Дэжид -Өнөөдөр 2010 оны 5 сарын 26-нд Дорнод аймгийн төвд он удаан жил ажиллаж амьдарч байсан буриад ястаны төлөөлөл Дамдинжав гуайтай ярилцлага хийх гэж байна. Английн Кембрижийн их сургуулийн антропологи Ази судлалын салбараас Монголын 20-р зууны аман түүхийн төслийн ярилцлагад бидний урилгыг хүлээн авч ярилцлага өгөх болсонд юуны өмнө талархал илэрхийлье. Ярилцлага өгөхийн өмнө таниас асууж тодруулах ганц хоёр зүйл байна. Нэгдүгээрт та энэ ярилцлаганд нэрээ нууцлах шаардлага байна уу?

Дамдинжав -Байхгүй ээ.

Дэжид -Тодорхой хугацааны дараа түүх эрдэмтэн судлаачид та бид хоёрын ярьсан ярианаас тодорхой хэсгийг судалгааныхаа материалд ашиглах зөвшөөрлийг та Кембрижийн их сургуульд олгож байна уу?

Дамдинжав -Болно оо болно.

Дэжид -Таны бага нас яаж өнгөрсөн бэ, ээж аав, нутаг ус, ах дүүгийнхээ талаар тодорхой ярьж өгөхгүй юу?

Дамдинжав -

Би Баяндун сумын харъяат 1935 онд төрсөн. Манай өвөг дээдэс бол 1918 онд Чита мужийн Агийн үндэсний тойргийн Хойд Аг гэдэг нутгаас хойноос нүүж ирсэн. Ер нь ах дүү хамаатан садангаараа олуул нүүж ирсэн л дээ. Тэгээд Цагаан овоо, Баяндун, Баян-Уулын нутгаар нутаглаж байгаад хамгийн сүүлд Баяндун сумын нутагт суурьшиж амьдарсан. Тэгээд би Баяндунгийн сургууль төгссөн. Улз голын хошууны сургууль нэртэйгээр 1923 онд байгуулагдсан. Энэ бол Дорнод аймагт анх байгуулагдсан хоёр сургуулийн нэг нь. Нэг нь аймгийн төвийн Баянтүмэнгийн сургууль юм. Улз голын сургуульд ерөнхийдөө энэ хойгуурхи буриад сумдын айлын хүүхдүүд сурдаг байсан.

Дэжид – Хэдэн буриад сум байсан бэ?

Дамдинжав -Цагаан овоо, Баяндун, Баян-Уул, Дашбалбар. Энэ дөрвөн сум. Тухайн үед сумд бол их жижигхэн маш олон сум байсан даа. Гэхдээ хошуу гэдэг нь нэг. Нэг хошууныхаа төв дээр сургуультай. Сургууль нь дандаа хойноос ирсэн багш нартай. Орос хэл мэддэг, боловсролтой, гимназ төгссөн ийм улсууд багш байсан. Тэр хэмжээгээрээ Улз голын хошуунаас Монголын хөгжилд нэмэр болохуйц сэхээтнүүд олноор төрж гарсан. Одоо жишээлбэл ганцхан Баяндунгаас л гэхэд 38 эрдэмтэн төрж гарсан. Ийм олон эрдэмтэн төрж гарсан өөр сум манай аймгийн 14 сумаас байхгүй. Энэ бол тэр үеийн сургуулийн ая гавъяа гэж үздэг. Сайд байсан хүнээс эхлээд, хөдөлмөрийн баатар, гавъяат, ардын гээд янз бүрийн хүмүүс төрөн гарсан даа.

Дэжид -Социализмын үеийн томоохон сэхээтнүүд Баяндунгаас их гарч байсан байх нь ээ?

Дамдинжав -Байсан юм. Ганц Баяндунгаас гэлтгүй ер нь энэ хойд талын буриад сумдаас их гарч байсан юм. Цэдэнбалын үед Сайд нарын зөвлөл,Намын төв хороо, Яамдын хэмжээнд буриадууд их байсан. Ер нь буриадын сэхээтнүүдийн талаар ярихад 1911 оноос 21 он тэрнээс хойш Монгол улсын хөгжилд маш их хувь нэмрээ оруулсан улсууд. 21 оны ардын хувьсгал гэхэд л ер нь Халх Монгол, Орос хоёрын хоорондох бүх төрлийн холбоо харилцааг буриадууд зуучилж ардын хувьсгал ялахад маш их зүтгэл болж өгсөн. Тэр бол орос хэл мэддэг хэрээрээ халхчууддаа туслаж байгаа хэрэг шүү дээ. Тэр байтугай ардын хувьсгалын ид үед, ялсны дараахан үед буриадууд халх монголд маш ихээр орж ирсэн. Тэгэхэд яам тамгын газар, албан байгууллагууд гэхэд буриадгүй байгууллага бараг байхгүй байсан. 21 онд түр засгийн газар байгуулагдахад Элбэгдорж Ренчинов гэдэг хүнийг зөвлөх бөгөөд цэргийн зөвлөлийн даргаар томилж хойноос татаж ажиллуулж байсан. Жамсран Цэвээн гэж монгол улсын анхны эрдэмтэн хүн байсан. За тэгээд яам тамгын газар бүгд орсуудтай харьцдаг, орос хүн ажилладаг байсан болохоор тэнд буриадууд хэлмэрч, орчуулагчын ажлыг гүйцэтгэдэг байсан л даа. Тэр хэмжээгээр Баяндун сум гэхэд хойно төгссөн, гимназад байсан төгссөн төгсөөгүй ямар нэг хэмжээгээр боловсролтой ийм улсууд ирж багшилж байсан.

Дэжид -Тэр улсууд ирчихээд суурьших уу, буцаад явдаг байсан юм уу?

Дамдинжав -Суурин байсан. Бүр бөөнөөрөө, бүлгээрээ дүрвэж ирсэн улсууд байсан л даа.

Дэжид -Ер нь хэдий хэмжээний айл өрх орж ирж байсан юм бол, тоо баримт байдаг болов уу?

Дамдинжав -Би ер нь буриадын түүх судалдаг хүн л дээ. Баргыг бас бага зэрэг судалж байгаа. Буриад судлалын талаар 20-иод ном бичээд байгаа хүн л дээ. Их ч материал цуглуулсан. Тэр номон дээр маань бүр тоо баримтаараараа байгаа. Хаанаас бид яагаад орж ирэх болсон, орж ирэх болсон шалтгаан юу байв, орж ирэхэд нь яаж хүлээж авав, засаг захиргааны зохион байгуулалтанд яаж оров гээд их судалсан.

Дэжид -Та тэр зүйлээсээ жаахан тодруулж хэлж өгөөч. Яагаад орж ирэх болов, орж ирэхэд ер нь ямар байсан юм?

Дамдинжав -Орж ирэх үндсэн шалтгаан бол ерөөсөө орост шахагдаад л наашаа гарч ирсэн. Ядуу цөөнх хэсгээсээ л оросууд албаар нааш нь нүүлгэсэн хэрэг шүү дээ. Одоо манайх руу хятадуудыг газар нутаггүй, тариа тарих газар байхгүй тийм улсуудаа л нааш нь ирүүлж байгаа хэрэг. Ийм байдлаар л дөч, тавин мянгаараа л орсоос орж ирж байсан. Тэр үед газрын маргаан маш их байсан. Газар уснаасаа болоод хоорондоо зөрөлддөг, зодолдох бол энүүхэнд, байлдах шахуу юм болж байсан. Тэр байдлаасаа болж бүх юмнаараа хавчигдаад чөлөөтэй газар нутаг, хэл усаа мэдэх Монголоо бараадахаас өөр арга байхгүй. Тэр Октябрийн хувьсгалаас ч дүрэвсэн юм байхгүй. Зөвхөн чөлөөтэй амьдрал хайж, эрэлхийлж Монголруу орж ирсэн. Орж ирэхдээ Хэнтий, Дорнод аймагт Хорийн буриад гэдэг нь орж ирсэн. Хөвсгөл, Сэлэнгээр бол баруун буриад гээд чиглэл чиглэлээрээ л урагшаа зүтгэсэн хэрэг л дээ. Орж ирсэн даруйд нь Монголын харъяат болно гэдэг асуудлаа тавьсан. Тэгэхэд Орсын харъяатаасаа бүрэн гараагүй хүмүүсийг Монголын харъяат болгох нь бас нэг хүндрэлтэй асуудал байсан. Тэрнээсээ болж хоёр улсын хооронд дипломат яриа хэлэлцээр хийж байж сүүлд нь Монголын харъяат болгож зургаан хэсэг байгуулсан. Зургаан хэсгийн нэг нь миний түрүүн яриад байдаг Улз голын хошуу 1922 онд байгуулагдсан. Дараа нь Халх буурийн хошуу, энэ хоёр хошуу одоогийн Дорнод аймаг буюу Цэцэн хан аймагт энэ зүүн талд байсан. Онон голын хошуу гэдэг нь Хэнтий аймгийн хойд сумд Дадал, Биндэр, Батширээт энэ гурав. Ерөө голын хошуу гэдэг нь Сэлэнгийн Ерөө сумын хавьцаа, Эг Сэлэнгийн хошуу гэдэг нь Эгийн гол, Сэлэнгэ мөрний хавьцаа, Хэрлэн голын хошуу гэж Хэнтийн Цэнхэрмадалаас зүүн хойш Мөнгөнморьт гэж бий тэр хавьцаа, тэгээд Төв аймгийн Эрдэнэ сум. Ингэж зургаан хошуу байгуулж хүлээж авсан. Газар нутаг өгсөн. Засаг захиргааны зохицуулалт хийж сум, хошуу байгуулсан. Ийм л түүхтэй юм билээ. Тэгж л энд ирж суурьшиж дээ. Буриад бол анхнаасаа Байгаль нуур, Сэлэнгэ хавиар байсан, одоогийн Буриад улсын нутагт. Ингэж нэг хэсэг нь Монголд орж ирсэн, нэг хэсэг нь зүүгээр яваад Хятадын Шинхэнь нутагт суурьшаад одоо ч тэндээ байж байгаа. Ингэж гурав тасарсан ястан байхгүй юу буриад.

Дэжид -Тухайн үед орж ирье гэсэн болгоныг оруулж байсан уу?

Дамдинжав -Тэр чинь хулгайгаар л орж ирнэ биз дээ. Сэм шөнө дөлөөр нүүдэл суудал хийнэ. Малтайгаа айл гэр бүхэл бүтнээрээ л нүүж ирсэн л дээ. Нууц байдлаар л ихэвчлэн орж ирсэн. Сүүлдээ задгайрсан. Задгай явсан. Хилийнхэн хүлээж авахгүй, хилийн харуулынхан эсэргүүцэх, хавчих, хөөх туух, янз бүрийн л асуудал гарч байсан л даа. Тэгэхдээ яахав дээгүүрээ Солийн Данзан, Оросын гадаад явдлын яамны сайд байсан /…?…/ энэ тэр удаа дараалан уулзалсан, гэрээ хэлцэл хийсэн. Үүний үр дүнд асуудал нааштайгаар шийдэгдсэн. Тэгээд Монголын харъяат болох асуудлаа эндээ зохион байгуулаад, дээр ярьсан хошууд байгуулагдаж тэр хэвээр одоог хүртэл явж байгаа юм. Яахав сүүлийн үед 30-аад оны үед хошуудыг татан буулгаж, тэр үед олон жижиг сумд байсныг бөгнүүлж нэгтгээд одоо Дорнод аймаг гэхээд дөрвөн сум байгаа юм үндсэндээ. Гэхдээ дотроо халхчууд бий л дээ. Нэг сум гэхэд 70, 80-аад хувь нь буриад, бусад нь халх байх жишээний ийм л байгаа юм. Би Монголын буриадын талаар 20-иод ном бичивүү дээ. Бараг нь хэвлэгдсэн. 2009 онд “Буриад Монголчууд” гэж ном бичсэн.

Дэжид -Таны багад бага сургуульд хэдэн наснаасаа орж байв, гэрийн багш гэж байсан уу?

Дамдинжав -Гэрийн багш бол өмнө нь байсан. Би бол 44 онд сургуульд орсон. Насны хувьд бол янз янз л байсан. 11, 12 настай хүүхэд нэгдүгээр ангид орох жишээтэй. 7, 8-тай хүүхэд бараг орохгүй. Шахаж шаардсанаар л сургуульд ордог байсан. Би бол 44 онд 9 настайдаа сургуульд орсон хүн. Бага сургуулиа сумандаа төгсөөд, аймгийн төвд ирж 10 төгсөөд, их сургуульд ороод ХААД-ийг төгссөн хүн дээ. Малын их эмч мэргэжлээр.

Дэжид -Та эцэг эхээс хэдүүлээ вэ?

Дамдинжав -Ганцаараа

Дэжид -Эцэг эх чинь ямар хүмүүс байв, ямар ажил төрөл эрхэлж байв?

Дамдинжав -Аав маань Монголд орж ирээд цэрэгт яваад, одоогоор хошууч цолтой л хүн юм даа. Офецир хүн байсан юм. Сүүлд нь өвчний шалтгаанаар халагдаж ирээд сумандаа худалдааны хоршооны зарагч хийж байгаад, сүүлд нь машинт станц гэж байсны станцийн даргаар ажиллаж байгаад өвчин нь бүр болохоон байгаад сүүлд нь нутагтаа очоод насбарсан даа. Эндэхи станцууд өвс хадаж, тариа тарьдаг, орос мэргэжилтэнүүдтэй, сүүлийн үеийн САА-рхуу байсан юм даа.

Дэжид -Тэр машинт станц чинь хэдэн онд байгуулагдаж байсан юм бэ?

Дамдинжав -39 онд байгуулагдсан. Трактортай, машинтай, бас тариа тарьдаг, хадлан хаддаг байсан юм. Хадлангий нь цэргийн ангийн агтанд тэжээл болгож өгч байсан.

Дэжид -Ээж чинь…?

Дамдинжав -Ээж яах вэ ажилгүй, аавын явсан газар яваад л байна биз дээ.

Дэжид -Та арав төгсөөд л хотруу ХААД-рүү малын эмч мэргэжлээр суралцахаар шууд явсан уу?

Дамдинжав -56 онд 10 жилээ төгсөөд, эхлээд МУИС-д ороод гурван жил шахуу их сургуульд сураад тэр хооронд ХААД сургуулийн барилга ашиглалтанд ороод урагш нь нүүсэн юм. Тэгээд хоёр жил болоод төгсөн дөө.

Дэжид -Тэр мэргэжлийг сонгоход та өөрөө сонгосон уу, эсвэл хэн нэг нь зөвлөсөн үү?

Дамдинжав -Өөрөө, өөрөө. 59 онд сургуулиа төгсөөд, энэ урд Буурийн баруун талд Тамсагийн САА гэж байсан. Тэнд малын их эмчээр хоёр жил ажиллаад хойшоо Казгистанд нэг жил курст явсан юм. Тэгээд төгсч ирээд САА-н даргаар дөрвөн жил гаран ажилласан.

Дэжид -Тэр чинь ямар САА байсан юм, шинэ байгуулагдаж байсан юм уу?

Дамдинжав -Үгүй ээ, байгуулагдаад 6 жил болсон САА байсан.

Дэжид -Тэр үеийнхээ ажлаас тодруулж ярьж өгөөч. Малын их эмч гэдэг ямар ажил ажил хийдэг хүн байсан юм, юу голчилж хийдэг хүн байсан юм. САА дарга гэдэг тэр үедээ их том, САА тухайн үед ямар бүтэцтэй байв, ямар машин техник, тоног төхөөрөмжтэй байсан юм?

Дамдинжав -Тамсагийн САА нь махны чиглэлийн үхэр өсгөдөг САА байсан юм. Тэр үеийн томоохон САА-н нэг байсан. Малын эмч гэдэг малыг хорогдолгүй байлгах, эрүүл байлгах гэдэг малын эмчийн хариуцсан үүрэг байдаг. Энэ дагуу л ажиллаж байсан.

Дэжид -Малын эмч дандаа л айлуудаар явж үзэх үү, эсвэл малаа авчирч үзүүлэх үү?

Дамдинжав -Айлаар л явна. Яахав сумын төвийнхөн бол авчирч үзүүлнэ. Нэг машинтай. Тэгээд хөдөө малчидаараа явна, дуудлага ирвэл очиж үзнэ. Дуудлага ирэхгүй үед бол байнга эргэж тойрч байх жишээтэй. Ийм жишгээр л ажиллана.

Дэжид -Тэр үед малыг урьдчилан сэргийлэх ямар ажил хийж байв?

Дамдинжав -Хийгдэлгүй яахав. Урьдчилан сэргийлэх вакцин тарилга хийгдэнэ. Дээр үед одоогийнх шиг тийм хорио цээр тавьсан халдварт өвчин нэг их гарч байгаагүй дээ. Тарилга, суулгалт сайн хийгддэг байсан. Тэгээд дараа нь САА-д ирэхэд байгуулагдаад 6 жил болсон САА байсан. Дашбалбар сумын Чулуунхороот гэж уурхай байсан газар байгуулагдсан САА. Вольфром, Гитболдын уурхай байсан юм. Оросууд ашиглаж байсан. Дороосоо гүний усанд автаад уурхай хаагдахад САА байгуулаад байр сууц, бүх юмыг нь ашигласан. 59 онд атар эзэмшиж атарын анхдугаар аяны хүрээнд газар тариалангийн чиглэлээр САА ажиллахаар болоод /тэр Чулуунхороотоос Эрээнцав хүртэл энэ хооронд 100 км юм даа/ нүүж ирж байх үед нь буюу 62 онд би САА-н даргаар ирж ажилласан юм. Тэр үед САА ер нь газар тариаланг голлон хөгжүүлж байсан. 16-18 мянган га газар үр тариа /улаан буудай/ тариалдаг байсан. Тэр үед комбайн гэхэд 50, 60-иад, торактор гэхэд 70, 80-иад, тэгээд чиргүүл машин олонтой байсан. Таван тариа бригадын зохион байгуулалттай, ажиллах хүчний хувьд бол дутагдалтай байсан. Гэхдээ кампанит ажлын үеэр энд тэндээс хүн амьтан авдаг л байсан. Аймгаас авдаг байсан, аймаг хангаж чадахгүй бол УБ-аас авдаг байсан. Тэгэж л тариагаа хурааж энэ гурлын үйлдвэрт тушааж байсан. Энэ аймгийн гурлын үйлдвэр чинь 59 онд байгуулагдсан үйлдвэр шүү дээ. Хятадууд байгуулсан юм. Энэ гурлын үйлдвэрийн улаан буудайны 70, 80 хувийг энэ САА дангаараа хангадаг байсан. Төмөр зам дагуу, түрүүчийн тариа бригад төмөр замаас хоёр, гурван км л байсан байх. Тэгээд төмөр замаар зөөдөг байсан юм.

Дэжид -Төмөр зам хэдийд тавигдсан юм. Тэр үед бүрэн ашигладаг байсан уу?

Дамдинжав -Төмөр зам чинь гучин хэдэн онд тавигдсан юм. Халх голын дайны үед тавигдсан төмөр зам. Дайны зориулалтаар, зэвсэг техник, хүнс тэжээл, бүхий л юмыг тээвэрлэх зориулалтаар тавигдсан. Тэр төмөр зам одоо хүртэл байгаа нь энэ л дээ.

Дэжид -Төмөр замыг тухайн үед хэр зэрэг ашиглаж байсан бэ?

Дамдинжав -Ашиглаж л байсан л даа. Гэхдээ эхэн үедээ хүчин чадлаар муу л байсан байх. Сүүлд орсууд энд ирсэн үеэс нилээн сайн ашигласан л даа.

Дэжид -Хэдэн оноос Орос мэргэжилтнүүд ажиллаж эхэлсэн бэ? Өөр улсаас мэргэжилтэн ажиллаж байсан юм уу?

Дамдинжав -Зөвхөн оросууд л ажиллаж байсан.

Дэжид -Удирдах ажилтанаар л ирэх үү, ажилчинаар бас ирж байсан уу?

Дамдинжав -САА-н даргын зөвлөх гэж байна, инженер, аграномич гэж байна, бригадын механик гэж байна. Ер нь орсууд САА-д нилээд их байсан даа. Гэр бүлээрээ 4, 5 жилийн томилолтоор ирнэ.

Дэжид -Тэр үед шинэ техник тоног төхөөрөмжид сургах ажил сум САА-д яаж явагдаж байв?

Дамдинжав -Дотроо тракторын жолооч бэлтгэх курстэй байсан юм. Бас гаднаас курс төгссөн улсуудыг авдаг. Тэр үед САА-нуудыг удирдах ерөнхий газар гэж байсан юм. УБ-т ХААЯ-ны эрхтэй байгууллага. Тэндээс мэргэжилтнээр хангана. Тэгэхдээ бүрэн хангаж чадахгүй. Одоогийнх шиг ажил олдохгүй биш, ажил хүнгүйдсэн ийм л үе байсан. Төгссөн байхад ажил байж л байдаг. Одоо хичнээн сургууль төгсөөд ажил олдохгүй тийм болж байна ш дээ.

Дэжид -Тэр үед ажилчдыг яаж авдаг байсан бэ?

Дамдинжав -Элсүүлж л авна даа, сумдаас, аймгаас, Улаанбаатараас авна. Нийслэлийн эвлэлийн хороо гэж байсан юм. Тэнд ажилчин залуусын хэлтэс гэж байсан. Радиогоор зарлуулаад сууж байхад хүмүүс ирдэг байсан. Тэгээд тэр хүмүүстэй уулзаж элсэлт аваад авчирч л байсан. Угаасаа шинэ газар байгуулагдсан САА учраас ажиллах хүчин муу байсан юм. Нэг суман дээр байгуулагдсан бол сумын уугуул оршин суугчид байна шүү дээ. Тийм юм байхгүй байсан юм.

Дэжид -Удирдах ажилтанг яаж томилох вэ? Та хүссэн газраа очих уу? Эсвэл дээрээс нам удирдлага тавих уу?

Дамдинжав -62 онд хойно Казгистанд нэг жил курст сураад ирэхэд л удирдах ерөнхий газрын дарга Лоохууз байсан. Лоохууз тэнд ажлуулна гэсэн саналаа хэлж байгаа юм. Тэгээд 7, 8 хүнээс Улс төрийн товчооны нарийн бичгийн зөвлөгөөнөөр орж батлагдаж ингэж ирдэг байсан юм. Аймгаас тавихгүй. Шууд төвөөс тавьдаг байсан юм.

Дэжид -Тэр үеийн удирдах ажилтаных ч тэр, ажилчдынх ч тэр цалин хангамж хүрэлцээтэй байсан уу?

Дамдинжав -Тухайн үедээ болдог л байсан. Ер нь давгүй л байсан. Юмны үнэ өөр, мөнгөний ханш чанга л байсан даа.

Дэжид -Хамт олныг яаж бүрдүүлж байв, тэр үеийн хүмүүсийн хөдөлмөрт хандах хандлага ямар байсан юм бол?

Дамдинжав -Сайн байсан, ер нь ажлын төлөө л зүтгэдэг, явдаг л байсан. Удирдах ажилтан, мэргэжилтэн, жирийн ажилчин ялгаа алга. Одоо бол ер нь хачин болоод байна ш дээ.

Дэжид -тэр үед ямар хүнийг эрх мэдэлтэй хүн гэх вэ? Ялгаа байх уу? Ажилчин, дарга хоёрын хооронд?

Дамдинжав -Мэдэхгүй ээ, тухайн үеийн хүмүүс дуулгавартай л байсан, ажилтай байсан. Дураараа явна, ажил хаяна гэж байхгүй. Тийм л байсан.

Дэжид -САА-н таны ажиллагсадын ихэнх нь эрэгтэйчүүд байсан уу?

Дамдинжав -Аль аль нь байна. Техникийн тал дээр дандаа эрэгтэйчүүд, тариа будаа, үтрэм тэр тал дээр дандаа эмэгтэйчүүд. Тэгээд малтай байсан. Мал дээр ч яахав эрэгтэй эмэгтэйгүй л ажиллаж байсан л даа.

Дэжид -Та нэгдэлжих хөдөлгөөний үед нэгдэлд ажиллаж байв уу?

Дамдинжав -Байсаан. Гурав дөрвөн суманд ажиллаж байсан.

Дэжид -Та тэгвэл нэгдэл, сангийн аж ахуй гээд ХАА-н салбарт ер нь байж дээ? Тухайн үед нэгдэлд хүмүүс яаж орж байв, нэгдэлийн гишүүд ямар давуу эрхтэй байв?

Дамдинжав -Ер нь бол албаар шахуу оруулж байсан үе шүү дээ. Тэгээд малаа нийгэмчилнэ, нэгдэлдээ өгнө. Өөрсдөө тодорхой тооны малтай байна. Түүнээсээ илүү гарвал нэгдэлдээ өгнө. Ийм л зохион байгуулалттай байсан даа. Ер нь тэгээд нэгдэлээс хадланг нь хадаж өгнө, хашаа хороог нь барьж өгнө. Хүн дутагдалтай өрхөд ноос хяргах, төл хүлээн авах үеэр хүн хүчээр туслана. Малчдад тэгэж л туслаж дэмждэг, бүх асуудлыг зохион байгуулалттай шийддэг ийм л байсан.

Дэжид -Нэгдэлийн гишүүддээ жилийн эцэст ашиг орлого гэж хуваах уу?

Дамдинжав -Хуваана.

Дэжид -Тэр нь жилд нэг удаа байх уу?

Дамдинжав -Тэгнэ. Дураараа юм байхгүй. Нэг хонь гаргаж идсэн ч зөвшөөрөл авна шүү дээ. Одоо бол бүх юм хувийн. Бүгдийг зараад гэрээ ачаад явсан ч л чөлөөтэй болоод байна шүү дээ.

Дэжид -Тухайн үед бол нарийн зохион байгуулалттай байсан уу?

Дамдинжав -Өө нарийн, тэгж дураараа аашлах юм ер нь байхгүй шүү.

Дэжид -Таны ажил хийж байх үед хэцүү юм уу, жигшдэг зүйл юу байв? Бас амархан, бахархдаг зүйл юу байв?

Дамдинжав -Одоотой адилгүй зохион байгуулалттай, дуулгавартай байсан нь л зүгээр санагддаг юм.

Дэжид -Тухайн үеийн бодлого чиглэлийг тухайлбал нэгдэлжих хөдөлгөөн, сум, САА-н талаар хэвлэл мэдээллээр хэр бичиж байв, ямар мэдээлэл явагддаг байсан бэ?

Дамдинжав -Мэдээллээр ч муу л байсан байх л даа тэр үед. Намын үнэн, Хөдөлмөр, Зулуучуудын үнэн гурав л байлаа. Хөдөө аж ахуй гэж сэтгүүл сонин хоёр гарч байсан юм. Шугмын радио сонсоно тийм л байсан үе.

Дэжид -Хувьчлалын үед та ажиллаж байв уу, танай орон нутагт хувьчлал яаж явагдсан бэ?

Дамдинжав -90-ээд оны үеэр л хувьчлагдсан л даа. Хувьчлал ер нь замбараагүй л болсон. Мал эмнэлэг л гэхэд хувьд өгчихсөн. Тэр нь мэргэжилтэй, мэргэжилгүй хүн авчихаж байгаа юм.

Дэжид -Тэр үед малын эмнэлэг ямар бүтэцтэй байсан юм, сум болгонд байсан юм уу, хэдэн хүн ажиллаж байв?

Дамдинжав -Аймагтаа байна. 10 гаран эмчтэй. Тэгээд сум, бригад болгонд малын бага эмч ажилладаг байсан. Тэгээд хувьчлагдсан. Мэргэжилтэй, мэргэжилгүй, тэр ч бүү хэл аграномич хүн мал эмнэлэг хувьчлаад авчихсан байх жишээтэй. Их замбараагүй болсон. Тодорхой удирдлагаас чиглэл өгнө, тэгээд хийх нь хийнэ, хийхгүй нь хийхгүй. Бүх үйлчилгээ төлбөртэй, боловсон хүчний бодлого гэж алдагдсан. Ер нь сүүлийн үед боловсон хүчний асуудлыг төрөөс анхаарахаа больсон доо. Бидний үед яс таван жил сууж байгаад л мэргэжлийн диплом авдаг байсан. Одоо ичнээ гэж нэг юм байна, түргэвчилсэн сургалт гэж нэг юм байна. Ингээд л бүр замбараагүй болгоод хаячихсан. Одоо тэгээд мал мах гадагш гаргана гээд яриад байдаг, нөгөө мэргэжилтэн нь байхгүй л байна.

Дэжид -Тэр үед манайх мал мах экспортолдог байсан юм уу?

Дамдинжав -Өө гаргалгүй яахав.

Дэжид -Тэр үед байгаль, цаг агаарын байдал ямар байв, байгаль дэлхийтэйгээ яаж харьцаж байв, буриад зоны зан үйл, хуримлах ёс журам, хөдөөлүүлэх ёс, сүсэг бишрэлийн талаар ярилцах уу?

Дамдинжав -Цаг агаарыг урьдчилж мэддэг болзог гэж дээр үеэс уламжилж ирсэн юм байсан юм. Энэ бол зөвхөн буриадынх ч биш, орсоор дамжиж орж ирсэн. Тэдэн сарын тэдэнд тийм болзог болж өнгөрлөө, тийм газар тийм юм болж өнгөрвөл дараад нь тийм юм болно гэсэн одоогийнхоор цаг тооны зурхайрхуу л юм даа. 5-р сарын 22 гэдэг няхуур. Тэр өдөр ямар байна тэр зун, намар ямар байхав гэдэг нь тодорхойлогддог. Манай малчид дээр үед энийг маш сайн мэддэг байсан. Долоон сарын сүүл гэхэд хадландаа гарна. Тэр үед өвс ногоо үрээ тараасан үе нь. Үрээ тараасны дараагаар нь хадланг хадаж авдаг байсан. Шим шүүс нь хадсан 9 сарын сүүл тэр үед нь хадлангаас бууна. Тэр битгий хэл сар сард нь хэд хэдэн хоногоор заасан тийм юм байдаг. Болзог гэж тэр юмыг тэгж мөрдөж, цаг агаарын төлөв байдалд тохируулан ажил амьдрал, мал аж ахуйгаа эрхэлдэг байсан. Жишээ нь хонь төллүүлэхдээ хүртэл ханш нээхийн өмнө нь үү, хойно нь уу хэдийд нь вэ гэдгийг хүртэл тухайн байдлаас болж шийддэг байсан юм.

Дэжид -Тэр үед цаг агаар одоогийнхтой харьцуулахад ямар байсан юм бол?

Дамдинжав -Өө сайхан л байсан л даа. Бороо хуртай. Мал маллагааны хувьд бэрхшээл бага байсан. 60-аад он гэхэд бороо хур ихтэй, газар бүр устай, худагтай байлаа. Тарваганы нүхнээс хүртэл ухахад л булаг гардаг байсан ш дээ. Машин зам хүртэл шавар намагтай, даваа гүвээн дээгүүрээ явдаг ийм л байсан. Одоо бол бүх юм хуурайшаад байгаль их өөрчлөгдөж дээ.

Дэжид -Ер нь таны бага байхад ажиллаж амьдарч байсан үед уул усны нэр өөрчлөгдөж байсан юм бий юу?

Дамдинжав -Ганц нэг байдаг л байх. Эрээнцавд гэхэд л 30-аад оны үед Амгаланхан уул гэж байсан. Одоо Үүлэнхан уул гэсэн нэртэй болчихсон байдаг юм.

Дэжид -Буриадын хурмын ёс заншил ямар онцлогтой байсан бэ? Би басганы засал энэ тэр гэж сонсож л байсан юм.

Дамдинжав -Буриад ёсонд хүү охинтой айлууд бүр жоохон байхад нь хэний хэнтэй суулгах вэ гэдгээ тохирчихсон байдаг юм. Тэр дагуугаа нас биед хүрэхэд нь тэдний охиныг хүүдээ авна гэдэг тодорхой учраас очиж хадаг тавина. Хадаг тавина гэдэг нь үндсэндээ зөвшөөрөл авч байгаа хэрэг. Хүүгийн эцэг хамаатны хэдэн хүнтэй хамтаар охины ээж аав дээр очиж танай охиныг хүүдээ хань болгож авч өгье та бүхэн зөвшөөрнө биз гэсэн утгатай үг хэлээд бурханд нь хадаг тавина. Тэгээд л цаад тал нь зөвшөөрвөл дараагийн ажил өрнөдөг юм л даа.

Дэжид -Тэр зан үйл одоо хэдий хүртэл хадгалагдсан бэ? Хэдий үзэс больсон юм бол?

Дамдинжав -Ер нь хэлмэгдүүлэлтийн үеэс л бүх юм өөр болсон ш дээ. Зан заншил, шашин шүтлэг ерөөсөө бүх юм байхгүй болсон.

Дэжид -Хэлмэгдүүлэлтийн үеэс санаж байгаа юмаа яриач. Танай ойр дотны хүнээс хэлмэгдэж байсан хүн бий юу?

Дамдинжав -Манай хамаатнуудаас лав л нэг лам 10 жилийн хориод явж байгаад ирсэн. Тэрнээс өөр хэлмэгдсэн хүн байхгүй.

Дэжид -Социализмын үед өөр яаж хэлмэгдэж байхыг харав, юу юу хориотой байсан юм?

Дамдинжав -Улс төрийн хэлмэгдүүлэлт гэдэг бол 30, 40-өөд оны л үеийн асуудал. Тэр үед сургуульд сурах хүртэл их хэцүү байсан. Хэлмэгдсэн хүний хүүхдийг сургуульд авдаггүй байсан юм ш дээ. Ямар сайндаа болохгүй болохоор нь эхээрээ овоглоод сургуульд явсан явдал буриад дотор маш их бий дээ. Бүр болохгүй болохоор сургуулиа хаяж мал дээр гарсан улс маш их бий. Тэр бол хэлмэгдүүлэлтийн л уршиг.

Дэжид -Таны мэдэх буриад ястанаас хэлмэгдэж байсан тохиолдол байна уу? Таны өөрийн сонсож мэдэж, дуулж байсан. Тэр хүн тэгж хэлмэгдэж байсан гэх мэт.

Дамдинжав -За ер нь зөндөө л бий дээ. Наад номон дээр чинь бүр нэг том гарчиг болгож бичсэн байгаа. Дандаа худал гүтгэлгээр л хэлмэгдэж байсан байдаг юм. Тэгээд ч нөхөн олговор өгч байгаа хэрэг шүү дээ. Ер нь Монголын хэмжээнд 30 гаруй мянган хүнийг хэлмэгдүүлсэн гэсэн тоо байдаг. Энэ дотроос буриадууд 11 мянга орчим байгаа юм. Гуравны нэг нь шахуу. Яахав дээ Оросоос оргож ирсэн гэдгээр нилээд чангалсан болтой байдаг юм. Тэгээд орж ирсэндээ ч буруутаагүй дээ Монголын буриад. Одоо орсын Буриадууд чинь үндсэндээ оросжиж байна ш дээ. Ялангуяа залуу үеэс монголоор ярьдаг хүн байхгүй болж байна. Ерөөсөө буриад хэлээ мэдэхгүй, ёс заншил бүх юм орос боллоо. Харахад монгол, буриад царайтай, дотор талаараа бол орос болсон. Одоо 50 жилийн дараа гэхэд оросын буриад оросдоо уусаад алга болно. Алга болох ч үгүй л байх л даа. Гэхдээ бараг л алга болсонтой адил болох байх. Энэ манай буриад бол харин жинхэнээрээ байх нь байж байгаа. Одоо 7 мянган буриад тэр олон хятадын дунд эрээд олдохгүй. Өөрсдөө ч тэгэж л ярьж байна лээ, ерөөсөө. Монголын буриад бол яахав, тэртээ тэргүй монгол буриад хоёр бол нэг юм. Бид Монголд орж ирснээрээ хожлоо гэж ойлгодог.

Дэжид -Ер нь гурван хэсэг болж хуваагдсанаас хамгийн боломжтой, ёс заншил, хэл соёлоо авч үлдсэн нь одоо Монголын буриадууд гэж үздэг юм байна, тийм ээ. Түрүүнд хуримын талаар цухас ярьлаа. Охидуудыг айлын эзэгтэй болгоход эхэлж бэлддэг байсан уу. Тэр басганы засал гэдэг нь ямар юм байдаг юм бэ?

Дамдинжав -Тэгэлгүй яахав. Тэр их том юм байна. Одоо бүх юмыг нь л бэлдэнэ шүү дээ. Хувцас хунар, гэрийн доторхи ор дэвсгэр гээд хамаатан садан айл хунараараа нэгдэж нийлж бэлтгэлийг нь базаадаг заншилтай байсан.

Дэжид -

Хүнийх нь хувьд бэлдэх үү. Айлд очсон бэр ийм байх ёстой гэж зааж сургах уу?

Дамдинжав -

Тэгнэ. Тэр үед нэг диван гэхэд л дэлгүүрээс аваад өгнө гэх юм байхгүй. Бүх юмыг өөрснөө хийж бэлдэнэ.

Дэжид -

Үндэснийхээ хувцас хэрэглэлийг хэр хэрэглэдэг байв? Социализмын үед хэрэглэж байсан уу? Одоо хэр хэрэглэж байна?

Дамдинжав -

Социализмын үед бараг хэрэглэх нь байхгүй болсон. Одоо харин сэргэж эхлэж байна. Яахав дээл хувцасны хувьд л хэрэглэж эхлэж байгаа хэрэг. Хурим найрны хувьд бол өөрөө өөр. Байхгүй болсон. Халх маягтай ч гэх юм уу, хоёрын хооронд л юм болчихоод байгаа л даа.

Дэжид -

Таны ажиллаж байх үед шашин шүтлэгийн хувьд ямар байсан бэ?

Дамдинжав -

Хориотой байсан.

Дэжид -

Яахав тэгээд?

Дамдинжав -

Нэг энгийн ажлаа хийж байсан хүн лам ч байдаг юм уу, бөө ч байдаг юм уу мэдэгдээ л бол шоронд явдаг байсан үе. Тэгээд орон нутгаас нэг, хоёр нь явчихлаа гэхэд дараагийн гурав, дөрөвдөх нь чимээгүй л байхаас аргагүй ш дээ. Тэгээд ламаар ном уншуулсан, бөө бөөлүүлсэн айл хүмүүс тэрэнд чинь хамрагдана шүү дээ. Тэгэхлээр бүх асуудал хаагдахаас өөр аргагүй болчихож байгаа юм. Одоо харин бүх юм ил болж байна.

Дэжид -

Буриад ястан маань хэр шүтлэгтэй улс вэ?

Дамдинжав -

Аа, шүтлэгтэй. Жинхэнээрээ бөөлж байгаа хүн байгаа юм уу, дандаа дуураймал, мөнгөний төлөө. Нэг юм хийсэн болчихоод л тиймэрхүү л болж дээ.

Дэжид -

Ястаны хувьд эрэгтэй эмэгтэй хүний харьцаа ямар байв, таныг ажиллаж байх үед эмэгтэйчүүдийн байр суурь яаж өөрчлөгдөв?

Дамдинжав -

Эрэгтэйчүүдээ их л хүндэтгэдэг байсан даа. Авгай нөхөр хоёр байхад авгай нь нөхрөө “Та” л гэдэг байсан. Одоо тийм юм ч л байхгүй болоо шив дээ.

Дэжид -

Социализмын үед эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдээс доогуур үнэлэгдэх, ажилд томилогдох зэрэг нь зөрөөтэй байв уу?

Дамдинжав -

Тавигдах нь тавигддаг байсан. Депутат сонгодог байхад тэдэн хүний тэд нь эмэгтэй гээд дээрээс тогтоодог байсан. Тэгээд нэр дэвшүүлнэ. Тэгэхээр тэгээд сонгогдоод л явдаг байсан л даа. Одоо бол тийм юм байхгүй. Олон дотор нэг эмэгтэй орвол ороод үгүй бол үгүй. Их замбараагүй л болоод байх шиг.

Дэжид -

Та хэдэн онд гэр бол болж байв? Залуу гэр бүлийн асуудлыг төрөөс тэр үед хэр дэмждэг байв?

Дамдинжав -

Тийм юм хөдөө газар нэг их мэдэгддэггүй л байсан байх. Би 62 онд гэр бүл болсон. 7 хүүхэдтэй.

Дэжид -

Хүүхдүүд чинь ямар ажил хийж байна?

Дамдинжав -

Хотод малын эмч байна, нягтлан, барилгын мэргэжилтэй ч байна, худалдаа наймаа хийж байгаа нь ч байна.

Дэжид -

Таныг бас бизнес сэтгэлгээтэй гэж сонссон. Хүүхдээ ямар үзэл баримтлалаар сургаж байв?

Дамдинжав -

Би 91 онд тэтгэвэрт гарсан юм. Тэгээд нэг хоршоо байгуулсан. “Нэгдэлчин” гэж. Тэгээд түүнийгээ дараа нь “Хангай” гэж хувиараа эрхлэх аж ахуй болгоод тэгээд татан буулгасан л даа. Тэр үеэс наймаа хийсэн. Төмөр гаргаад хүнсний юм авчирах хэмжээнд наймаа хийсэн. Тэгээд сүүлдээ ХЭАА болгоод барилга бариад, тэр үеэс хүүхдүүд барилга барих хэмжээнд л ажиллаад байгаа л даа. Нилээн олон барилга барьсан. Бариад л худалдаад л байсан л даа. Одоо өөрснөө ашиглах нэг барилга барьж л байна.

Дэжид -

Аймагтаа юу, хотод уу?

Дамдинжав -

Аймагт.

Дэжид -

Орон сууцны чиглэлээр барилга барих уу?

Дамдинжав -

Үгүй ээ, үйлчилгээ.

Дэжид -

Одоо та ач зээ, хэдүүлээ болж байна?

Дамдинжав -

Арван дөрөв тав болж байгаа. Энэ жил гэхэд л 5 хүүхэд 11-р анги төгсөнө.

Дэжид -

Гуравдах үеэ үзэж байна уу, дөрөвдөх үү?

Дамдинжав -

Гуравдах үе.

Дэжид -

Сайхан өндөр нас байна аа. Өдийд ингэж ажил эрхлээд явж байна гэдэг сайхан байна. Социализмын үед ажил амьдрал, цаг заваа хэрхэн зохицуулж байв? Малын эмч хүнд амралтын цаг гэж ер нь байсан юм уу?

Дамдинжав -

За даа, бараг л байхгүй дээ. ХАА-н ажил чинь тэгэж цагаар ажиллаад байх боломжгүй л ажил шүү дээ.

Дэжид -

Гэртээ байх цаг ховор уу?

Дамдинжав -

Ховор ховор. Би аймагт Мал эмнэлэгийн газрын дарга 8, 9 жил хийсэн л дээ. Хөдөөгүүр их явна. Гэрт байх нь бага л байсан даа.

Дэжид -

Тэр үед яаж ажил албанд дэвших, зэрэг дэв яаж ахидаг байсан бэ?

Дамдинжав -

Дээд удирдлага л дэвшүүлэх хүнээ дэвшүүлнэ. Тэгэж одоогийнх шиг сонгон шалгаруулалт энээ тэрээ гэж байхгүй ш дээ. Аймгийн намын хорооны товчоо шийдээд л албан тушаалд тавьдаг байсан.

Дэжид -

Та нилээд удирдах ажил хийж байсан хүн. Тэр үед хамт олныг яаж бүрдүүлдэг байв, чөлөөт цагийг хамт олноороо яаж өнгөрүүлдэг байв?

Дамдинжав -

Аймгийн төвийнхөн бол амардаг л байсан байх. Хөдөөгийнхөнд бол хагас бүтэн сайн гэж ялгаагүй. Баяр ёслол гэж сүүд болоод тэмдэглээд байх юм байхгүй. Улсын баяраар л нэг морь бөх гэж нэг өдөр болно биз. Цагаан сар ч тэмдэглэдэггүй байсан үе ш дээ. Зах зээлээс хойш л баяр ёслол хавтгайраад л замбараагаа алдаад байна.

Дэжид -

Тэр үед мал эмнэлэгийн салбарт гадаад харилцаа ямар шуу байсан юм бол? Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдээс гадна өөр ямар улсын мэргэжилтнүүд ирж ажилладаг байсан юм?

Дамдинжав -

Үр ашгийг нэмэгдүүлэх мэргэжилтэн гэж лабраторт нэг хүн ажилладаг байсан. Ер нь хөдөөд оросоос өөр мэргэжилтэн ирэхгүй дээ. Малын гурван улсын шинжилгээний үед Болгар, Оросоос ирдэг байсан.

Дэжид -

Та гадаадад зорчиж байсан уу, тэр үед гадаадад хэр чөлөөтэй явдаг байсан юм бол?

Дамдинжав -

62 онд Орост нэг жил болсон. Дараа нь 78 онд Польшид 3 сар болсон, 84 онд Германд хэдэн сар болсон. Сүүлд Япон руу нэг явсан.

Дэжид -

Тэр үед хүн болгон тэгж явах боломжтой юу?

Дамдинжав -

Үгүй л дээ. Одоогийнх шиг наймаанд яваад байгаа юм биш ш дээ. Мэргэжил дээшлүүлэх курс сургалтанд явуулна. Гэхдээ хэн дуртайг явуулахгүй. Аймгаас нэр өгнө, тэрийг нь яам шийднэ. Тэгж байж л явна шүү дээ. Японд ч яахав сүүлд Буриадын асуудлын талаар илтгэл тавих гэж 2003 онд явсан юм.

Дэжид -

Таны үед орон нутагт ямар том том үйлдвэрүүд байгуулагдаж байв?

Дамдинжав -

Ээрмэл, нэхмэлийн үйлдвэр, хивсний үйлдвэр, мах комбинат, ноос угаах үйлдвэр, цахилгаан станц байна. Цөм бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж байсан. Хүнсний кобинат байна. Аймгийн талх нарийн боовны хэрэгцээг энэ л дангаараа хангадаг байсан юм ш дээ. Одоо бол гэртээ хийгээд л гадаа гудамжинд гараад зарах шахуу юм болоод байна ш дээ.

Дэжид -

Тэр үед нарийн техник технологи нилээд өндөр хөгжсөн байсан уу?

Дамдинжав -

Тэгэлгүй яахав, хүнсний кобинат л гэхэд бүх юм оросын техник технологиор, орос мэргэжилтэнтэй байсан.

Дэжид -

Ер нь байгууллага болгонд мэргэжилтэн байсан уу?

Дамдинжав -

Байсан.

Дэжид -

Цалин хөлс нь хүрэлцээтэй байсан уу? Нэмэгдэл цалин гэж байх уу?

Дамдинжав -

Хөдөө аж ахуйд бол тийм юм байхгүй. Үндсэн цалингаа л авна.

Дэжид -

Мал эмнэлэгийн дарга тэр үед хэдий хэрийн цалин авах вэ?

Дамдинжав -

750 төгрөг байсан. Бага эмч нь 400 төгрөг. Малын их эмч 650 төгрөг авна.

Дэжид -

Тэр үед хүмүүсийн ажилсан жил энэ тэрийг нь харж үзэх юм байх уу?

Дамдинжав -

Тийм юм байхгүй л дээ. Тогтмол нэг л цалин өгдөг байсан юм.

Дэжид -

Та хувьчлалын үед ХАА-н салбарт ажиллаж байсан хүн байна. Хувьчлал ер нь эрх тэгш явагдаж чадсан болов уу. Та хувьчлалын талаар ямар бодолтой явдаг вэ?

Дамдинжав -

Жигд явсан байх аа. Ер нь хувьчлалыг би дэмий л гэж боддог юм. Малыг хувьд өгөөд дээрдсэн юм бараг байхгүй шахуу байна. Мал эмнэлэгийг хувьд өгөөд дээрдээгүй дордсон. Үржлийн ажил гэдэг ерөөсөө байхгүй болсон.

Дэжид -

Үржлийн ажил гэж өмнө нь ямар юм явагддаг байсан бэ?

Дамдинжав -

Дээр үед бүр удирддаг байгууллага байсан. Сум бүрд мэргэжлийн зоотехникч байсан. Одоо тэр бүр байхгүй. Ер нь мал аж ахуйгаа хаячихсан хэрэг шүү дээ, зах зээлийн үед.

Дэжид -

ХАА-н техник тоног төхөөрөмжийг хэн овсгоотой нь илүү хүртсэн тийм юм байх уу?

Дамдинжав -

Тийм юм байлгүй яахав. Ажиллаж байсан хүмүүс давуу эрх гэдгээрээ авсан байх.

Дэжид -

Таны амьдралд гол өөрчлөлт авчирсан ямар үйл явдал байна. Хэрвээ байгаа бол та юуг гэж үзэж байна?

Дамдинжав -

90-иэд оны үед юм даа. Энэ Японууд зун болохоор хойно хойноосоо их ирдэг. Буриадыг судлана гэдэг. Бөө, ахуй амьдрал, хэл яриа гэх мэтээр. Ер нь маш их явдаг байсан юм. Тэрнээс санаа аваад би буриадын түүх судлаад бараг 20-иод шахуу ном бичлээ. Япончууд судлаад байхад бид өөрсдөө судлах хэрэгтэй гэсэн үүднээс.

Дэжид -

Энэ хүмүүсийн урсгал таны амьдралыг өөрчилсөн гэж үзэж болох уу?

Дамдинжав -

Өө, тийм. 2000 оноос хойш л юм бичиж эхэлсэн.

Дэжид -

10 жил гэдэг их хугацаа боловч ном бичихэд бол бага л хугацаа тийм биз?

Дамдинжав -

10 жилийг нь судалгаанд, 9 жилийг нь номоо бичихэд зарцуулсан гэсэн үг.

Дэжид -

Таны амьдралд бусдаас онцгой гэх зүйл байгаа юу?

Дамдинжав -

Байхгүй дээ.

Дэжид -

Таны энэ судалгаа хийж байх явцад, ном бичиж байх үед юу их өөрчлөгдсөн байх юм? Зан заншилын хувьд, ялангуяа хэл яриа, бөөгийн талаар судалгаа их хийсэн гэж байна. Бөө гэдэг чинь удам дамжиж төрдөг юм уу, ирдэг юм уу, эсвэл сураад хийж болдог эд юм уу?

Дамдинжав -

Одоо зарим нь сураад хийдэг болоод байх шиг байна л даа. Уг нь удам дамжиж ирэх ёстой. Одоо бол тийм юм байхгүй. Сураад л овсгоотой, хэлэмгий тийм хүмүүс л бөө болоод хэдэн төгрөг мөнгө олоод, хийсэн юм нь бүр тусгай үнэлгээтэй болсон. Өөрсдөө онгоноо дуудна гэж байдаг юм. Тэр нь бараг ижил. Онгон нь ирээд тэр бөөлүүлж байгаа хүнтэй харьцах нь өөр болохоос эхлэх, дуусах хоёр нь бараг ижил байгаад байгаа юм. Тэрнээс нь л би хуурамч бөө гэж ойлгоод байгаа юм.

Дэжид -

Буриадуудын хувьд бөө нилээд дэлгэрмэл байх уу?

Дамдинжав -

Буриадын хувьд гол шүтлэг бол бөө шүү дээ. Халхад бол ерөөсөө манай аймагт бол байхгүй. Бөө бол сум суманд хэд хэд бий. Зах зээлийн үед их хавтгайраад байгаа.

Дэжид -

Дээр үед жинхэнэ удам дамжсан бөөг яаж мэдэж, тодруулж гаргаж ирдэг байсан юм бол?

Дамдинжав -

Удмаар нь л хөөж тодруулдаг байсан байх. Бидний үед бол бөө ерөөсөө байхгүй байлаа. Дээр үед тийм сайн бөө байсан юм гэнэлээ гэж л ярьдаг байсан болохоос Социализмын үед бол хаалттай байсан.

Дэжид -

Буриад ястаны хувьд бөөгийн эдлэж хэрэглэж байсан эд зүйл нь яаж хадгалагдаж ирсэн байдаг юм бол?

Дамдинжав -

Өөрсдөө нуудаг байсан юм.

Дэжид -

Нуугаад авч гарч ирсэн юм нилээд бий юу?

Дамдинжав -

Өө тун бага. Усанд хаядаг байсан. Гэр орондоо байлгадаггүй л байсан даа.

Дэжид -

Манай буриад ястанууд их тэмцэгч, дайчин хүмүүс. Ялангуяа “Шинэ Монголын төлөө тэмцэж явсан Буриадууд” гэсэн ном бичиж байсан байна. Энэ номныхоо талаар товч дурдаач. Тэдний төлөөлөл ямар улсууд байна? Яаж тэмцэж явсан юм. Ганц хоёр хүнийг дурдаж хэлэх бололцоо байна уу?

Дамдинжав -

Монголд маш их юм хийсэн хүн гэвэл Цэвээнжамсранов гэж хүн байсан. Энэ хүн бол 1911 онд Богд хаант Монгол улсын урилгаар ирж ажилласан. Тэр үедээ боловсролын тал дээр маш их юм хийсэн. Монголын боловсролын системийг үндэслэгч гэж хэлж болохоор. Ер нь буриадууд бол их юм хийсэн. Хийснийг нь дардаг, гаргадаггүй ийм улс одоо ч бий. Цэвээнжамсранов эхлээд элчингийн газар ажиллаж байсан хүн. Консулын газар ажиллаж байхдаа боловсролын талаар давхар ажиллаж байсан. Анхны сургууль байгуулсан. Хэдэн буриад багш нартай бага сургууль байгуулсанаар боловсролын системийн суурийг тавьсан. Хувьсгалт намын анхны мөрийн хөтөлбөр гэж бий. Түүнийг Цэвээнжамсранов 1921 онд төлөвлөж хийсэн. Мөн шинжлэх ухааны сонин сэтгүүл гаргаж байсан. Тухайн үед соёл боловсролын бүх асуудал түүний оролцоотойгоор хийгдэж байсан. Өөрөө бол маш том эрдэмтэн хүн дээ. Эндээс баруунтан гэж хөөгдөхөд Ленинградын их сургууль тосч аваад л шууд багшлуулж байсан.

Дэжид -

Эндээс баруунтан гэгдэж тэгж гарсан юм уу? Хэдэн онд юм бол?

Дамдинжав -

37 онд юм уу даа. Ленинградын их сургууль дэд эрдэмтэний цол өгөөд багшлуулж байсан. Дэлхийн эрдэмтэдтэй харьцдаг маш өндөр боловсролтой хүн байсан. Ер нь их үндсэрхэг үзэлтэй хүн байсан. Хоёрдахь нь Элбэгдорж Ренчино гэж хүн бий. 1921 оны 4 сард орж ирсэн хүн. Монголын засгийн газрын зөвлөх бөгөөд Хэргийн зөвлөлийн тэргүүлэгч хийж байсан. 25 он хүртэл дөрвөн жил ажилласан хүн. Тэр хугацаандаа маш их юм хийсэн хүн. Монголыг Оростой холбох асуудлыг тэр хүн ер нь гардаж хийсэн дээ. Цэвээнжасранов, Элбэгдорж Ренчино хоёр. Тэгээд багш нар олон бий. Сургуулийн гол багш нар буриадууд байсан. Дандаа гимназ төгссөн. Эрдэнэбатхаан гэж Гэгээрлийн яамны сайд 4 жил хийсэн хүн бий.

Дэжид -

Хэдэн онд хийж байсан юм?

Дамдинжав -

24 оноос хойш. Тэр үед Халх Монголчуудаас гимназ төгссөн байтугай, курст суусан хүн байхгүй байсан. Орос хэл мэдэх хүн байхгүй. Тэгэхэд буриадууд оросуудын хажууд байсан сургууль гимназ төгссөн, орос хэл мэддэг арай илүү боловсролтой гэгдэж байсан үе л дээ. 20-иод оны үед. Тэр хэмжээгээрээ л Монголын хөгжилд нэлээд түлхэц өгсөн. 21 оны Ардын хувьсгалын үед байлдаж байсан шүү дээ буриадууд. Хувьсгалын дараа үед Монголын бүхий л байгууллагуудад ажиллаж байсан. Яам бүхэн чинь зөвлөхтэй байлаа ш дээ. Дандаа буриадууд. Орчуулагч хийнэ.

Дэжид -

Та түрүүн хэлмэгдсэн хүмүүсийн гуравны нэг нь буриадууд байсан гэлээ. Голцуу ямар хүмүүс өртөж байсан юм бол. Ямар асуудлаар голцуу хэлмэгдэж байсан юм бол?

Дамдинжав -

Пан Монголын асуудал байна, Гэндэн Дэмидийн асуудал байна. Ерөөсөө бүх асуудалд холбогдуулж баривчилж байсан даа.

Дэжид -

Социализмын үеийн төрийн дээд удирдах ажилтнуудад буриад ястанууд нилээд зонхилж байж, тийм ээ?

Дамдинжав -

Цэдэнбалын үед байсан. Цэдэнбал өөрөө бага ястан болоод тэр үү, хажуудаа бага ястан тийм улсуудыг татаж ажиллуулж байсан нь бас нэг бодлого байлгүй дээ.

Дэжид -

Тэрнээс гадна эзэмшсэн мэдлэг, боловсрол, чадвараараа нилээд өндөр байсан болов уу гэж бодогдож байна?

Дамдинжав -

Тийм байсан тал бий.

Дэжид -

Тухайн үеийн багшийн чадвар байна уу, ямар болоод тэр үеийн боловсон хүчний чадвар тийм сайн байсан юм бол?

Дамдинжав -

Ер нь буриадууд сургуульд хүүхдээ явуулах тал дээр маш сайн байсан. Багш нар сайн байсан. Улсын их сургууль 41 онд байгуулагдсан. Тэнд 70-аад буриад орсон байгаа юм. Их сургуулийн оюутан болж. Тэрнээс үүдэн их хэл ам гарч байсан. Буриадын төлөө байгуулагдсан сургууль уу, халх монголын төлөө байгуулагдсан сургууль уу гэж асуудал хүртэл гарч байсан. Оросууд орж ирээд та нар буриадуудыг яагаад ийм олноор нь авдаг юм гээд. Та нар халхынхаа төлөө юм уу, эсвэл энэ оргож ирсэн буриадуудын төлөө юм уу гэж. Оросууд тэгдэг байж.

Дэжид -

Оросоос буриадуудыг шахах бодлого явагддаг байсан уу?

Дамдинжав -

Байсан. Тэгдэг байсан болоод тэгж байхгүй юу. Тэгээд сургуулиас хөөх, ганц нэгээр нь гаргах асуудал байсан даа.

Дэжид -

Тэр бол тухайн үед бас хэлмэгдэж байсан, хавчигдаж байсан явдал байж, тийм ээ.

Дамдинжав -

Биднийг бага сургуульд орж байх үед танай хамаатан садан, гэр бүлээс цагаан хааны цэрэгт явж байсан хүн байна уу, үгүй юу гэж анкет бөглүүлдэг байсан ш дээ.

Дэжид -

Нэг хэсэг олон улсын харьцаа таатай бус байсан үе байсан. Орос хятадын харьцаа муу байлаа. Тэр үед ар монголд орж ирсэн жижиг ястануудын хувьд мэдрэгдэж нөлөөлж байсан юм байсан болов уу?

Дамдинжав -

Намайг Чулуун хорооны САА-н дарга байхад урдаас орж ирсэн Баргуудыг ажилчинаар өгч байсан юм. 12, гурван хүн байл уу. Сайхан л хүлээж авсан даа. Тэр ч яахав дээ. Оргож орж ирээд баривчлагдаад, НАХ яамаар шалгагдаад, гэм зэмгүй, янз бүрийн асуудалгүй гэдэг нь нотлогдоод нааш нь ажиллах хүч муутай гээд өгсөн юм. Гэр орон өгөөд, сарын цалин түрүүлж өгөөд ингээд ажиллуулсан. Гэхдээ хяналт тавих үүргийг бидэнд хатуу тавьдаг байсан. Ер нь Чулуун хороонд янз бүрийн хүмүүс ажилладаг байсан. Эсэргүү Нямбуу гэж мэднэ биз дээ. Түүнийг хүртэл малчнаар өгч байсан юм. Нямбуу эсэргүү гэдэг утгаараа оргож ирсэн өвөрмонголчуудаасаа нилээд чанга байсан. НАХ яамныхан байс хийгээд ирнэ. Ирэхдээ сумын даргад ийм ажлаар ирлээ гэдгээ танилцуулна. Ирснээ томилолтон дээрээ бөглүүлнэ. Хаана байрлаж байгаа вэ гэхээр цэргийн анги дээр байрлаж байгаа гэнэ. Явахлаараа за ажил бүтлээ гээд томилолтоо бөглүүлээд явна. Ер нь маш их шалгалт ихтэй нарийн байсан үе дээ.

Дэжид -

Тэр хүмүүс ирээд ямар асуудалд яаж хандах вэ? Юу хийхэв?

Дамдинжав -

Юу хийснээ хэлэхгүй ш дээ. Цаанаасаа удирдамжтай ирнэ тэгээд тэр дагуугаа ажиллаад л явдаг байсан байх даа. Тэр Нямбуу чинь САА-аас гадагшаа гарах эрх байхгүй. Сумнаас гадагшаа гарвал аймгаас зөвшөөрөл авна. Аймгаас гадагшаа гарах бол Төв хорооноос зөвшөөрөл авна. Өөрөө бол Монголын хуулинд байхгүй арга хэмжээ авагдлаа, аль ч хуулинд цөллөгийн арга хэмжээ байхгүй гэдэг асуудал ярьдаг байсан. Тэр нь ч тийм л байсан юм шиг байна лээ. Ер нь чадалтай мундаг хүн байсан даа. Яриа хөөрөө, мэдлэг боловсрол их. Гадны янз бүрийн радиог эх хэлээр нь сонсоно. Аргагүй л боловсрол сайтай хүн болоод тэр дээшээ авирч байсан биз. Тэрний ч буруу байхгүй байсан болтой байдаг юм.

Дэжид -

Тухайн үед тийм хараа хяналттай хүнтэй ажиллахад хүндрэлтэй байсан уу?

Дамдинжав -

Хүнд. Тэр чинь их айхтар. Тэр өвөрмонголын хүмүүстэй яая гэж байхад дээрээс нь улс төрийн хэрэгтэй хүн тавьчихаар чинь бүр айхтар. Өөрөө дээр нь хяналтанд орчихож байна гэсэн үг. 4 жил тэгж ажилласан. Байнгын түгшүүртэй. Тэр улсуудын асуудлыг шийдвэл өөрөө хоморгонд нь явна шүү дээ. Дэмжсэн гэдгээр.

Дэжид -

Нямбуу гуайн гэр бүл юу хийх вэ?

Дамдинжав -

Хүний их эмч байсан эмчээ хийнэ.

Дэжид -

Гэр орон нийгмийн асуудал нь ямар байсан бэ?

Дамдинжав -

Гэр нь сумын төв дээр өөрийг нь хөдөө туслах малчинаар ажиллуулж байсан. Хүүхдүүд нь сургуульд сураад, авгай нь эмчээ хийж байсан.

Дэжид -

Аюулаас хамгаалах яамнаас хүмүүс ирэхэд та хамт явах уу?

Дамдинжав -

Үгүй ээ, өөрснөө яваад л шалгана. Ямар ажлаар ирсэн гэхээр Нямбуутай уулзана л гэнэ өөр хэлэх юм байхгүй. Сүүлд нь уулзлаа, ажил бүтлээ гээд л явдаг ийм л байсан. Тэр үед НАХ яамныхан чанга байсан даа.

Дэжид -

Хэдийд Нямбуу гуайн тэр асуудал тавигдсан бэ?

Дамдинжав -

Шарын голд олон жил болсондоо. Бараг 20-иод жил болсон байх аа.

Дэжид -

Туслах малчин хийж байхдаа ажлаа бол сайн хийж байсан уу?

Дамдинжав -

Өө, сайн сайн.

Дэжид -

Өөртэй нь үг сольсон, нөхөрлөсөн хүмүүсийг давхар шалгах уу?

Дамдинжав -

Өө, тэгнэ. Нөхөрлөсөн, үерхсэн хүмүүсийг цөмийг хянана шүү дээ. Аймгаас хянана. Хэцүү л байдаг юм байна лээ. Тийм хэрэг түвэгтэй улсууд чинь.

Дэжид -

Нямбуу гуайг нутаг заагдаад туслах малчинаар ирж байхад хүмүүсийн сэтгэлд айдас хүйдэс байсан болов уу?

Дамдинжав -

Өө, их сайхан хүлээж авсан ш дээ. Ордог гардаг, ойр хавийн айлууд цайны сүү мүү өгдөг тийм байсан юм. Өөрөө их нийтэч хүн байсан. Гэртээ тоглуулна, айлд очиж тоглоно. Их ажилтай байсан хүн зүгээр сууж чаддаггүй байсан биз. Сайн тоглоно, янз бүрийн тоглоом их ч мэддэг байсан. Улсууд ер нь их ам сайтай байсан. Өөр тэгж ярвайгаад том зан гаргаад байдаггүй хүн дээ. Сонин хэвлэлээс уншсан, радиогоор сонссон янз бүрийн юмаа ярьж хөөрдөг тийм хүн байсан.

Дэжид -

Орос цэргийн анги хэзээ орж ирсэн юм. Орос бараа худалдаа арилжаа хэдий үеэс дэлгэрсэн юм бэ?

Дамдинжав -

90-ээд оны эхээр л оросууд гарсан ш дээ. Тэрнээс өмнө оросын дэлгүүрүүд хэд хэд байсан. Тусгай үнэмлэхтэй хүмүүс орж үйлчлүүлдэг байсан л даа.

Дэжид -

Орос мэргэжилтнүүд манайд хэдий үе хүртэл ажиллаж байсан юм бэ? Хэдий үеэс зөвлөх мэргэжилтнүүдээ гаргасан юм бол?

Дамдинжав -

80-аад оны сүүлээр л алга болсон доо. Хятадын шахалтаар л гаргасан ш дээ. Оросын цэргийн ангиуд их байсан. Наяаад оны үеэр энэ дээгүүр чинь жижигхэн онгоцнууд л эргэлдэж байдаг байсан ш дээ.

Дэжид -

Байгууллага удирдаж байсан хүний хувьд ажилчидаа энэ асуудалд яаж бэлтгэдэг байв, хувь хүний хувьд ажилчид ямар бэлтгэлтэй байдаг байв? Иргэний хамгаалалтын сургуулилтууд хийгддэг байсан уу?

Дамдинжав -

Тийм юм хийгддэг л байсан. Өдөр бүр дээгүүр онгоц нисээд бид ч яахав дасчихсан байсан. Энд ирж үзээгүй хүмүүст бол сонин л байсан байх. Цэргийн ангиуд, барилгын цэргүүд, энгийн хүмүүс гээд манай энд маш их оросууд байсан ш дээ.

Дэжид -

Вагон хаа хүртэл явдаг байсан бэ?

Дамдинжав -

Чита хүрнэ. Толгой нь л тэр хүртэл явдаг байсан байх. Бусад нь бүр Москва хүртэл явдаг байсан. Эндээс вагонд суулаа гэхэд Москва хүртэл явдаг байсан. Оросууд явсанаас хойш больчихсон юм. Одоо бол Читаас цааш явахгүй.

Дэжид -

Тэр үед Хятадын шахалт гэж ер нь ямар юм байсан юм бол?

Дамдинжав -

Дээгүүрээ л харьцаа тийм байсан байх. Тэгээд Оросууд явсанаас хойш Хятадтай харьцаа гайгүй болж 90-ээд оны эхээс Хятад руу чөлөөтэй гардаг болсон ш дээ. Одоо Орос руу явахаасаа Хятад руу гарах нь хялбар дөхөмтэй болоод байна ш дээ.

Дэжид -

Одоо Оросоос мэргэжилтэн ажиллаж байгаа байгууллага Дорнодод цөөхөн үү?

Дамдинжав -

Ер нь байхгүй байх аа. Огт байхгүй. Ер нь орос хүн байхгүй байх.

Дэжид -

Оронд нь Хятадууд их орж ирсэн юм шиг байна. Хятад хүмүүс их харагдаж байна?

Дамдинжав -

Өө тийм. Англи, америк хүмүүс ганц нэг байгууллага, сургууль дээр байгаа байх. Англи хэлний багш, бас эмнэлэг хавиар ганц нэг байдаг шиг байна лээ.

Дэжид -

Социализмын үед залуу гэр бүлийг хэр дэмждэг байсан юм бол? Гэр бүлийн талаар ямар бодлого авагдаж байсан юм бол?

Дамдинжав -

За даа, тодорхой юм байхгүй байх аа.

Дэжид -

Тэр үед ирж ажиллаж байгаа залуу гэр бүлүүдэд сум, САА ямар дэмжлэг үзүүлдэг байв?

Дамдинжав -

Дэмжлэг байхгүй ээ.

Дэжид -

Гэр орон сууцаа өөрсдөө бэлдэх үү?

Дамдинжав -

өөрсдөө.

Дэжид -

Тэр үед чинь сум нэгдэлд ер нь байр орон сууц гэж юм баригдаж байгаагүй юу?

Дамдинжав -

Ховор доо. Эхэн үедээ САА энэ тэр чинь эсгий гэрт конторлож байсан үе шүү дээ.

Дэжид -

Тухайн үед ХАА-д шинэ техник технологи ямар юм нэвтэрч байсан бэ?

Дамдинжав -

Малын тэжээл бэлтгэх асуудал дээр тодорхой ажлууд хийж байсан. Өвс хадах механикжсан салаа гэж улсаас зохион байгуулаад хадлан их бэлддэг байсан. Одоо тэр бүр байхгүй.

Дэжид -

Механикжсан салаа хэдэн онд байгуулагдсан бэ?

Дамдинжав -

70-аад оны эхээр байгуулагдсан юм уу даа. Маш их өвс хаддаг байсан. Одоо ер нь хадлан байхгүй болж дээ.

Дэжид -

Ургац ч гэсэн өөр байсан уу?

Дамдинжав -

Ургац сайн байсан. Одоо ер нь ХАА, Мал аж ахуйгаа хаяад байна ш дээ. Ер нь анхаарахаа байсан. Одоо харин нэг “Монгол мал хөтөлбөр” гэж нэг юм яригдаад байна. Энүүгээрээ анхаарах юм уу үгүй юм уу. Одоо энэ орос, хятад аль алинд нь малыг чинь ер нь бараг байшин шиг юманд байлгаж байна ш дээ. Тэгээд өвс тэжээл хангалттай авч байна. Хажууд нь худгаас услаад, уснаас айх юм байхгүй. Ус хангалттай.

Дэжид -

Социализмын үед чинь манайх их худагтай байсан биз дээ?

Дамдинжав -

Байсан.

Дэжид -

Одоо бол байхгүй юу?

Дамдинжав -

Байхгүй ээ, байхгүй. Манай урд талын сумд цөм өвс авахгүй ш дээ. Байдаг хэдэн буриадууд нь өвс авах нь авдаг. Гэхдээ урдныхтай адил авахгүй. Тэгс хийгээд… ер нь их залхуу, ажил хийхгүй болж л дээ.

Дэжид -

Буриад ясны ажилсаг чанар одоо залуу үед байхгүй болж байна уу?

Дамдинжав -

Байхгүй ээ, байхгүй болсон.

Дэжид -

Хадлан тэжээлээ бэлдэх, байшин хороогоо барих, эмэгтэйчүүд нь сүү цагаан идээ, цөцгийн тосоо цохих гээд их л олон ажилтай байсан даа?

Дамдинжав -

Тийм юм байхгүй болсон доо. Хадлан авахад маш сайн авдаг байсан юм, модны мужааны ажилд маш сайн байсан. Одоо авах нь авч л байна. Гэхдээ тэр үеийнхийг гүйцэхгүй болсон. Хуучныхтай адилгүй.

Дэжид -

Зарим нэг зан үйл хаягдсан л юм байна тийм ээ?

Дамдинжав -

Тэгсэн.

Дэжид -

Зах зээлд ороод одоо жаахан сэргэж байна уу?

Дамдинжав -

Сэргэж байгаа юм бараг алга даа.

Дэжид -

Тэр үед архи уусан хүнийг яадаг байв?

Дамдинжав -

Арга хэмжээ авна. Олон удаа уувал ажлаас хална.

Дэжид -

Таны амьдралд тухайн үед төрөөс явуулж байсан бодлого яаж нөлөөлж байв?

Дамдинжав -

Энэ зах зээл гэдэг юм чинь л бүх юм буруу тийшээ эргүүлчихлээ гэж би бодож явдаг юм. Одоо мянганы зам гэж зам тавьж байна. Энэ бол тавигдах ёстой. Ер нь зам бол сайжрах ёстой. Зам ямар байх ёстойг хэдэн орноор явж үзлээ. Гэхдээ цаг нь болоогүй. Мал аж ахуйгаа хаячихаад мянганы зам гэж шороо хийлээ. Овоо хийгдэж байгаад одоо хоёр гурван жил огт хийгдэхгүй хаягдчихлаа ш дээ. Хэнтийгээс нааш 50 км л хийсэн. Ингээд хаяад байвал хэрэг алга. Тэр хөрөнгө, анхаарлаа мал аж ахуйдаа тавих ёстой. Эхлээд ХАА-гаа сайхан болгоод дараа нь мянганы зам руугаа орох ёстой байсан юм.

Дэжид -

Та ер нь МАА-г нилээн хаягдсан гэж үзэж байгаа юм уу?

Дамдинжав -

Тэгсэн. Газар тариалан ч хаягдсан. Одоо бид чинь хятадын гурил идэж байна ш дээ. Хүнсний ногоо бүх юм хятадаас орж ирж байна. Хятад ямар нэгэн байдлаар хилээ хаалаа гэхэд л бид нар юм юмгүй л болоод явчихна. ХАА-гаа хаяснаас болж л ийм асуудал гараад байгаа юм шүү дээ.

Дэжид -

Социализмын үед өөрсдөө бүх юмаа хийчихдэг байсан уу?

Дамдинжав -

Тариагаа тарина, гурлыг бүр гадаадад Солонгос руу гаргадаг байсан. Манай аймгийн үйлдвэр. Одоо хоёр гурван га-д л буудай тарьж байна. Бусдыг нь хойноос авч байна. Дээр үед чинь өөрийнхөө буудайгаар гурилаа хийгээд хангаад болоод байсан юм. Газар тариалан одоо бүр байхгүй болсон. Хэдэн камбайн, техникийг нь хувьчлаад устгаад, худалдахыг нь худалдаад одоо юу ч байхгүй. Чулуун хороонд гэхэд л 16, 18 га-д тариалдаг байлаа. Одоо ганц ч га байхгүй. Ингээд хөдөө аж ахуйгаа хаячихаж байгаа юм л даа. Одоо мянганы замаа түргэвчлээд ХАА-гаа өөд нь татах хэрэгтэй. Энэ төр засаг, УИХ-ын гишүүд юу гэж бодож байдаг юм байгаа юм.

Дэжид -

Дамдинжав гуайтайгаа 20-р зууны үед ажиллаж амьдарч байсан тухай нь нилээн ярилцлаа. Тухайн үеийн ололт амжилт одоо үетэй зэрэгцүүлэхэд ямар алдаа дутагдал байна вэ гэдгээр санал бодлоо хуваалцаж ялангуяа ХАА-н салбарт ажиллаж байсан тухайгаа дэлгэрэнгүй ярьж, буриад ястаны үүх түүх, зан заншилын талаар дэлгэрэнгүй ярьж өгсөн танд баярлалаа. Танд эрүүл энхийг хүсье.

Дамдинжав -

За баярлалаа.