Ялгуусан бодит социализм буюу 1960-80 оны хооронд манай улсад идэр залуусыг социалист бүтээн

байгуулалтанд сайн дураар нь дуудан дагуулахын тулд "Эвлэлийн Төв хорооны дуудлагаар Илгээлтийн эзэд" хэмээх хөдөлгөөн өрнүүлж зарим талаар Хятадад Соёлын хувьсгалын үед өрнөсөн "Улаан хамгаалагч" нарын үеийг санагдуулж байсан билээ. Тэр үеийн залуус Илгээлтийн эздэд зориулсан нэгэн дууны үгийг гуйвуулан "Үерийн усыг цээжээр хаагаад үхэр буугаар шумуул алаад сарны гэрлийг саваар уудлах сайхан жавхаа бидэнд байна аа" хэмээн дуулдаг байж билээ.

Илгээлтийн эзэд хэмээх кампанит ажил газар сайгүй өрнөж эхэлсэнтэй уялдан боловсрол мэдлэг хэрэггүй, дээд сургуульд суралцаж гадаадын их сургуульд явах бүр ч хэрэггүй, наймдугаар ангиа дөнгөж төгсөөд л хөдөө мал дээр эсвэл үйлдвэр завод дээр гарч ажил төрөл хийж эх орондоо бүтээн байгуулалт хийцгээе гэдэг дуудлага өрнөж эхэлсэн нь Хятадын улаан хамгаалагч нартай тэднийг бүр ч төстэй болгосон юм. Нусаа ч сайн авч сураагүй борвиныхоо бохирыг гүйцэд арилгаж сураагүй дөнгөж 16-17 настай жаахан амьтад хамгийн хүнд хүчир цаг наргүй ажил шаарддаг мал маллана хэмээн хөдөө очиж, газар тариалан эрхэлнэ хэмээн хөдөө орон нутагт САА-нууд дээр очиж байсан гээд бодчих. Тэд очсон даруйдаа гэмт хэрэгт холбогдох, малын араас дагаж яваад цасан шуурганд төөрөн осгож үхэх, барилга байшин дээрээс унаж бэртэх, трактор комбайн үрлэгч машин дээр сууж яваад үүрэглэн унаж хэрчүүлэх зэргээр амиа алдах явдал ч цөөнгүй гардаг байв.

Манай улсад өрнөсөн тэрхүү Илгээлтийн эздийн хөдөлгөөн нь тухайн үед ЗХУ-д Байгал-Амарын төмөр замыг бариулахаар Комсомолын хорооноос залуусыг уриалан дуудсан үйл явдлын шууд үр нөлөө байсан билээ. 1970-аад оны сүүлээр Атар газрыг эзэмших аян өрнөсөнтэй холбогдон нийслэл хотын нэгэн сургуулийн 25 сурагч аравдугаар ангиа төгсмөгцөө шууд МАХН-ын Төв хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга Ю.Цэдэнбалд ангиараа өргөдөл бичиж "Бид нар эх орныхоо бүтээн байгуулалтанд гар бие оролцмоор байна. Ялангуяа хөдөө орон нутагт өрнөж байгаа Атрын хоёрдугаар аяны ажилд идэвхтэй оролцож САА дээр очиж ажилламаар байна" гэсэн хүсэлт гаргасан ажээ.

Ю.Цэдэнбал дарга тэдгээр эх оронч сэтгэлгээтэй хүүхэд залуусыг өөрөө хүлээн авч уулзаад Сэлэнгэ аймгийн нэгэн САА-д хуваарилсан байна. САА-н даргад хандан эдгээр хүүхдүүдийг шаард-лагатай бүх зүйлээр хангаж өг гэсэн өөрийн гарын үсэг бүхий захидлын хамт явуулсан ажээ. Хүүхдүүд тус САА-д ирмэгцээ дүнхийсэн таван ханатай дөрвөн гэр бариулан хуваагдаж ороод сумын үтрэм болон тариа бригадын тасгуудад ээлжилж хуваагдан ажиллахаар болжээ. Тухайн үед монголд чимээгүй хот хэмээн нэрийддэг орос маягийн хөшөө чулуутай цементэн оршуулгууд аль хэдийнээ бий болоод байсан үе билээ. Сумын төвөөс баруун хойд хэсэгт орших наран ээвэр нэгэн уулын энгэрт энэ сумын хөдөөлүүлэх газар буюу эрт дээр үед хүмүүсийг ил тавьж байсны ул мөр бүхий чимээгүй хот уйтгартайгаар цайран оршдог байжээ. Оюутнуудад намар тариа будааны ажил дуусмагц үнэндээ хийгээд байхаар зүйл гарсангүй. Зарим нь хааяа нэг сумын авто засварын газар орж хуучин трактор хэрхэн засаж байгааг хөндлөнгөөс харахаас өөр ямар ч ажилгүй болох нь тэр. Ингээд хий дэмий гиюүрсэн оюутнууд наргин цэнгэж архи дарс ууж хоорондоо зодолдон хэрэг төвөг тарих явдал ч наад захын хэрэг болж. Энэ үед илгээлтийн эздийг ахалж явсан ангийн дарга Батхүү нэгэн шинжлэх ухаанч санал дэвшүүлжээ.

Тэрбээр ангийнхнаа нэгэн гэрт цуглуулж байгаад "За" хэдүүлээ ингэж ажилгүй дэмий гиюүрч байхаар шинжлэх ухаанд өөрсдийн хувь нэмрээ оруулцгаая. Энэ сумын хойд талын хүн тавьдаг энгэрийг асар их чөтгөр шулам шүгэлсэн газар гэж энэ сумыхан одоо хүртэл айн чичирсээр байна. Орой үдэш бүрэнхий болмогц оршуулгын газрын хавиар явбал тэндээс үл мэдэгдэх шалдан хүмүүс гарч ирээд нэрээр нь дуудан араас хөөдөг хэмээн тийшээ хүүхэд шуухдаа оройн цагаар явуулахаа ч больж. Хэдүүлээ энэ хуучин цагийн бурангуй суртлыг тасар татан зогсооё оо. Цөмөөрөө шөнийн цагаар оршуулгын газар очиж диско бүжиг зохиоё. Ер нь бүтэн сайн өдөр болгон тэнд очиж хөгжим тавиад манго татаж үдэшлэг зохиож байя.

Ингэснээрээ шашны үхширмэл хуучин үзэл суртал ямар ч хэрэггүй зүйл гэдгийг хүмүүст нотолж өгөх болно" гэсэн байна. Нэгэнт хийх ажилгүй уйдаж суусан жаалууд энэ саналыг нэгэн зэрэг алга нижигнүүлэн угтаж авсан байна. Тэд бүр сүрийг бадруулан САА-н даргад хүсэлт гарган "Бид оршуулгын газар ямар ч сүнс чөтгөр гэж байхгүй болохыг нотолно. Энэ арга хэмжээнд шаардлагатай мөнгөөр тусална уу" гэснийг САА-ын дарга ихэд дурамжхан хүлээж авснаар зогсохгүй "Манай сумын иргэд үхэгсэдийн ясыг өндөлзүүллээ гэж уурлах юм биш үү" хэмээн мөнгө санхүүгээр туслахаас эрс цааргалсан ажээ. Гэвч илгээлтийн зоримог эзэд маань САА-н даргын туслалцааг авалгүй өөрсдөө бие даан шийдэхээр болсон байна.

Ингээд намрын тэргэл сартай нэгэн шөнө 25 оюутан залуус бөөнөөрөө зайгаар ажилладаг магнитофон хөгжмөө Абба, Бонни-М, Ялла хамтлагийн дуунууд бүхий хуурцгийн хамт аваад дэлгүүрээс хөнгөн зууш, талх хиам консерв худалдаж аван торонд хийгээд сүнс чөтгөр хэмээх бурангуй нийгмийн үлдэгдэлд эцсийн цохилт өгөхөөр урам зоригтойхон хөдөөлүүлэх газрыг зорин алхаж гарчээ. Уг нь тэд тийшээ очтол замдаа шал өөр зүйл ярьцгаана хэмээн тохиролцсон боловч алхаж явах замдаа хэн нэг нь "Бид нарыг очсон чинь харанхуйд час улаан нүдтэй зэвхий цагаан царайтай хоёр гурван хүн булшин дээр сандайлаад суучихсан "Ашгүй уйдаад байсан чинь миний хүүхдүүд хүрээд ирэв үү. Алив манай гэрт орцгоо" гээд л булшныхаа тагийг онгойлговол яах вэ" гээд эхэлмэгц охид нь дуу алдан орилолдож "Битгий тийм юм яриад бай л даа" гэсэн ч цаашдаа бүхий л яриа нь сүнс чөтгөр хий үзэгдлийн талаар өрнөж эхэлсэн байна. Ингэсээр яваад шарилын газрын дэргэд очмогцоо бүгд амьсгаа даран нам чимээгүй зогсоцгоожээ.

Чимээгүй хот сарны цайвар туяанд нэг л хачин жигтэй нам гүм байдлаар дүнсийсээр тэднийг тоссон байна. Илгээлтийн эзэд шарилын газар луу дөхөж очоод эргэлзэж тээнэгэлзэн ийнхүү дороо хөшсөн мэт зогсоход гэнэт нам гүм ахуйг эвдэн хэдэн хэрээ хаанаас ч юм чарлалдаж гуаглалдан нисэхэд нь бүгд палхийтэл цочин нэг нэгэн рүүгээ хуйлран наалджээ. Энэ ажлыг анх санаачилсан ангийн дарга Батхүү нөхдөө зоригжуулан "За одоо хөгжмөө асаая" хэмээн магнитофондоо "Абба"-гийн дуу бүхий хуурцаг хийгээд хөгжилтэй цоглог хөнгөн дууны аяар бүгдийн сэтгэл дэх айдсыг үргээжээ. Аббагийн цоглог хэмнэлтэй дуунууд хадаж  эхэлмэгц зориг орсон залуус шарилын газрын гүн рүү алхан очоод булшны чулуун дээрх нэр ус он сарыг чангаар уншин "Өө хөөрхий энэ хүн хар залуугаараа явчихжээ. За энэ эмээ ч яахав ээ, 65 хүрнэ гэдэг чинь хангалттай л амьдарсан байна" гэх мэтээр уншиж эхэлсэн байна. Ийнхүү талийгаачдын нэрсийг уншиж яваад Сүхээ хэмээх зүггүй нөхөр Сувдаа хэмээх бүрлээч бүсгүйн булшны чулуун дээр сандайлан сууж тамхиа асаамагцаа бусдыгаа хөгжөөж инээлгэхийн тулд "Өө хөөрхий Сувдаа минь дөнгөж 30-хан насан дээрээ л чи минь хорвоог орхисон байна ш дээ. Сувдаа чиний сүнс энэ хавьд байгаа бол надтай ирээд нэг уулзаад орхиоч" гэхэд зарим нь хөхрөн инээлдэж зарим нь улам бүр зориг орон нээрээ энд юу ч байхгүй л байна ш дээ гэлцэн бүжиглэж маазраад эхэлжээ.

Ингээд Аббагийн хуурцгийг сольж Бонни-М-ийн бүр ч илүү хөгжилтэй дуунуудыг тавьсны дараа залуус энд тэнд хэд гурваараа манго татахын сацуу "Хөөе бүрлээч нараа, та нар босч ирээд бидэнтэй найрлаж бүжиглээч. Авсан дотроо хэвтэх уйтгартай байгаа биз дээ" хэмээн хэн нэг нь алиалан хашгирахад бүр ч ихээр хөгжилдөж инээлдэн дуу шуу болцгоожээ. Гэнэт магнитофоны хөгжмөөр цоглог нь аргагүй цуурайтаж байсан Бонни-М хамтлагийн дуу тасалдан чихраад эхэлмэгц  "Аа хальс нь зурагдчихаж" хэмээн зарим нь харамсаад эхэлжээ. Гэтэл Бонни-М хамтлагийн дуу улам бүр тасалдан хяхтнаж чихарч байснаа гэнэт дундуур нь нэгэн эмэгтэй хүний сөөнгө хоолой орж ирээд "Сая намайг хэн дуудсан бэ. Хэн миний нэрээр Сувдаа гэж дуудав" гэх нь тов тодхон сонсогджээ. Онгирон хөөрч байсан илгээлтийн эзэд энэхүү дуу хоолойг сонсмогцоо таг хөдөлгөөнгүй хөшиж орхисон байна.

Мөнөөх бүрлээчийн булшны чулуун дээр сууж нэрээр нь дуудсан Сүхээ бүр ч их айж хэдэн охидын голоор тавиад орох нь тэр. Магнитофоны өсгөгч ахиад л хэсэг чихарснаа "Та нар намайг харж байна уу. Саяны намайг дуудсан залуу миний араас яваад ир" гэж хяхтнасан эмэгтэй хүний хоолой гарах нь дуулдлаа. Энэ үед хэн нэг нь "Хүүе тэрийг хараач хэн бэ" хэмээн оршуулгын газраас нэлээд зайтай сарны гэрэлд дуниартан харагдах хөндий рүү заасан байна. Сарны гэрэлд дуниартсан тэр хөндийд булшны газраас холгүйхэн нэгэн цайвар өмсгөлтэй хүн сүүмэлзэн явж байгаа нь залууст харагджээ. Үүнийг хармагцаа л юуных нь сүнс чөтгөрөөс айлгүй шинжлэх ухаанчаар хандаж хатуу цохилт өгөх вэ. Охид нь чарлалдан нэг нэгэн рүүгээ шигдэн бөөгнөрөхөд хөвгүүд нь ч бас л тэднээс илүүтэй айн сандарч тэвдэн гүйлдэж ирсэн байна. Магнитофоны өсгөгч дахин чихарч "Тэр намайг дуудсан залуу одоохон над дээр хүрээд ир. Тэгэхгүй бол би чамайг хаана ч байсан салахгүй дагаж явсаар байгаад олж авна шүү" гэсэн байна. Үүнийг сонссон илгээлтийн эзэд ум хумгүй чарлалдан хөдөөлүүлэх газар асаалттай орхисон магнитофоноо ч хурааж авалгүй тэр чигт нь хаячихаад сумын төвийн зүг харайлгажээ.

Залуус бахардатлаа гүйж ард хаягдсан охид нь уйлан чарлалдсаны эцэст сая л амьсгаа даран зогсоход мөнөөх сүүмэлзсэн цагаан хувцастай хүн ойрхон араас нь салахгүй даган ирж яваа нь харагдсан гэдэг. Тиймээс ч бүгд ахиад л цаашаа хар хурдаараа гүйсээр сумын төвийн гэрэл дунд орж ирээд бага зэрэг тайвширчээ. Ингээд бүгдээрээ "Ямар сонин юм бэ. Сүнс чөтгөр гэж үнэхээр байдаг байх нь ээ. Тэгвэл шинжлэх ухаан социализмын онол маань хуурамч байх нь уу" гэх мэтээр ярилцсаар гэрийнхээ үүдэнд иртэл мөнөөх сүүмийсэн цагаан хувцастай хүний дүрс гэрийнх нь үүдэн дээр зогсож байсан аж. Залуус бүр ч айж бачимдан сумын захиргаа руу гүйлдэж тэндээс хэсгийн төлөөлөгчийг дуудан хэсгийн төлөөлөгч нь сумын даргыг дуудаж тэр шөнөжингөө сумаараа нойргүй түжигнэж хоносон гэж байгаа.

Ялангуяа нөгөө талийгаачийг нэрээр нь дуудаж босгосон Сүхээ хэмээх залуугийн бие бүр ч муудаж халууран элийрч ухаантай ухаангүй болсон байна. Ингээд сумын эмнэлэгт гурав хоног хэвтүүлсний эцэст Сүхээг нийслэл хот руу явуулсан боловч хотод ирээд 14 хоносны дараа амьсгал хураасан гэдэг. Үүнийг сонсоод илгээлтийн эзэд нөгөө нэрээр нь дуудсан Сувдаагийн сүнс нь ирээд аваад явчихлаа хэмээн айж эмээн шивнэлдэж байсан аж. Олон хоног араас нь салахгүй чаргууцалдсанаас харвал нэлээд егзөр чөтгөр байсан бололтой. Түүнээс хойш сумын төвийн илгээлтийн эздийн урам зориг бага багаар хугаран алдарч нэг нэгээрээ хот руу оргож явсаар эцэстээ дөрөв тавхан залуус л үлдсэн гэдэг. Харин энэ явдлаас хойш тус сумын хөдөөлүүлэх газар луу хэн ч зориглож хөл тавиагүй бөгөөд мөнөөх оюутнуудын хаяад явсан магнитофон хөгжим нь бүр 90-ээд оны эхэн үед ч хүртэл зэвэнд идэгдчихсэн тэндээ хэвтсээр байсан гэдэг юм.

Тэмдэглэсэн Ц.Батбаатар

ЭХ СУРВАЛЖ: ХОРИОТОЙ БҮС СОНИН