байгаа бөгөөд Монголын зохиолчид нийгмийн хүнд бэрх эсрэг тэсрэг хөгжил,монголын нийгмийн амьдралын онцлогийг уран бүтээлдээ товойлгон тодруулж, хүн төрөлхтөний оюун ухааны үнэт эрдэнэ болсон дэлхийн утга зохиолын сувдан санд хувь нэмрээ оруулсаар байна.

Оросын Санкт- Петербург хотын Их сургуулийн доктор , профессор Л.К.Герасимовичийн “Монголын Уран зохиол” номноос.

Санкт Петербургийг хойд нийслэл гэдэг. Харин монголчуудын,тэр дундаа монголын зохиолчдын хувьд

Санкт Петербург нь ойр нийслэл юм. Бүүр 200 гаруй жилийн өмнө , I Петер хааны үед, түүний зарлигийн дагуу Орост анх удаа монгол хэлний мэдлэгтэн И. Иериг гэдэг хүн Петербургт тэр үед хадгалагдаж байсан монгол төвд зохиолын гар бичмэлүүдийг бүртгэж товч орчуулгыг нь хавсаргажээ. Энэ их ажлын дараа ХIX зууны 20- 40 онуудад монголын түүхийг судалж,монголын тухай ном бичиг хэвлэгдэж эхэлсэн байна. Оросын нэрт жуулчин Е.Ф.Тимковский (1824), И.Я.Бичирун(1828) , О.Ковалевский(1853) нар монголын тухай анхны номуудыг хэвлүүлсэн байна. Энэ эрдэмтэн жуулчдын ажлыг Н.М. Пржевальский, М.В.Певцов, В.И.Роборовский, П.К.Козлов нар үргэлжлүүлэн хөгжүүлсэн билээ. 1855 онд Санкт Петербургийн их сургуулийн дорно дахины салбарт болон Азийн музейд монгол халимаг хэлний танхим нээгдсэн нь сонгодог монгол хэлний толь, монгол хэлний дүрэм, “Гэсэрийн тууж”- ийг судалсан түүхэн том бүтээлүүд гарах үндэс суурийг тавьжээ. Санкт Петербургийн анхны хэл шинжлэлийн том эрдэмтэд И.Я.Шмитд, О.М.Ковалевский, Л.В. Попов, К.Ф. Голстунский,А.М.Позднеев нарын нэрсийг Монголын эрдэмтэд андахгүй ээ. Тэр үеийн Петербургийн монголч эрдэмтэд эрдэм чадлаараа онцгой нэр хүндтэй,хүч нөөцтэй байжээ.Үүний ч ачаар чухамхүү энд нэрт академич Б.Я.Владимирцовын монгол судлалын сургууль бий болсон билээ.

Оросын монгол судлалын өлгий болсон Санкт Петербург одоо ч гэсэн монгол судлалаар дэлхийд тэргүүлсээр байна.

Эндхийн монголын түүх, уран зохиолын арвин их гар бичмэлийн сан, орчин үеийн ном зохиол,бичиг баримт,дуу бичлэгийн цуглуулга, эрдэмтэдийнх нь одоогийн хийж буй бүтээл туурвилыг гүйцэн зэрэгцэх газар одоохондоо хаа ч байхгүй гэж хэлвэл буруудахгүй буйзаа.

Эндхийн их сургууль одоо жилийн жилд монголч эрдэмтэн, монгол төвдөч орчуулагч,монголын эртний гар бичмэл судлаачдыг бэлдэн гаргасаар байна.Энэ шинэ эрдэмтэдийг сургаж боловсруулж байдаг олон хүний дундаас 50 жил монголын уран зохиолыг судалж, дэлхийн монгол судлалын түүхэнд анх удаа монголын шинэ уран зохиолд системтэй судалгаа хийсэн хүн бол Людмила Константинова Герасимович юм. Ингээд энэ жил нас сүүдэр нь 90 хүрч яваа,нэрт монголч эрдэмтэн Людмила Константинова Герасимович гуайтай 1997 онд хийж байсан ярилцлагаа уншигч танаа толилуулья.

ЦАГИЙН ХЭМНЭЛТ МОНГОЛ ШҮЛЭГ.

Зуу гаруй жилийн өмнө баригдсан, таваас зургаан метр зузаан чулуун суурьтай , өндөр цонхтой, өндөр таазтай эрхэмсэг сайхан байшин Петерт цөөнгүй билээ. Тагтан дээрээ гэсэрт цэцэг алаглуулан тарьсан эртний ийм байшингийн өргөн шатаар өгсөж явахдаа өссөн төрсөн монгол ахуй, тэр дундаа өр зүрхний хайртай уран зохиолын номон дунд умбана гэж санасангүй. Хаалга хаагдахуйяа, би Людмила Константиновна гуайн эрдмийн өргөөнд орж явчихжээ. Ханын тавиур,тусгайлан хийсэн арваад давхар тавиур,эртний гоёмсог шүүгээ,ширээ,цонхны тавцан гээд ер нь юм тавьж болох бүхий л газар монгол ном,монголын тухай ном,бурхан,баг, зураг хөрөг дүүрэн өржээ.Чингис хааны дүрст хивсийг номын ширээнийхээ эсрэг хананд байрлуулж,хивсээ тойруулан монголын уран зураг,түүхийн дурсгалт зүйлүүдийг өлгөжээ.

- Людмила гуай,танайд чинь манайхаас илүү монгол ном, монголын соёлын дурсгалт зүйлс байна шүү дээ гэхэд тэрээр инээмсэглэн,

- “Монгол судлаач монгол нүүртэй” гэж уран зохиол судлаач Д.Цэнд гуай бичсэн байдаг.Би бүх насаараа танай уран зохиолыг судалж байгаа хүн аргагүй шүү дээ гэв.

- Та хэдэн оноос монголын уран зохиолыг судалж байна?

- Би 1945 онд Ленинградын Улсын их сургуульд орсон. 1950 онд төгсөөд шууд аспирантурт элссэн.Тэр үед манай хотод Ц.Дамдинсүрэн гуай амьдарч байсан юм. Би Дамдинсүрэн гуайтай уулзаад таны уран бүтээлээр эрдмийн зэрэг хамгаалах сонирхолтой байна , та сайшааж байна уу гэвэл, заа за болноо гэсэн. Гэхдээ Дамдинсүрэн гуай намайг энэ сэдвээ дуусгахгүй, дунд нь орхих байх гэж бодож байсан шигээ. Яагаад ч юм эргэлзэж байсан. Би 1953 онд эрдмийн зэргээ хамгаалчихаад,их сургуулдаа багшилж эхэлсэн.

Би монголын уран зохиолын түүхийг бичих гээд бодож төлөвлөөд нэг л бичиж чадахгүй нэлээд удсан. Энд Ленинградад суучихаад монголын уран зохиолын түүхийг бичиж чадахгүй,болохгүй юм байна гэдгийг сүүлд нь ойлгосон. Тэгээд 1962 онд Монгол явлаа. Монголын зохиолчдын хорооны номын санд суугаад зохиолчдын ном зохиол,намтар түүхийг уншиж, зохиолчидтой нүүр учран ярилцаж тэдний сэтгэлийн үгийг сонсоод ирэхээр ажил тун урагштай болсон шүү. Би 1963 онд буцаж ирээд нэг жилийн дотор Монголын уран зохиолын түүх (1921-1964) гэдэг номоо бичсэн. Энэ ном маань 1965 онд Ленинградад, 1970 онд англи хэлээр АНУ д хэвлэгдсэн.Яагаад, урьд нь найман жил бичиж чадахгүй байсан номоо ганцхан жилийн дотор биччихэв гэвэл,би монголын зохиолчидтой биечлэн уулзаж, тэдний хэн нь ямар хүн болохыг нүдээрээ харж танилцсан явдал гэж боддог. Тэдний ярианаас би зөвхөн зохиолчийн тухай биш хүнийх нь тухай, тэр зохиолчийн дотоод сэтгэлийн орчлонг мэдэж, мэдэрч авдаг байсан. Миний тэр үед танилцсан зохиолчид зохиолчийн хувьд ч, хүний хувьд ч шижир алт шиг хүмүүс байсан даа. Б.Явуухулан, Ч.Чимид, С.Дашдэндэв,С.Дашдооров,Д.Мягмар,С.Эрдэнэ гээд нэрлэхэд хүртэл нэр нь урам сэргээн сэтгэлд дотно санагдаж байна даа. Танай шинэ үеийн уран зохиолын хүчит гарууд даа. Харин Д.Сэнгээ нарт хорвоог орхисон байсан учир би уулзаж чадаагүй,харамсалтай байсан. Эхэн үеийн (1921- 1961) уран зохиолыг одоо шүүмжилж муулж байж магадгүй. Гэхдээ тэр уран зохиол байхгүйгээр орчин үеийн уран зохиол, энэ сайхан,сайн зохиолчид төрж гарахгүй байх байсан юм шүү.Монголын зохиолчидтой уулзсан 1962 оноос хойш, зөвхөн зохиолчид биш судлаач шүүмжлэгч нартай танилцаж нөхөрлөсөн цагаас би монголын уран зохиол гэдэг “өвчин” туссан юм. Анхныхаа номын дараа монголын шүлгийн системийг судалсан.Монгол шүлгийн системийг оросууд мэддэггүй үе байлаа. Монгол шүлэг, шүлэглэх системийн онцлогийг мэдэх нь надад тун сонирхолтой байсан.Монгол шүлгийг нүдээр уншихад ямар системээр бичсэн нь барагтай л бол мэдэгдэхгүй. Тэгээд би авиан зүйн туршилт хийсэн. Монгол хүмүүсээр шүлэг уншуулж хальсан дээр бичиж аваад (тэр үед чинь зөвхөн хальс л байсан шүү дээ,одоогийнх шиг CD,DVD байгаагүй ) судалж үзсэн.Энэ судалгааныхаа үр дүнд монгол шүлэг нь барууны шүлгээс хэмнэлээрээ эрс ондоо юм байна гэдгийг олж мэдсэн.Ингээд монгол шүлгийн системийн тухай ном бичиж 1976 онд докторын зэрэг хамгаалсан.

- Уучлаарай,монгол шүлгийн систем нь европ шүлгээс ямар хэмнэлээр ялгаатай юм бэ? Та судалгааныхаа үр дүнд ямар тодорхойлолт гаргасан бэ?

- Монгол шүлэг цагийн хэмнэлт шүлэг. Мөр бүрийг унших хугацаа яг адилхан байсан.Зарим мөр урт үгтэй,зарим нь богино үгтэй боловч монгол хүн уншихдаа яг нэг хэмжээнд, яг нэг хугацаанд барьж уншдаг юм байна лээ. Монгол шүлэг нь ямар ч үндэстний шүлгээс өөр онцлогтой цагийн хэмнэлт шүлэг дээ.

МОНГОЛЫН ЗОХИОЛЧДЫН ДУУ ХООЛОЙ НАДАД БИЙ.

- Дараа нь та монголын цоо шинэхэн уран зохиолыг судалж голчлон үргэлжилсэн үгийн зохиол дээр тулгуурлан Монголын уран зохиол (1970- 1980) гэдэг энэ номоо бичсэн үү?

- Тиймээ, энэ номондоо би монголын (1970 -1980)- аад оны үргэлжилсэн үгийн зохиолын онцлог шинж чанарыг гаргаж тодорхойлохыг мэрийсэн юм. Энэ үеийн уран зохиол нь урьдах зохиолуудаасаа асар их ялгаатай,хүний сэтгэхүй, сэтгэл санааны өнгө аясыг харуулсан, гүн ухааны шинжтэй болж ирсэн.Оросын уран зохиол нь яг л хүн шиг “амь сүнс”- тэй байдгаараа дэлхийд алдартай. Харин монголын шинээс шинэ уран зохиол яг ийм амь биетэй болж хөгжиж ирсэн. Би орчин үеийн уран зохиолыг судлахаас гадна эртний монголын уран зохиолын талаар цөөн тооны өгүүлэл,судалгааны бүтээл бичсэн. XIX- дүгээр зууны монголын уран зохиолын үндсэн онцлог, яруу найрагч Д.Равжаа, Инжинааш нарын тухай бичсэн. 1945 онд их сургуулд ороод 1946 оноос монгол бичиг гаргахтай болоод монгол ном уншиж эхэлсэн гэж үзвэл өнгөрсөн тавин жил танай уран зохиолоор жигүүлэн зөвхөн хайртай монголчуудынхаа сэтгэл санааг судалсаар ирлээ дээ.Би монголчуудаа гайгүй мэднэ гэж боддог.

Монголын уран зохиолыг судалхынхаа зэрэгцээ 1997 он хүртэл Санкт- Петербургийнхээ их сургуульд багшилсан даа. Орчин цагийн монгол хэл, хуучин бичиг, монголын уран зохиолын хичээл заасан. Монгол ардын аман зохиол,монголын дундад зууны зохиолоор лекц уншиж,монголын шүлэглэх урлагийн тухай семинар удирдаж явлаа.

- Та монголд төдийгүй, Ленинграддаа манай олон сайхан зохиолчидтой танилцсан биз дээ?

- Тэгэлгүй яахав.Манай хотод монголын олон сайхан зохиолчuд ирж байсан даа. Жишээлхэд, Сүхийн Доржпаламтай би энд танилцсан. Дипломат хүн,ямар нэг ажлаар ирсэн байсан. Доржпалам өөртөө хэтэрхий хатуу шаардлагатай, шүүмжлэлтэй ханддаг байсан байх гэж би боддог. Тэр үед хэвлэгдээгүй байгаа гээд хоёр зузаан дэвтэр шүлэг надад үзүүлж байсан. Би уншиж үзсэн. Ихэнх нь тун сайн шүлэг байсан. Харин бурхан болсных нь дараа тэр олон шүлэг хаачcaныг нь бүү мэд,

Лав хэвлэгдээгүй. Танайд нэг алдаа байна. Зохиолчдын хувийн архивыг хадгалах,цэгцлэх талаар их муу. Хувийн архивыг данслах,журамлах ажил бараг хийдэггүй байхаа. Надад Ч.Чимид,Б.Явуухулан гээд маш олон зохиолчдын шүлэг зохиолоо уншиж байгаа бичлэгүүд,тэдний энд тэнд үг хэлж байгааг хурааж авсан хальснууд зөндөө байна. Одоо олон жил хадгалснаас болоод үйрж ойчиж байгаа гэхээс зүрх өвдөөд сууж байна. Танай зохиолчдын хороонд ийм бичлэг байхгүй бол ирээд сэргээгээд шинэ маягаар бичээд авбал олдохгүй эрдэнэ дээ.

ДАШДООРОВЫН ХАЛУУН БУУЗ.

- Та 1962 оноос хойш хэдийд монголд очсон бэ?

- Би 1970 аад оны сүүлчээр бас 1982 онд очсон. 1970 аад оны эхээр очиход С.Удал гуай Зохиолчдын хорооны дарга байсан.С.Удвал гуай,Д.Найманжин найрагч бид гурав Өмнөговь руу явж билээ.Өвөл,цагаан сарын өмнөхөн ид хүйтэн цаг. Бид машинаар гараад Дундговьд хүртэл нүүр нүдгүй цасан шуурга тавьж эхэллээ шүү. Удвал гуай,за одоо би утсаар ярьж онгоц дуудаад чамайг буцаана гэж байна. Удвал гуай өөрөө депутатынхаа шугамаар ажилтай явсан юм.Би ч уйлах шахаад л, нөгөө ах дүүгийн найрамдал яасан бэ, үхвэл хамт л үхнэ гээд гуйсан. Тэгээд Дундговийн буудалд хонох болов оо. Угаасаа халаалтгүй шахуу эсвэл батерей нь хөлдчихсөн юмуу,бүү мэд. Хадны хонгил шиг хүйтэн байшин байсан даа. Гэтэл яг тэр үед Дашдооров нутагтаа байж л дээ. Бидний сургаар гүйж ирээд биднийг гэртээ аваачин халуун бууз, сүүтэй цайгаар дайлахад цөмөөрөө цасан шуургыг умартан шүлэг зохил ярьж үүр цайтал хөөрөлдөж билээ. Ашгүй маргааш нь тэнгэр цэлмэж бид Өмнөговийнхоо зүг ямар их баяр хөөртэй хөдөлсөн гээ. Дараа нь Монголдоо хэд хэдэн удаа очиход Д.Цэдэв дарга байсан.Их ухаантай,дөлгөөн томоотой хүн.Одоо зохиолчдыг маань хэн даргалж байна?

- Одоо манай Зохиолчдын эвлэлийг Долгорын Нямаа гуай даргалж байгаа. Энэ ярилцлагыг (1997 онд бичсэн гэдгийг дахин сануулья) Та танина биз дээ?

- Би шүлгүүдийг нь мэднэ. Жижигхэн авсаархан мөртлөө гүн ухааны зангарагтай том шүлэг бичдэг.

-Тиймээ,та яг зөв хэллээ.Манай Зохиолчдын эвлэлээс гадна бас Үндэсний чөлөөт зохиолчдын холбоо гэж байгуулагдсан.

- Аа тийм. Би сонссон. Гаадамба гуай тэнд байсан уу?

-Тиймээ, Ш.Гаадамба гуай,Ж.Бямбаа гуай тэнд байсан. Одоо Ш.Сүрэнжав, О.Дашбалбар ... гээд олон авьяасууд тэнд бий.Та одоо монголын зохиолчдоос хэн хэнтэй холбоотой байна даа?

- Одоо миний үеийн ч гэхүү дээ,миний нүүр учран танилцсан зохиолчдын ихэнх нь мөнх бусыг үзүүлжээ. Гэхдээ залуу зохиолчдоос танина аа. Уран бүтээлээр нь бол бараг бүгдийг танина. Д.Батбаяр захиа бичдэгсэн, ойрдоо алга. Дооров,Эрдэнээгээс сураггүй л байх юм.

Дашдооровынхоо халуун бууз-шинэ шүлгийг хүлээж л сууна. Тун залуухан Байгалсайхныг танина. Байгалсайхан намайг Улаанбаатарт урьдаг юм.

- Та тэгээд хэзээ очих вэ? Ирэх жил монголч эрдэмтэдийн их хурал болно шүү дээ?

- Одоо би очиж чадахгүй байхаа. Нэгд,урдын танил нөхөд байхгүй болохоор сэтгэл гонсойхоос айж байна. Хоёрт,миний насанд энэ урт замыг туулна гэдэг амаргүй. Харин шавь нар маань монголд очиж монголд ажиллаж байна.

ШАВИЙН ЭРДЭМ БАГШААС.

- Та шавь нарынхаа тухай ярьж өгөхгүй юу?

- Их сургуульд багшилсан жилээ тооцоход төгсгөж гаргасан шавь олоон олон. Гэхдээ бүүр дотнын бахархаж баярлаж, харилцаа холбоотой явдаг шавь нар олон бий. Лидия Скородумова, Ирина Кульганик, Александр Федотов, Анна Цендийна (Цэндийн Дамдинсүрэнгийн охин) нараараа би бахархаж явдаг. Миний бас нэг шавь Александр Федотов Болгарт амьдардаг. Саяхан нэг номоо надад зориулсан байсанд би туйлын их баярласан. Энэ бол багш хүнд хамгийн дээд шагнал. Инжинаашийн “Нэгэн давхар асар”- ыг орчуулсан Лидия Скородумоваг монголчууд андахгүй.

- Шавийн эрдэм багшаас гэж манай монгол ардын цэцэн үг байдгийг та өөрөө мэднэ. Та монголын уран зохиолыг судлах нөр их ажлынхаа хажуугаар тасралгүй багшилж олон сайхан шавиа монголоор “өвчлүүлсэнд” монголын зохиолчид,уран зохиол судлаачид, эрдэмтэн мэргэд баярлахын дээдээр баярлаж явдаг шүү. Таны олон шавь нар өөрсдийнхөө олон шавьдаа яг л тань шиг дууриaл үзүүлж, таны ажил үйлсийг дээд зэргээр үргэлжлүүлсээр яваа гэдэгт би бат итгэлтэй байна

- Энэ завшааныг ашиглаж одоо монголд амьдран суугаа миний танилцаж нөхөрлөсөн, уулзаж учирч халуун дотно үг яриа хэлэлцэж, дараа нь захиа зохиолоо ирүүлж байсан бүх анддаа мэнд дамжуулья.

Та нарын минь уран бүтээл, урам зориг улам улмаар бадран дээшилж, эрүүл энх аж төрөн суух болтугай гэж ерөөе.

- За баярлалаа. Энэ жижигхэн ярилцлагаар таны тавин жил (одоо бол далан жил) хийсэн ажил бүтээлийг танилцуулан гаргаж чадахгүй нь мэдээж. Таниас болон уншигчдаасаа түмэн уучлал гуйя. Дахин уулзалтлаа түр баяртай.

Утга зохиол сонины 1997 оны 1- р сарын 1,2- рт
xэвлэгдсэн ярилцлагаа сэргээн толилуулсан
Жамсрандоржийн Оюунцэцэг.
2013.10.26.