёр гуравхан сайн морь л авч үлддэг байж.

Тиймээс нутгийнхан нь "Уг нь манай нутгийн хамгийн баян хүн бол шилийн сайн эр Аръяа шүү дээ. Даанч тэр өөртөө унагатай ганц гүү ч байхгүй. Тэгсэн хэрнээ түүний нэрний адуу манай нутагт азарга азаргаараа байдаг. Түүний өмч бол азарга адуу мэтхэн биш. Нутгийн ардууд тэр чигээрээ түүний өмч" гэж ярьдаг байсан гэдэг. Чотонгийн Аръяа дөч, тавиад оны үед Увсын хойд талын хилийн заставынханд мундашгүй тус хүргэдэг байсан тухай тэр үеийн хөгшчүүл өнөө ч дурсдаг юм. Нэг удаа хилийн заставын дарга Донров гэгч Аръяаг дуудан уулзаж "За чамд төрийн өмнөөс нэг даалгавар өгье. Энэ даалгаварыг биелүүлж чадвал чамайг бид зүгээр орхино. Тувагийн хилийн дээрэмчдийг хоёр хоногийн дотор барьж ир. Барьж чадахгүй бол чамайг барьж тушаана" гэж хэлжээ. Аръяа юу ч хэлэлгүй мордоод явчихаж. Тэгтэл нэг харанхуй шөнө Тувагийн дээрэмчид "Үүлийн толгой" гэдэг газрын бутан дунд амарцгаан хэвтэж байтал Аръяа сэмхэн тэдэнд ойртсоор дэргэд нь ирээд гэнэт довтлон гурван тува дээрэмчинийг яах ийхийн зуургүй барьж сайтар хүлээд тэнд нь орхиж оджээ. Нөгөө дээрэмчид хүлгэндээ тийчилж муухай орилсоор л үлдсэн гэдэг. Тэр шөнөдөө Аръяа давхисаар хилийн застав дээр ирж "Барихыг нь би барилаа. Янзлахыг нь та нар мэд. Үүлийн толгойн бутан дунд хэдэн бээвийсэн юм хэвтэж байгаа" гэж хэлээд морджээ.

Хилийн цэргиинхэн түүнии тусламжтайгаар ийнхүү Тувагийн хэдэн зартай дээрэмчнийг барьж авч байсан гэдэг. 1930-аад оны үед түүний Тувагаас хөөж ирсэн зээрд азаргатай, жороо хүрэн морьтой 400 шахам тооны адууны үр төлөөр Увс нутгийн Зүүнговь, Тэс сумдын адууны цус сайжирч олон арван хурдан хүлэг шинээр мэндэлсэн түүхтэй юм. Тиймээс өнөөгийн баруун аймгийн уяач нар шилийн сайн эр Чотонгийн Аръяагаар бахархаж явах ёстой. Харамсалтай нь тэд энэ хүний намтар түүхийг мэддэггүй. Намтар түүх байтугай овог, нэрийг нь ч мэддэггүй. "Гайхал" Аръяа өөрөө сайн уяач морь шинжээч байсан гэдэг. Увс нутагт дээхэн үед "Аръяа хурдан халтар" гэдэг гайхалтай хурдан хүлэг байсныг баруун аймгийн настайчууд өнөө ч дурсан ярьцгаадаг юм. 1961 онд Увс аймаг байгуулагдсаны 30 жилийн ойгоор нижгэр том наадам болсон бөгөөд уг наадмын их насны морьдын уралдаанд 250 морь 30 км-т уралдсан нь аймгийнхаа түүхэнд хамгийн томд тооцогдож үлдсэн. Энэ наадамд хурдан халтарыгаа уралдуулахаар авчирсан Аръяа гуай "Тэс сумын хурдан хүлгүүдийг шинжиж үзлээ. Түрүүлэх нь бүү хэл айрагдах морьд алга. Миний хурдан халтарын урд гишгэх ганцхан бөгтрөгтэй зээрд морь байна" гэсэн нь ёсоор болж Ховдын Сорогдогын зээрд түрүүлж, Аръяагийн халтар удаалж байсан түүхтэй билээ.

Зохиолч Б.Ойдов

ЭХ СУРВАЛЖ: ХОРИОТОЙ БҮС СОНИН

Тува баячуудын шүдний өвчин болсон Чотонгийн Аръяа хэмээх шилийн сайн эр /Болсон явдал/
Tweet
Bolod.mn