“Ярилцах цаг” булангийн энэ удаагийн зочноор түүхийн шинжлэх ухааны доктор, профессор Ч.Дашдавааг урилаа.

-Юуны өмнө танд монголчууд Анхдугаар Үндсэн хуулиа баталж, Үндсэн хуулиа баталсан түүхт баярын мэндийг хүргэе. Хэдийгээр энэ өдрийг тэмдэглэхгүй болсон ч гэсэн хүн бүрийн зүрх сэтгэлд байгаа гэдэгт итгэж байна. Тэгэхээр монголчууд тусгаар тогтнолоо тунхагласнаас эхлээд хэрхэн баталгаажуулж ирсэн түүхээс яриагаа эхэлье?

-Монгол орон 200 гаруй жил Манжийн эрхшээлд байсан. 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний дүнд Монгол улс тусгаар тогтнолоо тунхагласан юм. Энэхүү түүхэн үйл явдлыг олон судлаач хувьсгал гэж нэрлэдэг. Энэ бол түүхэн үнэнд нийцэхгүй дүгнэлт.

Хятад дахь Синьхайн хувьсгалын шууд нөлөөгөөр Монгол оронд үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн өрнөсөн юм. Синьхайн хувьсгал бол хөрөнгөтний ардчилсан шинжтэй хувьсгал байв. Тэр хувьсгал нэг нартай өдөр гэнэт гараад ирчихсэн хэрэг биш, харин олон арван жилийн өмнөөс бэлтгэгдсэн түүхэн үйл явц байсан. Түүнийг Монголын ноёд, нийгмийн тэргүүлэх хэсэг ойлгохгүй, мэдэхгүй байсан гэж үзэж яагаад ч болохгүй. Манж гүрэн үеэ өнгөрөөж байна, Манжийн төр унаж Хятадад ардчилсан өөрчлөлт өрнөснөөр цоо шинэ дэглэм тогтоно, тэр нь Монгол ноёд, эрх баригчдад халтайг тэд сайн мэдэж байсан учир өөрийн эрх ямбыг яаж хэвээр үлдээх вэ, хуучин байдлаа яаж хадгалах вэ гэдэг асуудал тулгарч л дээ. Манжийн эрхшээлд байсан шигээ Хятадын эрхшээлд үргэлжлэн байж яасан ч таарахгүй. Иймээс Манжаас тусгаарласнаа зарлачихья, тэгвэл бидний эрх ямба хэвээр үлдэнэ гэдгийг Монголын ихэс дээдсүүд иш үндэс болгосон байна. 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнд жирийн ард олон бус харин Богд хаанаас эхлээд Ханддорж Чин ван зэрэг Монголын томоохон язгууртнууд голлох үүрэгтэй оролцсоныг анхаарах ёстой.

Тэгэхээр асуудлын мөн чанарт нэвтэрч байж түүхэн үйл явцыг тайлбарлахгүй бол 1911 онд монголчууд үндэсний эрх чөлөөгөө олсон, тусгаар тогтносон улс болсон учраас энэ бол хувьсгал мөн гээд байж болохгүй. Хувьсгал гэж юу юм бэ гэдгийг ойлгоогүй, зөв тайлбар өгч чадаагүй атлаа нэг талыг барьж туйлширч, хошуураад байх нь ажил хэрэгт тус дэм үзүүлэхгүй. Энэ нь их уршиг тарина, тарьж ч байна. Түүхэн үйл явдалд хялбарчилж хандсанаас үйл явдлын тухайн цаг үеийн болон цаашдын өрнөлтийг буруу ойлгож тайлбарладаг явдалд түүхчид гулсан орж байгаа нь их харамсалтай.

1911 оны хөдөлгөөнөөр Монгол орон тусгаар тогтносон улс болсон уу гэвэл болсон. Гэхдээ тэр нь ямар нэгэн хувьсгал хийсний дүнд болсон хэрэг биш. Хятадын Синьхайн хувьсгалын сиймхийг монголчууд маш сайн ашиглаж чадсанд гол учир оршино. Монгол орны цаашдын хөгжил дэвшлийг хангах, тусгаар тогтнолыг бэхжүүлэхэд 1921 оны хувьсгал нэн чухал шийдвэрлэх ач холбогдол үзүүлсэнийг бас онцгойлон тэмдэглэх учиртай.

-Тэгэхээр 1921 оны хувьсгалын ач холбогдол, шинж чанарыг тайлбарлаж өгнө үү?

- Түүх бичлэгт гэхээс илүү улс төрийн хүрээнд айхтар том алдаатай хандлага бий болсон нь анхаарууштай асуудал болж байна. Энэ бол 1921 оны хувьсгалын тухай асуудал юм. Монголд ХХ зуунд 1911, 1921, 1990 оны хэмээх гурвын гурван хувьсгал гарсан юм шиг хачин юм ярьдаг байснаа сүүлийн үед 1911,1990 онд л хувьсгал болсон өөр юм болоогүй мэтээр сурталчлах болжээ. Энэ бол маш алдаатай, ихээхэн хортой, муу үр дагавартай зүйл. Монголд ийм олон хувьсгал болоогүй. ХХ зуунд Монголд ганцхан хувьсгал гарсан, тэр нь 1921 оны хувьсгал юм. Хөрөнгөтний ардчилсан хувьсгалын зорилтыг хэрэгжүүлж, тэр хувьсгалын зүй тогтлын дагуу нийгмийн бүхий л амьдралд үндсэн өөрчлөлт хийж, Монгол орныг уламжлалт нийгмээс шинэ нийгэмд шилжүүлсэнд энэ хувьсгалын ач холбогдол оршино. 1921 онд Монголд хувьсгал болоогүй гэж үзэх нь түүхийг үгүйсгэх байр суурь руу хальтирч байгаа хэрэг. Улс төрийн хэрэгцээ шаардлагаас л ийм зохиомол зүйлийг гаргаж ирж байгаа юм.

-Тэгэхээр өнөөдөр бүх нийтээр тэмдэглэж байх ёстой Үндсэн хуулийн өдрөө яагаад орхигдуулав, 1924 оны арваннэгдүгээр сарын 26-ныг ямар учраас заавал тэмдэглэх ёстой вэ гэдэг түүхэн учир шалтгааныг тодруулахгүй юу?

- 1924 онд БНМАУ-ыг тунхаглаж байсан тэр тэмдэглэлт өдрийг байхгүй болгоно гэдэг түүхийн үнэнийг мэддэггүйн наад захын жишээ, өнөөх л асуудлыг буруу ойлгосны үр дагавар. 1990 оны Үндсэн хуульд Монгол Улс бол Бүгд найрамдах улс гэж заасан. Тэгвэл монголчууд Бүгд найрамдах улсаа бүр 1924 онд тунхагласан, түүнийгээ 1990 онд дахиад баталгаажуулсан байна. Тэгэхээр 1924 онд Анхдугаар Үндсэн хуулийг баталсан тэр өдрийг үндэсний баяр болгож тэмдэглэж ирсний цаад учир ойлгомжтой.

Гэтэл намын их хурлаар 1924 онд капиталист хөгжлийн замыг тодорхойлсон учраас түүний ойг цаанаа давхар тэмдэглэж байна гэж ойлговол жинхэнэ төөрөгдөл болно. 1924 онд капиталист хөгжлийн замыг тунхаглаагүй. Тэр бол 70 жил сурталчилсан худал суртал ухуулга.

Монголчууд Анхдугаар Үндсэн хуулиа баталсан, бүгд найрамдах улсаа тунхагласан баярын өдрийг тэмдэглэхгүй болсон нь марксист түүх бичлэгээр хүмүүжсэн, үүнээс болж түүхээ буруу ойлгосон улс төрчдийн үйлдэл болох нь тодорхой юм. Түүхийг харлуулж, үгүйсгэхийн хэрээр монголчуудын түүх улам ядуурч байна. Монголын түүхийн хамаг гэрэл гэгээтэй үе нь 1990 оноос хойшх үед л хамаарагдах мэт үзэл бодол гүнзгийрлээ. Ийм байж яагаад ч болохгүй.

-Засаглалыг ярихдаа хувьсгалын шинж чанарыг шинээр авч үзэх ёстой санагддаг. Монголд өрнөсөн 1921 оны хувьсгалын үйл явдлыг олон хүн Октябрийн хувьсгал, Оросын нөлөөгөөр л тайлбарладаг шүү дээ?

- Марксист түүх бичлэгт 1921 оны хувьсгалын асуудлыг авч үзэхдээ түүнийг аль болохоор социалист хувьсгалын хэв маягт хамааруулахыг оролдож ирсэн юм. Ардын, ардчилсан гэхчлэн янз бүрийн нэр ус өгч, тухайн хувьсгал нь капиталист бус хөгжлийн зам, социализмд орох явдлыг нээсэн, тэр замналаар явж байгаад 1990-ээд онд ардчилсан хувьсгал руу орсон гэх мэтийн үзэл хандлагаар тайлбарласаар ирсэн. Гэтэл ийм үзэл бодол түүхэн үнэнд харшилна. Ийм буруу ойлголтын үүднээс асуудалд хандаж, шинжлэх ухааны болон улс төрийн янз бүрийн зохисгүй шийдэлд хүрч байгаа нь их харамсалтай хэрэг мөн.

Октябрийн эргэлт нь Монгол оронд тодорхой хэмжээгээр нөлөө үзүүлсэн нь үнэн. Тусламж үзүүлээч гэж манайхан ч хүсэлт тавьж. Гэхдээ намын их хурлаа хийж баримт бичгээ боловсруулан, түүний дагуу үйл ажиллагаа явуулахдаа Монгол орны өвөрөц нөхцөлд тохирсон өөрсдийн боловсруулсан үзэл баримтлалд үндэслэсэн байна. Октябрийн туршлагыг хуулбарлаж сохроор дагасангүй. Харин Нидерландын, Францын, Английн хөрөнгөтний ардчилсан хувьсгалын шийдвэрлэсэн тэр зорилтыг Монголд эхлээд гүйцэтгэх ёстой юм байна гэж үзжээ.

Намын анхдугаар их хурлаас баталсан “Монгол Ардын Намаас түмэнд тунхаглан зарлах бичгийн оршил” хэмээх баримт бичигт “Энэхүү их цагийн гэгээн гэрэлт тольд манай Монголын байдал ямар мэт үзэгдэж байна гэвэл урьд хэдэн зуун оны өмнө Европт мөн Монголын адил бүдүүлэг сурталтай, түүхий ажилтай байгаад олон хаан, ван, гүнгүүд нь өөрийн ард албатыг боолчлон мэдэж, бүрхэг харанхуйгаар агуулан, гагцхүү эрхтэн мэдэлтэн ноёд, сайдууд өөр өөрийнхөө жаргал, нэр цол, зэрэг хэргэмийг эрхэлсэн цаг байсан ажгуу. Бас шашин төрийг баригчид харилцан засгийн эрх мэдлийг булаацалдан эвдрэлддэг цаг билээ. Тэр цагийг Европын сударт дундад зууны феодалын байдалт үес гэжээ. Тэр феодал гэгч даруй ван гүнгүүдийн нэр мөн. Манай Монголын одоогийн байдал төлөв нь тэрхүү дундад зууны үестэй бараг адил мэт үзэгдэнэ” гэжээ.

Тухайн үеийн түүхэн баримт бичгүүдэд дурьдсан зүйлүүд, үйл явдлын өрнөлтийг мөшгин үзвэл Монголын 1921 оны хувьсгал нь хөрөнгөтний ардчилсан шинж чанартай байсан нь тодорхой.Үүнээс гадна монгол түмний тэмцлийг зохион байгуулж удирдсан Монгол Ардын нам өөрийнхөө зорилго шинж чанарыг хэрхэн тодорхойлов гэдэг асуудлыг авч үзвээс бидний дүгнэлтийг нотлох зүйл олон гарна. Тухайлбал, Хүрээний нөхдөд илгээсэн захидал хэмээх баримт бичигт улс төрийн намуудыг Бошгыг халах хоёр, гуравдугаар нам хэмээн тодорхойлж, гуравдугаар нам гэдэгт коммунист намыг, хоёрдугаар нам гэдэгт хөрөнгөтний ардчилсан намыг хамааруулсан байх бөгөөд Монгол Ардын нам зорилгоо хэрэгжүүлэхдээ “Бошгыг халах хоёрдугаар намын ёсоор гүйцэтгэнэ” хэмээн батлан өгүүлсэн байна.

-Хувьсгалын эхэн үед үүссэн сонгуулийн гүрэн байгуулах үзэл санаа ямар шат дамжлагыг туулсан юм бэ?

-Монголын хувьсгалчид хөрөнгөтний ардчилсан зорилтыг дэвшүүлэхдээ сонгуулийн гүрэн байгуулах явдлыг амин чухал зорилт гэж үзсэн юм. Гэвч маш өвөрмөц шинжтэй байсан тухайн үеийн бодит байдлыг харгалзахаас өөр аргагүй байлаа. Монгол орон хэмжээгүй эрхт хаант засагтай, уламжлалт нийгмийн үзэл суртал маш хүчтэй, лам нарын давхарга нийгэмд асар нөлөөтэй, хошуу, сумыг хувааж авсан язгууртнууд их эрх мэдэлтэй байсан юм. Харин Богд хааныг нас барсны дараа Улсын их хурлыг зарлан хуралдуулж, жинхэнэ сонгуулийн гүрэн байгуулах боломж бүрдсэн байна.Орон нутгийн захиргааг ардчилж, Улсын их хурлыг зарлан хуралдуулсанаар Монголын нийгэмд төлөөллийн ардчилал төлөвшин тогтсон юм. Анхдугаар Үндсэн хуулиар хүний эрх, эрх чөлөөг хуулчлан баталгаажуулсан явдал бол монголын нийгмийн хөгжилд гарсан том дэвшил байлаа.

Үүний хамт хуучин ван гүнгүүд, сүм хийдэд байнга шавилан суудаг лам нарын сонгуулийн эрхийг хассан нь үнэн. Тэхдээ энэ бол хөрөнгөтний - ардчилсан өөрчлөлтийн эрх ашгаас урган гарсан, уламжлалт нийгмийг үндсээр нь өөрчлөх зорилттой шууд холбогдсон хэрэг байсан ажээ. Нийгмийн гишүүдийн зарим хэсгийн,түүний дотор иргэдийг хүйсээр нь ялгаварлан сонгуулийн эрхийг нь хасдаг явдал Европын олон оронд гарсан билээ. АНУ-ын хар арьстай иргэд 1970-аад он хүрч байж сонгуулийн эрхээ олж авсан юм. Тэгвэл Монгол Улсад эрэгтэй, эмэгтэй иргэдийн дийлэнх олонх нь бүр 1924 онд хүний үндсэн эрх, эрх чөлөөг, түүний дотор сонгуулийн эрхийг эдлэх болсон байна.

-Тэгэхээр 1921 оны хувьсгалын дараа Монголд өрнөсөн үйл явц ямар шинж чанартай байв, ямар үр дүнд хүрсэн юм бэ.

-1921 оны хувьсгалаас хойшх түүх, улс орны ололт амжилтыг бүгдийг үгүйсгэхэд чиглэгдсэн улс төрийн бодлого, үйл ажиллагаа хүчтэй болж байна. Энэ бол түүхийн үнэнийг мэдэхгүйтэй, асуудлын мөн чанарыг ухаагүйтэй их хэмжээгээр холбогдож байна. 1921 оны хувьсгалын шинж чанар, 1921 оноос хойш Монголд өрнөсөн үйл явдлын талаар коммунист маягаар бичсэн түүхийн бүтээлээс хэтрэхгүй мэдлэгтэй улс төрчдийн үйл ажиллагаа энд их уршиг тарьж байна. Асуудалд зөвхөн улс төрийн байр суурьнаас өнгөц ханддаг тэр улс төрчдийг дагаж дууриадаг түүхч-судлаачид цөөнгүй байгаа нь нөхцөл байдлыг улам хүндрүүлж байгаа юм.

Монгол оронд юу болоод өнгөрөв, бид ямар замыг туулав гэдгийг нарийвчлан судалсны үндсэн дээр гаргасан шинжлэх ухааны хөдлөшгүй дүгнэлт гаргалгаанд бид тулгуурлах ёстой. Гэтэл тийм дүн шинжилгээ хийлгүйгээр марксист түүх бичлэгийн бэлэн үр дүн, эсвэл коммунистуудын үзэж байсан тэр үзэл бодлын үүднээс өнгөрсөн түүхээ эргэж харсан тэр савныхаа хэмжээгээр үүднээсээ өнгөрсөнөө харааж, нулимаад байвал ард түмэнд ашиг тустай зүйл хийж чадахгүй.Үүнээс болж бид 1921 оны үйл явдал, БНМАУ-ыг тунхагласаны ач холбогдол,ХХ зууны түүх зэрэг маш олон асуудлаар буруу ойлголтод хүрэх явдал их байна. Буруу ойлголт авч байгаа учраас урагшлах зүгт бидний хийж байгаа алхам, гаргаж байгаа улс төрийн шийдвэр алдаатай болоход хүрч байна.

Монгол оронд 1921-1928 оны туршид тууштай өрнөсөн өөрчлөлт нь нийгмийн амьдралд улс төрийн ардчилсан шинэ тогтолцоог бүрэлдүүлэх, зах зээлийг баримжаалсан эдийн засгийг эрчимтэй хөгжүүлэх, нийгмийн оюун санааны амьдралд олон урьгалч үзлийг төлөвшүүлэхэд чиглэгдсэн байна. Энэ бол нийгмийн амьдралын бүх хүрээнд ардчилсан өөрчлөлтийг хэрэгжүүлж байсны баталгаа болно. Нийт ард түмнээ засаглалын эх сурвалж хэмээн хүлээн зөвшөөрөх,нийгмийн зүгээс төр, засгийн үйл ажиллагаанд үзүүлэх нөлөөг байнгын шинжтэй болгох, төр засгимйн удирдлагын чиг үүргийг хэрэгжүүлэгчдэд тавих хяналтыг сонгуулиар дамжуулан хэрэгжүүлэх, улс төрийн амьдралд иргэдийн оролцох тэгш эрохийг хангах, иргэдийн эрх, эрх чөлөөг дээдлэх зэрэг аливаа улс орон дахь ардчиллын түвшингийн нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн шалгуур үзүүлэлтийн үүднээс авч үзвэл энэ бүхэн Монгол оронд хэрэгжиж байсныг төвөггүй тогтоож болно.

Харин 1928 онд Коминтернийн зүгээс Монголд төрийн эргэлтийг зохион байгуулж, монголчуудыг коммунизм байгуулах зам руу шууд оруулчихжээ. Социализм байгуулах оролдлого нь Монгол орныг эхлээд нийгэм-эдийн засгийн гүнзгий хямралд түлхэн оруулсан бөгөөд тэр нь удалгүй улс төрийн ноцтой хямрал болон хувирсан юм. Монголчууд социализм байгуулах зорилтоос татгалзсан шийдвэр гаргасны ачаар л тэрхүү хямралыг даван туулж чадсан шүү дээ.

Ч.ҮЛ-ОЛДОХ /ЗУУНЫ МЭДЭЭ/

Ч.Дашдаваа: Түүхээ мэддэггүй түшээд буруу шийдвэр гаргаснаас гажуудал нүүрлэсэн
Tweet
Bolod.mn