хүн гэдэг нэрийг хайрлаж хамгаалж явна гэдэг бол хүн болж төрсөний эрхэм дээд заяа буюу. Амьдралын түмэн нугачаан дунд бүдэрч хальтирч явсан ч амьдралын чин үнэнийг ойлгоод засаж хүмүүжсэн нэгэн байхад золигт гарсанаараа дуусъя гээд өөртөө зовлон хурааж, зорилго хүсэлгүй насаа өнгөрүүлэх хүн нэрнээс цаашгүй хүн ч байдаг ажээ.

Энд нэг зовлон үзэж яваа хадам аавын тухай яръя гэж бодлоо. Цагтаа цалгиж цалингаа буухаар наргиж явсан эрийн хугархай байсан юм. Тонгорог шиг иртэй залуу явахдаа эгдүүгий нь хөдөлгөвөл хадмуудаа ч аваад “шидчихэж” мэдэх энэ ширүүн эр орчлонгийн жамаар эрийг нас уулыг цас дарсан хойноо “хэнз хүргэн-”тэй болж, хүссэн юм хүзүүгээр татна гэдэг шиг хүргэнийхээ “захиргаа”-нд оржээ. Ид залуу насандаа галзуу барын ам руу гараа хийхээс буцахгүй галтай түймэртэй явсан өвгөн явж явж таарсан шинэ хүргэндээ хэдэн дориун үг хэлсэнийхээ төлөө гар чанга, зүрх чулуу танхай хүргэнийхээ хорхойтой араанд “зуулгасан” аж.

Нэхий дээлээ хам хум тайлж шидээд, арзгар ултай, том банхар хоншоортой, хагас түрийтэй өвлийн гуталтайгаа орон дээрээ хажуулдан унах хүргэнээ өвгөн эцгийн ёсоор сургамжилж "Хүү минь, гутлаа тайлаад амар даа. Гутал хувцастайгаа яаж амарсан болох вэ?... Уусан ч ухаанаа бүү ууж бай. Эр хүн гэдэг ухаанаараа л гэр орноо авч явдаг юм шүү дээ. Алив, хөлөө тэнийлгэ. Би гутлыг чинь сугалаад орхих минь" гэтэл хүргэн нь согтуу нүдээрээ дүрлийлгэн харсанаа үдээр шиг янхигар хөх өвгөнийг дагзаараа шалны өр мөргөн унатал гэнэт хүчтэй өшиглөжээ.

Цээжинд нь цус амтагдан, толгой нь дүнгэнэж, ухаан нь балайртах шахсан өвгөнийг шалан дээр дунгуй хатган хэвтэх мөчид хүргэн алавхийн босож ирээд "Чи муу надад сургах гээд байна уу?... Ёстой л гай байна. Мөрөөрөө л яваарай чи. Яахав гээд дуугай яваад байсан чинь даварч байна уу?... Чам шиг муу хөх өвгөчүүлийг харахаар миний ой гутдаг юм. Мэдэв үү? Хирээ мэдэж бяраа таниж яв" гэж хорсолтой дуугаар хэлсэнээ лантуу шиг том нударгаа хамрын үзүүр дээр нь шүргэж "Чи энийг зааны гар гэж бодож байна уу? Зангидсан мах гэж бодож байна уу? Дахиж олон юм ярих юм бол явдаг газар руу чинь захиалгагүй явуулчихна гэж мэдээрэй" гэж сүрдүүлэв.

Халамцаж агсагнах хүргэнийхээ зэвүүн хүйтэн харцыг дальдчин ширтэхэдээ өвгөн өөрийнхөө залуу насыг бодоод "Би бас л нэг ийм олиггүй амьтан явсан даа. Хадам аав ээждээ агсраад хадам ах нарыгаа "жагсаадаг" байж билээ. Юунд тэгж хийрхэж явсан юм бол доо... Залуу насны омог сүрээ гайхуулж явсан юм байх даа. Харин би агсрахаас хэтрээгүй. Энэ хүргэн хүү бол хар багаасаа хэцүү бэрх "газраар" туулсан бухын хүзүүнээс хатуу ширэн нүүрт дээ... Аяы нь дагахгүй бол яаж ч мэдэх арслангийн аагтай эр" гэж хулган бодно.

...Архи үнэртүүлээгүй өдөр нэгээхэн ч үгүй хүргэн нилээн муудсан үедээ хэрцгий зан авир гаргах нь түүнээс хойш үргэлжлэв. Өтөлж хөгширсөн өвгөнийг бухын нүд шиг согтуу улаан харцаараа гал шиг төөнөн харж, үзэн ядсан хилэнт дуугаар захиран дуудаад, духан дээр нь цус шүүртэл нясална. Даварсаар даварсаар давгын оронд гэдэг шиг өвгөнийг хэн хүнд ярихгүй сэм дарах тусам хүргэн улам оодорч, ууж согтуурсан үедээ хөөрхий өвгөнөөр гарын зугаагаа гаргана.

-Хадам аав над дээр

-Би...

Хүн зодсоор байгаад алх шиг хатуу болсон бүдүүн хуруугаараа хүргэн өвгөний үрчлээтэй духан дээр тасхийтал няслав.

-Баярлалаа байхгүй юү. Дахиад хүрээд ир. Сургаад өгье чамд.

-Баярлалаа

-Дуулсангүй. Чанга хэлээч сүг минь...

...Ингээд яг шинэ цэрэг шиг болсон “хадам аав”-анцар “дээрэмчин” хүргэнийхээ гарт орлоо. Хэцүү нэртээр олон жил явсан хүргэн ажил хийхгүй, хүн дээрэлхэх “атаманы ажлаа” л хийнэ. Унтаж унтаж үдийн цайнаар босоод хадам ааваараа бантан хийлгэж, ёс юм шиг түүнд бэлтгэж тавьдаг жижиг шилтэй архийг нэг амьсгаагаар залгиж орхиод ажлын байр болсон гудамж руугаа очно. Томхон худалдааны төвийн үүдэнд хүмүүсээс “татвар” авах ажилтай түүний гар хөл болсон хэдэн унхиагүй юм дэргэд нь өдөр бүр сүүдэгнэнэ.

Авгай нь худалдааны төв дотор лангуу түрээслэх тул хааяа хэтрүүлсэн үедээ очиж архины мөнгө шаналгана. Гэхэдээ “атаман” хүргэн авгайгаасаа “жижгирнэ”. Ааштай амтай түүний эхнэр хорвоод өөрийгөө “ховор хүн” гэж тооцсон муу дээрэмчин эрийн хандыг ганц дардаг “атаман”-ы хэллэгээр бол жинхэнэ “овгор” шүү дээ. Амьтан хүний тав арван цаасыг булааж амьдардаг далд ормор өөрийгөө хар гэртээ хаан гэж тунхагласан этгээд ч гагцхүү авгайгаасаа “айдаг” болохоор эхнэрээ “хатан хаан” гэж дуудана. “Хатан хаан” өөрт нь хайртай гэж “атаман”-д итгэдэг тул гэр оронд нь эзгүй хойгуур нь болдог нүд халтирам үйл явдлуудыг мэдэхгүй өнгөрнө...

-Авгай ирэхээс өмнө түргэн хоол хий. Өөрийгөө хийсэн гэж олон долоон юм чалчив аа. Намайг хийсэн гэж магтаарай. За-ааа?

-Мэдлээ

-Мэдээд байх юм байхгүй. Наад тахир хуруу гарныхаа наалдсан гурилыг угааж цэвэрлэ. Цэндмаад олон юм ярих бол би чамайг нэг мөсөн гүйцээнэ шүү.

-За

-За гэнэ ээ... Мал минь би чамд “мэдлээ” гэж хэлээрэй гэж зааж өгсөн байх аа. Яасан “цэрэгжилгүй” нусан буу вэ? Энэ жаазанд байгаа зураг дээр ахлах түрүүчийн дөрвөн зураастай “хал цэрэг” чиний зураг мөн биз дээ... Жараад оны задарсан “атаман” гуай...

-Тиймээ нөхөр даргаа

-”Дарга” болгоод байна уу, муу төгцөг чинь. Сайхан мэдээрэй чи.

-Мэдлээ

-Авгай ирлээ. Хоолоо хурдал.

-Мэдлээ, гүйцэтгэе.

Хүргэн хадам эцэгтэйгээ яг л цэрэг шиг харьцана. Хүргэн шоронд “цэрэгжих”-ээсээ илүүтэй бүрэн “шоронжоод” гарчээ. Нарсанд хоол хороож явсан биш шоронгийн амьдралыг өвгөн юугаа мэдэх вэ... Өвгөн эцэг нь охиноо эзгүйд гэрийн хамаг ажлыг хийнэ. “Атаман” авгайгаа ирэхээс өмнө гэртээ салгалж ирээд өвгөнийг “дарамтална”. Хөөрхий муу хэлхээтэй яс болсон өвгөнийг “хэмэлж” өгнө шүү дээ.

-Муухай хараад байна уу? Аятайхан байгаарай, муу ясан төгцөг минь. Наад хэдэн ясыг чинь гудамжны нохой цуглуулж дийлэхгүй болтол газрын нэг тараагаад хаячихна шүү. Зурагт мурагтын тоос шороо арч гэж чамд зөндөө хэлсэн дээ. Яагаад хэлсэн ярьсан биелүүлэхгүй байна гээд гутлаа сугалж аваад өвгөний улаан нүүрэн дундуур шиднэ...

Өвгөн гурван дагавар хүүхэдтэй охиноо бодоод гутамшгийн энэ явдлыг тэсдэг байлаа. Энэ бол миний үйлийн лай. Охин болон зээ нарт минь надтай харьцдаг шигээ муухай харьцахгүй байвал боллоо. Би үхээд өгнө. Үлдсэн энэ хэд минь хоолтой ундтай хорвоог туулаасай гэж бурхандаа залбирна...

Өдөр болгон наргүй байдаггүй шиг хүргэн бас өдөр болгон муухай загнахгүй л дээ. Сайн зан нь хөдлөхөөр худгийн ус цэнэглэдэг усны машиныг замаас нь "чихдэж" ирээд хашаандаа оруулж, хамаг сав лаазаа дүүргэнэ. Эр хүн юм гэсэндээ түлээ нүүрсээ хүнээр хэлүүлэхгүй авчраад буулгачихна. Хүргэн өнөөдөр аль захаар явсан нь төвөггүй мэдэгдэнэ. Хүнсний захаар шагайсан бол хэн нэг нь машинтай ирээд хонины гулууз буулгаад явна. Модны захаар өнгийсөн бол ачааны жижиг машинаар хагалсан шуудайтай түлээ хүрээд ирнэ.

...Олон хүний юм булааж дээрэмдсэн хүргэнийг нь занаж зангаж явсан “дайснууд” нь нэг орой багагүй балгасан дээрэмчнийг отож байгаад гудамжинд нь хэмх нүдэж орхижээ. Машинаар мөргөж унагаад чулуу, тоосго, төмөр, мод гартаа тааралдсанаар ухаан алдтал балбаад явахадаа машинаараа биен дээгүүр нь дугуйгаараа нааш цааш нь хэд яваад хаяжээ. Эрэмдэг зэрэмдэг болсон “атаман” хэд хэдэн удаа аюултай мэс засал хийлгэж, олон сар эмнэлэгт үхлүүт хэвтсэний эцэст үхэх хоногийн тоо нь гүйцээгүй тул гэртээ эргэж ирэв.

Одоо тэр хүний “гарт” оржээ. Өвгөн аяга бүлээн цай аягалж өгөхгүй бол түүнд хичээл сургууль, дугуйлан, давтлага гээд явчихдаг хэдэн "банди" нар нь нүдэнд нь үзэгдэж харагдахгүй. Эхнэр нь талхны таван төгрөгөө олох гэж зах дээр өдрийг барна. Эм тарианы мөнгө байнга шаардагдах тул Цэндмаа үүрийн харанхуйгаар гараад үдшийн бүрэнхийд л гэрийн бараа харна.

Хадам аавын хийж өгсөн аяга шөл л түүнийг өл залгуулна. Хонины хөлдүү махаар нимгэн жиргэж хийсэн балга шөлний үнэрт л хүргэн хүүгийн хөлс нь дусална. Хүний гарт орж, ядарч сульдсанаа бодохоос бүр хамаг хөлс нь цувна. Хорвоо ингэж хадам аав өвгөн, хүргэн залуу хоёрын байрыг сольж тавьсан нь нүгэл буянгийн шоглоом гэлтэй. Гэвч хэдэн жил хэвтэрт сүүжээ цоортол хэвтэж шаналах хүргэний хувьд амьдралын үнэ цэнэ өдрөөс өдөрт мэдэгдэх хирнээ түүний хувьд амьд организм талаасаа үхлээ хүлээсэн нэгэн болжээ.

Эрүүл чийрэг явахад нь улыг нь долоох шахсан гөлөг шиг шарвагнасан хэдэн дагуулууд нь ч үзэгдэхээ болив. Орон шоронд байсан найз нөхөд нь ч алгуурхан түүнээс бүгд дайжжээ. Эр хүн зоригтой, чадалтай явахад захын юмнууд л тойрч хүрээлдэг бол эрүүл мэндээ алдаж, өвчин шаналанд ороогдоход эргэж харах нэгэн ч үгүй болдог юмсан уу... Нөхөд гэмээнэ ноход юм даа гэдэг яасан үнэн үг болохыг өвдөхийн дээдээр өвдөж, зовуурилахын дээдээр зовуурилсан хүргэн тархиндаа шингэтэл ойлгож авсан билээ.

Яагаад ч юм бэ, тэрээр өвгөний нүүрийг харахаасаа санаа зовно. Ясан хэдрэг болсон өвгөн өвчтэй залууг ганц түлхэж унагаад зүйл дуусгахаар боловч өвгөн түүнийг асарч тойглохоос биш муугий нь үзэх гэж янз бүрийн хүйтэн сэтгэл үл өвөртлөнө. Яах гэж би энэ муу ядарсан өвгөнөөр хурууныхаа чилээг гаргадаг байсан юм бол залууд бачимдан бодогдоход зүрх нь хүчтэй оволзож, амиа хорломоор санагдана. Нэг өдөр толгой нь гавлаараа задарчихмаар аймаар хүчтэй өвдөж, бөөлжис нь цутган, дотор нь муухай оргиж, нүд нь эрээлжлэв.

Тэсэхийн аргагүй өвдөж байсан хүргэн хадмаа дуудаж, “Та надад туслаач” гэж нулимс дуслуулан гуйв.

-Хүү минь, түргэн дуудах уу даа. Наад царай чинь хүн харахын аргагүй байна гэж өвгөнийг хэлэхэд залуу хамаг хүчээ шавхан,

-Би үхмээр байна. Та надад тусла. Энэ унинаас олс дүүжлээд өгөөч. Эцсийн удаа гуйя. Намайг түргэн үхэхэд туслаач гэж гуйлаа.

-Хүү минь, яаж тэгж болох вэ? Чи залуу хүн. Ингэж ярьж болохгүй. Тэсч гарах хэрэгтэй. Чамайг цаг бусаар нүд аничихвал охин минь “галзуурна” шүү дээ... гээд гарч явсанаа түргэний эмч дуудаж иржээ...

Өвгөний тусч нинжин сэтгэл хүргэнийг нь амьд байх тусам түүнийг “идээд” байх шиг бодогдоно. Чулууг чулуу дийлэхгүй ус дийлнэ гэж яасан үнэн үг вэ? Клиник үхлээ хүлээнэ гэдэг түүнд дэндүү шударга бус санагдаж байлаа. Хорвоо түүнтэй тооцоо хийж, хариугаа авч байгааг ч тэр сайн ойлгосон юм. Түүнд амьд байх шал утгагүй санагддаг байсан. Ингэж “тамлаж” байхаар буудаад алчихсан бол хүн болж төрсөндөө баярлахаар л байв...

Хаврын нэгэн өглөө өвгөн хүргэнээ дулаан хувцас өмсгөн, түрдэг тэргэнцэр дээр суулгаж, хашаан дотроо салхигүй ээвэр газар хэсэг суулгалаа. Байгаль дэлхий өнгөө сольж, түмэн бодгаль баясан сэргэдэг хавар цаг тун өгөөмөр. Хашааны ёроолоор нялх ногоо цухуйж, салхины аясаар үл мэдэг толгой нь хөдөлгөнө. Хөх мөнгөн тэнгэрт хурган цагаан үүлс таран нүүдэллэх нь далайд хөвж яваа олон цагаан бөмбөлөгийг эрхгүй санагдуулна. Алсын уулс хөх ногооны униарт мяралзан зэрэглээд, шувуудын цуваа уулсын орой дээгүүр зэллэн нисэх нь юутай бахдалтай. Сэвшээ хонгор салхин хашаан дээгүүр үе үе намсхийн сэвэлзэхэд банзан хашааны холтос тогших бяцхан шувууд өд сөдөө сэрийлгэн ихэд хөгжүүнээр шулганалдана.

Хүргэн хүү хаврын урь үнэртсэн агаарыг шуналтай сорж, бөглөрөх гээд байсан цээжээ түр онгойлголоо. Гудамжинд машин тэрэгний чагнаалдах дуу гарч, хүмүүсийн гутлын уланд шажигнах элс шороо сонсогдоно. Хөл дээрээ босоод урьдын адил эрүүл хүн шиг цэх шулуухан алхах сан гэж өөрийн эрхгүй мөрөөдөв. Мэдээгүй болсон хөл нь битгий их юм бодоод бай гэх шиг ямар ч хөдөлгөөнгүй доёийно. Ганц муу баруун гар нь санжигнан хөдлөх боловч хуруунууд нь мэдээгүй.

Том зантгар толгойгоо хүчээр дээш харуулах гэсэн боловч өргөж дийлсэнгүй. Зовхи нь таталдаад жаахан салхины үнэр авахад нүднээс нулимс цувна. Нуух цувдаг байсан бол өнөөдөр нулимс нь гоожоод байлаа. Нарны гэрэл алтан цацрагаа цацруулан түүний хөшсөн биеийг гийгүүлэн тусах нь илч дулаанаа сүүлчийн удаа өгч байгаа мэт харамгүй. Хөөрхий өвгөн сүх барьчихсан гэрийн цаад талд өвлийн түлээнээс үлдсэн яр голдуу хожуул модыг хөлсөө урсган цавчина.

Эрүүл тэнхэлтэй байсан бол өвгөнд туслах сан. Балт сүхний хусан ишнээс бадриун гараараа тас атгаад өмхий муу хожуулыг хэдэн хэсэг болгон цавчих сан. Даанч түүнд хүч тэнхээ алга. Хүч чадал нь барагдаж, эцэж тураад хүний нүднээс гарчээ. Хайя гээд хашгирахад нь хана шиг эгнэн жагсдаг туулай зүрхтнүүд алга. Харцаар нь хөдөлдөг архичин хэдэн мануухайнууд нь үгүй. Улаан хоолойгоо норгодог ус шиг архи дарс ч алга. Уусан хойноо хамаг амьтныг айлгаж, хэдэн зүг бутраадаг арслангийн зүрх зориг нь байхгүй болжээ.

Дахиад би хөл дээрээ босдог бол энэ муу өвгөнийг жаахан харж үзэх сэн. Миний шоглоомыг даагаад ёо гэж ганц хэлэхгүй гүргэр өвгөн дөө. Энэ л намайг асарч сувилж байна шүү дээ. Ингэхийг нь мэдсэн бол энэ муу өвгөнийг юунд тамлав аа?... Хэдэн төгрөг өгөөд Хөх хотыг ч гэсэн үзүүлэхгүй яав даа... Муусайн нусан таглаануудыг дуудаж авчраад өвгөний оронд энэ нойтон түлээг хагалуулах сан. Ухаарч амжаагүй явтал солигдчихдог хорвоо чиний өнгө ямар хүйтэн юм бэ? Чаддаг сан бол хагалсан түлээгий нь өрөөд өгөх сөн...

Тэр одоо хүн гэдэг нэртэй амьд хүүхэлдэй юм. Тэр хөдөлж чадахгүй, явж чадахгүй, хашгирч орилж чадахгүй. Хүн зодож, хүн дээрэмдэж чадахгүй. Хүний юм булааж, хүссэнээ хийж төвдөхгүй. Хадам эцгээ дуудаж харааж зандарч чадахгүй. Юм уумаар санагдвал хааяа нэг хүчилж байгаад хоёр гурван үг хоолойныхоо мухраас муухан хэлнэ... Намтар түүх нь ч хүний дансанд бичигдсэнгүй. Шоронгийн дансанд л бичигдэж. Цагдаагийн рапортонд л дурьдаж. Хүүхдийн шоронгоос насанд хүрэгчдийн шоронд. Шорон шорондоо хатуу чанга дэглэмтэйгий нь гүйцээсэн муу нэрээ гарч ирсэн хойноо гудамжинд гайхуулж явжээ.

Түүний амьдрал хүний хуулийг зөрчсөн тул хувь заяа нь мөн тийн шийтгүүлжээ. Эргээд үл олдох эсгэлэн залуу насыг хорвоогийн тоос шороонд хутгаад дуусчээ. Дурсах сайхан нэр бий билүү? Дурьдах ариун үйл бий гэжүү? Магадгүй, шоронгийн гал хамууд нь "овоо шийртэй махан толгой байсан шүү" гэж архи хувааж уухдаа хааяа дурсах бол уу?... Хамт захын үүдэнд шавааралдан зогссон өөдгүй тагалцагнууд нь түүний сүрээр амьтны халаас хоосолсоноо сайрхан ярих л байх. Хүнд сайнаар бодуулах нэг ч гэсэн сайхан сэтгэгдэл тэр орчлонд үлдээсэн үү?... Түүний тухай сэтгэгдэл гомдлын дэвтэр дээр бурхныг уурлуулах бузар хэрэг л олон байжээ. Түүний тухай цагдаад мэдүүлсэн өргөдөл мэдүүлэг л олон бий ажээ. Хэрэв тэр эрүүл энх байгаад хөөрхий өвгөн “өнгөрсөн” бол хүний гурван хүүхэдтэй хэрхэн яаж харьцах байсаныг бурхан ч мэдэшгүй.

Өвгөн эцэг бол энэ гэр бүлийн “гал хамгаалагч” байсан. Тэр охиныхоо хувь заяаны төлөө сэтгэл зовниж, үр зээгийнхээ төлөө өдий болтол амьдарч яваа. Хүргэнээсээ хүртдэг байсан “сахилгын арга хэмжээ” нь тэр өвгөний гэр бүлийнхээ төлөө, тэднийхээ өмнөөс хүртсэн шийтгэл байсан. Өвгөн бүх муу муухай болзошгүй тааварлашгүй оньсого шиг муу бүхнийг өөртөө нааж, тэгсэнээрээ бусармаг ертөнцийн эргэлтийг өөр зүгт эргүүлсэн. Эцгийг нь “доромжилдог” байсаныг нь мэдсэн бол охин нь ч энэ танхай зэрлэг эрийг аль хэдийн хөөгөөд явуулах байсан. Харин охинд нь сэтгэл татагдсан энэ дээрэмчин новшийн өчүүхэн жаахан цагаан сэтгэл түүнийг аварч, үхлийн муугаар үхэх заяатай энэ эрийн гудамжинд юм уу эмнэлэгт хэн ч биш болоод гав ганцаар орчлонг дуусгах байсан тэр эмгэнэлт хувь заяаг бага ч болов зөөлрүүлж өгсөн буйзаа.

Гэлээ ч түүнд орчлон хорсжээ. Чадалгүй муу өвгөнийг дээрэлхэж явсаных нь төлөө түүнийг ухаарлын тайван замаар бага багаар залхаасаар эрлэгийн гарт нүглээ наминчилж, “гэгээрсэн” ариун хүмүүнийг тушаалаа. Амьдаараа гэм нүгэлдээ гэмшиж, өнгөрсөн амьдралдаа харуусан үхнэ гэдэг бол орчлонтой сөргөлдсөн хэн нэгний хүний амьдралаас одох хувь заяаны тавилан болой. Гэгээрч ариусаж “хүн” болдог хорвоод гэм нүгэлтний туулсан замыг эргэж харахад харамсаад барахгүй...

Мөрдөнд байхадаа тэр эцэг шигээ нэг өвгөнийг эд бахаа ханатал доромжилдог байжээ. Шоронгийн хоол “шингэхгүй” өвгөн байсхийгээд өмдөндөө дусаачихна. Өмхий үнэртүүллээ гээд залуу түүнийг үзэхгүй. “Ганц худагт” ярьдагчлан “диаграммдаж” өгнө шүү дээ, тэртэй тэргүй ходоод гэдэс муутай хөгшнийг... Шээсний саванд толгойгоор нь шааж, май наадахаа долоо гэж доромжилно. Чадал муутай өвгөнийг цонхны дор өдөржин нүцгэн зогсоогоод муужран унахад нь толгой дээр нь нохой шиг шээж гутаана.

Хөөрхий өвгөн нэг дэлгүүрийн манаач байхадаа ойролцоо байгаа гэрээсээ шүдэнз авах гэж явах хойгуур хулгай орж, дэлгүүрээ тонуулчихжээ. Тэгээд л хилс хэрэгт унахгүй юү. Дэлгүүр дотор шүдэнз байхад яахаараа чи гэр рүүгээ явдаг байна. Зориуд чи хулгайч нартай хуйвалдсан. Эсвэл өөрөө хулгайлсан гээд ширүүн дуутай залуу мөрдөн байцаагч өвгөнийг үг хэлүүлэхгүй өөдөөс нь загнаад шууд мөрдөнд хийсэн билээ. Үнэн учиртай бол өвгөн манаач дэлгүүрээ “ухах” байтугай дэлгүүр рүүгээ ороод ширхэг шүдэнз дураараа авах хүсэлгүй байсан ажээ.

Өвлийн хүйтэнд цонхон дор нүцгэн зогсож тамлуулсан өвгөн манаач хатгаа авч цусаар бөөлжсөөр шоронгийн эмнэлгийн орон дээр нүд аньжээ. Хэрцгий залуугаар зориуд “тамлуулж” байсан мөрдөн байцаагч өрөөний “атаман”-д хэдэн хайрцаг янжуур оруулж өгсөнөөр дэлгүүрийн эзнээс “шан харамж” авсан мөрдөн байцаагч “авсан” хулгайчийг илрүүлж чадаагүй мөртөө “аваагүй” өвгөнийг “тонилгож” уг хэргийг хаасан юм.

Хүний нүд рүү халиваар хатгаж “сохолсон” мань залуу арван жилийн ял аваад очсон шорон болгондоо ядарсан муу өвөгчүүлийг дээрэлхэж явжээ. Түүний өвгөн хүн харахаараа нүд нь хорсдог зан бүр хүүхэд байхад нь “төлөвшсөн” гэдэг. Эцэггүй хоёр хүүхэдтэй, дэлгүүрт цэвэрлэгч хийдэг эх нь махны машины жолооч өөрөөсөө гуч орчим насаар ах өвгөнтэй суусанаас хамаг хэрэг үүсчээ. Яхир өвгөн залуу эхнэрээ хардаж, цаг ямагт хэрүүл хийж, заримдаа барьж аваад гүвшинэ. Эхийгээ зодуулж байгааг харсан хоёр тэрсхэн хөвгүүд ээжийгээ өмөөрөн өвгөний өөдөөс дайрч, цусаа нэг “холиулдаг” байлаа.

Ах нь удалгүй гэрээсээ зугтаж, гудамжны үл бүтэх хүүхдүүдтэй нийлж, халаасны хулгайч болов. Хааяа ахтайгаа гудамжинд тааралдахад дүүгээ дагуулан, гуанзанд оруулж цадтал хооллох бөгөөд хэд гурван төгрөг халаасанд нь хийнэ. Махны машины жолооч өвгөн хирдээ нарийн харамч эр байсан болохоор хонины гулууз зөөдөг хирнээ толгой шийр, гэдэс цувдай л гэртээ авчирна. Цалин сайн авдаг ч мөнгөө банкинд хадгалаад ээжид нь ганц шаахай аваад өгөхөдөө гар татна.

Өвгөн жолооч нэг удаа амралтаа аваад амралт сувилалд явсангүй гэр зуураа амрах зуур мань хүүг зунжин үйлийг нь үзжээ. Өглөө угаасан шалыг үдээс хойш дахиж угаалгах гэж хүүгийн уурыг барна. Өөдөөс нь үг хэлбэл индүүний оосроор улаан гувруу болтол ороолгоно. Зөрүүд хүү өвгөний үгэнд орохгүй юм юман дээр эсэргүүцэл үзүүлэх учир алганы амт ч өдрийн хэд амсана. Хүүг номхон зогсоож байгаад духан дээр нь үргэлж цохдож хашраана. Дух нь час улаан болсон хүү “Том болоод чамайг ална даа” гэж дотроо занадаг байлаа.

Бие нь том болоогүй ч бэлчээр нь “том"-орсон хүү нэг удаа ээжийг нь зодохыг тэсвэрлэж чадсангүй хойд эцгийнхээ нуруунд хутга зоож орхижээ... Тэгээд түүний өргөст торны цаанаас өргөст торны наана явах хүмүүсийг атаархан харах амьдрал эхэлсэн юм. Хүүхдийн шоронгийн “атаман”-ыг орны төмөр толгойгоор ухаан алдтал цохиж унагаасан хүү ялаа нэмүүлж, насанд хүрсэн хойноо томчуудын шоронд хөл тавилаа. Нэг шоронгоос нөгөө шоронд түүний амьдрал эрээн хувцсаар гоёж үргэлжилсээр... Тийн явахадаа төрсөн ахыгаа олж харсан билээ. Дамжин өнгөрүүлэхэд хальт тааралдсан ах дүүс цөөн үг арай гэж сольж амжжээ.

-Ахаа та хаашаа явж байна?

-Бэрлэгээс Мөнгөн морьт руу шилжиж байна. Харин чи?

-Дэглэм буураад Авдрантаас Мааньт руу явахаар ирээд байна...

Тэгтэл харгалзагч ирж, ахыг нь төмөр бүхээгтэй машинд ачив. Дүү ахынхаа араас хэд харайсан боловч буутай хуяг золтой л гуя руу нь жадаар хатгасангүй.

-Ах аа, ээжээс сураг байна уу?

Бүхээгтэй машины торон цонхоор нүүрээ харуулах ах нь хоёр гараа амандаа хумбайлган барьж байгаад хашгирлаа.

-Ээж өнгөрсөн. Чи дуулаагүй юм уу?

-Ээж... ээж үү? Хэзээ?...

-Зургаан сарын өмнө өнгөрсөн...

-Ах аа, ах аа-аа-аа-аа...

Түүнээс хойш тэр ахынхаа барааг олж харсангүй. Уушигны сүрьеэгээр ах нь тэр өвөл нас баржээ... Мөнгөн морьтоос Мааньтад ирсэн хоригдлоос ахынхаа нас барсаныг дуулсан тэр мөчөөс эхлэн хорвоод сэтгэлийг нь бүлээцүүлж явсан хоёр дотно хүнээ алдсан залуугийн зүрх модны хонгил шиг хөндий хоосон болжээ. “Заамал дүнзэн байшинд суучихаад Засарна гэвэл гонжийн жоо. Заяа байгаад гардаг юм бол Заавал чамайг ална даа” гэж дуулж, түүний занаж зүхэж явсан өвгөн жолооч түүнийг сүүлчийн удаа шоронгоос гарч ирэхэд нь орчлонгоос явсан байлаа.

Хадгаламжиндаа “мөнгөтэй” өвгөн түүний гал голомтыг “янхны газар” болгосон юм. Нас залуу охид бүсгүйчүүдийг “мөнгөөр” даллан авчирч, мунаг хүслээ гүйцээдэг өвгөн жолооч мөнгө гэхээс нүдээ ухаад өгөхөөс буцахааргүй хормойн дэв шингэсэн эгч дүү хоёр залуу бүсгүйтэй ээлжлэн загас наалдуулж байгаад тэнхэл тасран амиа алдсан аж. Ханаж цадашгүй сэрэл өдөөсөн эрээгүй бүсгүйчүүдийн амраглан янаглах шуламсийн илбэнд дал хүрсэн өвгөн даанч хүч хүрсэнгүй, хөлсөнд нэвчсэн торгон хөнжил дотор ухаан алдтал гийнах эгч дүүсийн халуун амьсгал дор дуугаа хураажээ.

Зальт хөгшин “чөтгөр” өмнөх эхнэр хүүхэддээ өв хөрөнгөө гэрээслэн үлдээсэн тул ээжид нь улсаас өгсөн ганц өрөө байр өвгөний хүүхдүүдийн гараар алга болов. Гэвч тэрээр гудамжинд хаягдсангүй. Олон жил нарсанд “заларсан” залуу эрийг шоронгоос гарахад барууны ганган тэрэг хөлөглөсөн шоронд “гал хам” байсан андууд нь баяр ёслолын байдалтай хүлээн авчээ. Баар цэнгээний газраар хэсч, архи, хүүхэн хоёроор уйдаж үхтлээ цэнгэсэн залуу худлаа ярьж, хулгай хийх “авъяас”-аар маруухан тул чаддагаараа хүн айлгаж, мөнгө төгрөг, хувцас хунарыг нь дээрэмддэг ажлаа дээр гэж үзэж гадаадад гарч хулгай хийх гэсэн найз нөхдөөсөө ганцаараа үлджээ...

Үнэтэй хувцас өмссөн ганган залууг “барьж” аваад тонож зогстол ард нь гэнэт эмэгтэй хүний танил дуу гарчээ. Ийм шингэхэн уянгалаг хоолойг тэр мартаж яахин чадах билээ. Нэг удаа шоронгоос оргоод галт тэргэнд зугатаж явахад араас нь хөөсөн цагдаа нараас купе дүүрэн бараан дотроо нууж “тусалсан” тэр нэг бүсгүйн дуу байлаа... Тэгж наймаачин бүсгүйн тусламжтай баглаатай бараанаас нь хувцсаа сольж амжсан залуу галт тэрэгний цонхоор шурган вагоны дээвэр дээр гарч нуугдаад хотын ойролцоох нэг зөрлөг дээр сэм бууж, цааш “аялалаа” үргэлжлүүлсэн юм.

Хотод түүнийг отож байсан тул Зүүн-Хараад байдаг “хам” дээрээ очиж, нэг сар болтол хэн нэгнийх нь хөлийн хуруу гутал дотроо хөдлөхийг анддаггүй жижиг суурины олон түмний “мэдээлэл”-ээр хэсгийн төлөөлөгч түүнийг барьж, шорондоо буцаж оржээ... Цэндмаагийн дууг таньсан залуу гайхан эргэж хартал ам хэлтэй хүүхэн ёстой нэг бурж өгчээ.

-Чи одоо болтол “баригдаагүй” яваа юм уу? Эр хүний “хуйх” юм даа чи... Наад залуу чинь манай худалдааны төвийн “босс” шүү дээ. Миний нэг удаа хүргэсэн “тус”-ыг санаад “тавиад” явуулчихвал эгч нь баярлаад шар айргаар дайлна шүү гэж Цэндмаа амаа уралдуулахад дээрэмчин нөгөө залууг “суллан” явуулжээ.

-Ядарч явахад тус болсон ачыг чинь яахин мартах вэ? Харин би өөрийг чинь дайлах хэрэгтэй байх.

-Эгч нь “шилийн сайн эр” дүүгээрээ дайлуулахасаа татгалзахгүй. Надтай яваа найз хүүхнүүдийг маань ч бас дайлах юм байгаа биз дээ. Мөнгө чинь хүрэхгүй бол надаас ав.

-Өөр хүн бол “цохиод” авах сан. Надтай битгий “нусан буунууд”-тай харьцаж байгаа юм шиг харьцаарай. Та нарыг дайлах хоншоортой эр шүү би. Хаана орцгоох уу? Эрхэм хатагтай нар аа?...

-Дүү өөрөө мэдээд дагуулаад яваач гэж Цэндмааг инээд алдахад сэтгэл нь хөөрсөн залуу,

-Битгий эгч мэгч болоод жүжиглээд байгаарай. Би чамайг зөндөө хайсан. Даанч хотын шороон түмэн хүнээс яаж олохоо мэдэхгүй явлаа гэхэд Цэндмаатай явсан нэг хүүхэн,

-Заяаны хань зам дээр гэдэг дээ. Аманцар ч гэсэн манай Цэндмаа амраг сэтгэлээ хүнд хэлдэггүй чанга хүүхэн байх нь ээ гэж дооглов...

Ээж шигээ хоёр гурван дагавар хүүхэдтэй Цэндмаатай танхай эр төдсөн ч үгүй хамт нэг гэрт орсон билээ. Өдөрт гудамжинд гараад хэдэн цаас “олоод” ирдэг дээрэмчин ажил төрөл хийе гэж огт бодсонгүй. Тойрон хүрээлэгч нар нь “олз омгоор” түүнийг таслахгүй тул хэдэн шил архи ууж, бааранд өдөржин сууж байгаад эхнэрээ ажил тарахын алдад гэртээ яаж ийгээд салгалаад ирнэ. Охинд минь хань болох сэтгэл байвал ууж идэх нь дүүрч. Уудаггүй хэн байгаа юм бэ? гэж бодсон эцэг нь ч үг хэлэхгүй аж.

Халамжтай “нөхрийн дүр”-д тоглох залуу эхнэрийнхээ эзгүй хойгуур өвгөнийг “үзэн яддаг” нь тэр хүний л өөрийнх нь л ертөнцийг үзэх “үзэл” байсан бизээ. Хөвгүүдэд нь огт гар хүрдэггүй нь бас л тэр хүний үзэж өнгөрүүлсэн амьдралынх нь “туршлага”. Тэр хүн өөрийнхөөрөө амьдралыг дүгнэж, өөрийнхөө төөрөлдсөн сэтгэхүйгээр орчлонтой харьцдаг байлаа. Гэвч түүнийг бурхан шийтгэхээ мартсангүй...

Хадам өвгөн түлээгээ хагалж дуусаад гэртээ орж гал түлэн хүргэндээ шинэ цай чаналаа. Бурхандаа цайны дээжээ хийж өргөөд, хүргэнийхээ мөнгөн аяганд цай хийж тавилаа. “Халуун цайгаар яах вэ дээ, зөөг цай ууг. Хаврын хавсарга хавирга нэвт гэдэг дээ. Одоо түүнийг оруулж хэвтүүлэхгүй бол даарна” гэж бодсон өвгөн хүргэнийхээ зүг тоодогнон алхав. Хүргэн дугуйтай сандалдаа нугдайн суугаад чимээ аниргүй толгойгоо унжуулжээ. Нар гийсэн намуухан хаврын өдөрт сэтгэл баясан суусан хүргэн нүдээ хагас аниад амьсгал хураажээ. Тэр хүн уйлсаар байгаад хорвоог орхисон бололтой нулимсны ором тогтсон цайвар цагаан хацар дээр нь богинохон амьдралынх нь сүүлчийн гэрч дусал нулимс сормуусан дээр нь бөнжигнөн харагдав.

Эхлэл нь тодорхой ч төгсгөл нь үл мэдэгдэх амьдралын далайд хөл алдан “живж” үхсэн мэт түүний эмгэнэлтэй хувь заяа өөрөө өөрийгөө “устгасан” болой. Тэр “хүн” болж амьдрахын нууцыг ойлгох тусмаа хорвоогоос явахыг хүсэж байсан юм. Өөрт нь хайртай цор ганц хүнийхээ төрсөн эцгийг “тарчлааж” байсанаа тэр ойлгож мэдээд охиныхоо төлөө биеэ “золиосолж” чадсан хөгшин эцгийн хайр халамжинд өөрийгөө “боож” алсан юм. Эгэл орчлонгийн түмэн нууцлаг амьдралд хүний сайхан сэтгэл, эцэг хүний уужим ухаан оршдогыг биширч, уул шиг цагааны дунд туулай шиг хар явсанаа мэдэрч, хүнд дахиж лай болохгүйн тулд бие сэтгэлийн тамир нь тасарч, ягуухан тамир тэнхээ нь барагдсаар холын холд суугаа элгэн садан руугаа өөрийн эрхгүй явсан билээ.

Хүргэнийхээ судсыг барьж үзэх өвгөн “Тэнгэр минь. Хэдэн жил амьд байлгахгүй яав даа” гэж тэр хоромд тэнгэр бурхныг “зэмлээд” авлаа. Буруу өссөн хүүхэд бухын хүзүүнээс хатуу гэдэг шиг амьдралын идээ бээрэнд бариулсан танхай нэгэн залуу эрийн төлөө, өөрт нь халамжтай бол хэнтэй ч гэсэн дэр нэгтгэхэд бэлэн явсан охиныхоо төлөө, өрх толгойлсон эхтэй өнчин зээ нарынхаа нэр төрийн төлөө өвгөн эцэг харуусан хоолой нь зангирлаа. Өвгөний халуун нулимс өөрийг нь тарчлаан байсан тэр залуу эрийн амьгүй болсон хүйтэн цогцос дээр подхийн унав.