Г. Ням-Очир

Энэ илтгэлийг 2011 онд Богд хаант Монгол улсын 100 жилийн ойн хурал дээр тавьсан юм. Энэ Монголын ард түмнээс Богд хаан, Эх дагнина хоёрт өргөсөн "алтан навчит өргөмжлөл" Монгол улсын хосгүй үнэт бүтээлийн жагсаалтанд энэ судалгаан дээр үндэслэн бүртгэгдсэн бөгөөд одоо Монголын Үндэсний Номын сангийн Үнэт ховор номын фондод хадгалагдаж байгаа.

Яахав жаахан сонирхолгүй байж мэднэ. Гэхдээ сонирхох хүндээ бол сонин. Хурлын эмхэтгэл дээр хэвлэгдсэн. Англи, Хятад хэл рүү орчуулагдсан. Номын сан, Соёлын яам зөвшөөрөөгүй учраас фотог оруулсангүй. Үзэх нэг нь зорьж очоод үзчихэж болно доо.

”Богд хааныг хоёр удаа хаан ширээнд залсан нь”

1911 оны 12-р сарын 29 болоод 1921 оны цагаан сарын шинийн 15-нд хоёр удаа Богд хааныг хаан ширээнд залжээ. Ингэж залахдаа хоёр удаа хаанд өргөмжилсөн өргөмжлөл өргөсөн буюу түүх, утга зохиол, төрийн ёслолын хосгүй үнэт баримт материалыг бидэнд үлдээжээ.
Богд хааны номын сан, хожмоо Монголын Үндэсний номын санд 100 жил хадгалахад ердөө хоёр удаа л судлаачид салхи оруулжээ. 1991 онд ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн төвдийн судлалын секторын эрхлэгч Р.Отгонбаатар крилл үсэгт буулгаж, ”Арга билиг” сонинд хэвлүүлсэн бол доктор, профессор Ц.Шагдарсүрэн соёмбо үсгийн дурсгал гэсэн утгаар нь нэг удаа дурджээ. Хэдий тийм боловч өнөөдөр бид энэхүү дурсгалыг монголын төвд хэлт утга зохиолын дурсгал гэсэн утгаар нь дахин хэлэлцэх хэрэгтэй хэмээн бодож байна.
Монголын Үндэсний Номын сангийн Монгол гар бичмэл, модон барын номын фондын
8067/99 дугаартай хадгаламжид ”Жал там аасол даш яннян шүгсо” буюу ”Хааны тамга өргөмжлөл өргөх өлзийт яруу эгшиг” нэртэй 9 хуудас болгомол хар цаасан дээр алтаар бичсэн ном бий.
(13.5 см х 50 см)
Энэхүү ном нь соёмбо(төвд), төвд, монгол гурван үсгээр бичигдсэн бөгөөд утга нь VIII Богд Жавзандамба хутагтыг хаан ширээнд залж буйн учир хийгээд урт удаан заларч шавь нар биднийгээ аварч ивээхийг хүсэн өргөмжилсөн доороос дээш дэвшүүлэн өргөж буй хүсэлт гуйлт өргөх бичиг гэж хэлж болох юм. Ингэхдээ яруу найргийн болоод үргэлжилсэн үгийн хэлбэрийг хослуулж, яруу тансаг бичжээ. Энэхүү зохиолын латин галиг, крилл хөрвүүлэгийг илтгэлд хавсарсан учир энэхүү өргөмжлөлөөс гарч буй хэд хэдэн утгын тайлалыг хэлье гэж бодож байна.

- Одоогоос 100 жилийн өмнө Богд хаан, Эх дагина хоёрыг зөвхөн хаан, хатан төдий бус Богд хааныг урт наст, цаглашгүй гэрэлт Аюуш бурхан, Эх дагиныг амьтныг ивээгч Цагаан дара эх бурхан бодтой мөн хэмээн үзэж байжээ.
- Тусгаар улс болохоор хөдлөхөд дотоод гадаад олон хүчин зүйл нөлөөлсний дотор Чойжин буусан тухай, хаан болоод хатны тухайд юу юу гэж айлдсан тухай энд дурдаж байна. Энэхүү төрийн Чойжин буусан тухай тэр үед бүтээсэн зураг Гандан хийдэд өдгөө болтол хадгалагддаг гэсэн яриа байдаг.
- Богд хаан, Эх дагина хоёрыг нийтээр ”гурван цагийн авралын орон” хэмээн итгэж найдаж, сүсэлж биширч байсан тухай гарч байна. ”Гурван цаг” гэдэг нь бол ”өнгөрсөн”, ”одоо”, ”ирээдүй” гурав юм.
”Өнгөрсөн” цагт VIII Богд олон удаа хувилан төрж, тоолшгүй амьтныг тус үйлдсэн төдийгүй Чингис хаан, Алтан хаан, Автай сайн хааны үйл хэргийг үргэлжлүүлэгч хэмээн Монголын түүхтэй холбож өгч дурджээ. Эх дагина бол олон үеийн туршид нэгэн насандаа бурхан болсон олон хутагт хувилгаадын мудра эх буюу ”бясалгалын нөхөр” болж явсан тухай дурдсан байна.
”Одоо” цагт олон Монгол овогтон болоод шавь нарын оройн дээдэд заларч, гадаад дотоод дайсан, хорлолыг няцаах
”Ирээдүй” цагт олон монголчуудын сүнсийг Диваажин, Шамбал тэргүүтэн жаргалтай оронд хөтлөх болоод, үр хойчисын буян заяа, аз амны хишгийг даах гэхчлэн гурван үед туслах буюу гурван цагт аврах үүрэг хүлээлгэжээ.
- Эх дагинын нэрийг ”Дондүвлхам” буюу ”Тус бүтээгч охин тэнгэр” хэмээн өргөмжилжээ. Чухам яагаад Дондогдулам хэмээн нэрлэх болсон нь тодорхойгүй байна. Энэхүү өргөмжлөлийг Богд хаан, Эх дагина гэсэн хоёр хүнд л тусгайлан бичиж өргөсөн, хэвлэгдээгүй барлагдаагүй, хэн дуртай хүн болгон үзэх боломжгүй байсан болохоор нэр сунжирч дуудагдсан, гуйвсан болов уу? хэмээн санаж байна.
- Гэлүгва буюу шар малгайтны ёсыг баригч лам хувраг хүн, эхнэр авах, улмаар хаан ширээнд суух гэдэг бол шашны ёс зүйд болоод гэлүгвагийн түүхэнд урьд гарч байгаагүй цорын ганц тохиолдол байсан болов уу? гэж бодож байна. Ийм нөхцөл байдлыг олон жилийн өмнөөс Банчин Богд, Тавдугаар Богд, Царчинчойжижалбуу нар зөгнөн бичсэн байсан мэтээр тухайн үйл явдлыг тайлбарласан утга санаа байна.
- Яг үүнтэй адил ”алтан үсгийн өргөмжлөл” Манж Чингийн төрд төдийгүй хожмын Дундад иргэн улсын дотоод, гадаадад ч хэрэглэгдэж байжээ. Тухайлан судалж үзэх боломж гараагүй байгаа ч, ”Ялгасан хутагтын намтар”-т Хөндлөн цөхүр ноёны хатанд Лигдэн хаанаас ”алтан үсэгт өргөмжлөл” өргөж байсан тухай мэдээ гардаг. Хэзээ анх гарсан зэргийг нь мөшгөвөл энэ уламжлал Монголын эзэнт гүрний үед тулахыг ч байг гэх газаргүй хэмээн бодож байна. Ямартай ч энэхүү өргөмжлөл Монгол төрийн түүхэнд хосгүй үнэтэй дурсгал бөгөөд хойшид Монголын Үндэсний номын сан хадгалалт хамгаалалтын нөхцлийг сайжруулах ажил хийнэ хэмээн найдаж байна.

- Энэ өргөмжлөлийг хэн бичив гэдэг асуудал их анхаарал татаж байна. Ачийг өгүүлхүйеэ бэрх эрдэмт мэргэн Огторгуйн цагаан гарди хэл бичгийн ухааны доктор, профессор Лхамсүрэнгийн Хүрэлбаатар багшид нэг ном байхыг үзсэн. Энэ бол ”Боржигон гэвшийн дэрний тэмдэглэл” нэртэй Богдын ойр шадар явсан хүний бичсэн Богд хаантын үеийн түүхэн үйл явдлын бүртгэл цэс маягтай ном юм. Тэрхүү номд бичсэнээр Богдыг хаан ширээнд залах үйл явдлын ёслолын албаны даргаар Да лам Цэрэнчимэд идэвхтэй оройлон оролцсон бөгөөд төрт ёсны уламжлалын түүх бичиг сайн мэддэг хүн хэмээн онцгойлон бичсэн байдгаас үзвэл шууд зохиосон биш юм аа гэхэд үг өгүүлбэр засах, залах, гар хүрсэн байх тохиолдол өндөр хэмээн бодож байна.
Монголын Үндэсний номын сангийн гар бичмэл, модон барын номын фондод 1319/99 гэсэн хадгаламжид буй нугалбарын тухай ярья. Энэ бол 1921 оны цагаан сарын 15-нд Богд хааныг дахин хаан ширээнд залсан өргөмжлөл юм. Яаруу тэвдүү бачуу давчуу ч байсан уу? юу ч гэсэн энэ удаад алтан үсгээр бичиж амжсангүй. Гэсэн хэдий ч утга болоод найруулгын хувьд өмнөх өргөмжлөлөөсөө дутахааргүй төдийгүй олон түүхэн баримт болоод тэр үеийн монголын ард түмний орь хүслийг шингээсэн байгаагаараа онцлог юм.
Энд нэг цохон дурдмаар баримт бол Богд хаан, Эх дагина хоёрын бүрэн цол юм.
Богд хааны цол нь:
Шашныг мандуулагч
Амьтныг жаргуулагч
Аврал итгэл
Хамгийг айлдагч
Оройн чандмани
Очирдар Жавзандамба лам
Шашин төрийг хослон баригч
Наран гэрэлт
Түмэн наст
Богд эзэн гэгээн

Эх дагинийн цол нь:
Шашин төрийг хослон өрнүүлэгч
Чин үнэн сүсэгт
Тус ачлалт
Тунгалаг чандмани
Далай дайчин
Ялгуусан дагина
Эрх Цагаан дара
Эрдэнэ сэцэн ноён
Айлдал энэрэлийн эзэн
Гурван орны дагинасын эрхэм
Улсын эх дагинийн гэгээнтнээн... хэмээн бичсэн байна. 1921 онд бид хоёр засгийн газартай байсан. 1921 оны 7-р сарын 11-нд Хүрээнд орж ирсэн Зөвлөлт Орос, Монголын цэргүүдийн үйл явдалтай холбоотой үлдсэн бичгийн дурсгал байна уу? Байгаа бол жанжин Д.Сүхбаатарын хэлсэн үг л байгаа байх. Мэдээж хэрэг энэ бол хоёулаа Монголын түүх. Аль нь хууль ёсны төр болоод аль цэргийн эргэлт, тоглоомын засгийн газар байв гэсэн асуулт гарч ирнэ. Энэ үйл явдлаас хойш юу юу болсныг бид бараг цээжээр мэднэ. Гэхдээ судлаач бид эргэж харах цаг иржээ.

Энэ мэт хоёр түүхэн баримтыг уншигч судлаач та бүхний мэргэн мэлмий саруул оюунд өргөн барилаа. Бидний энд хуралдаж буй шалтгаан бол зөвхөн Богд хаант Монгол улсын 100 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлж байгаа төдий зүйл биш юм. ХХ зууны түүхийг эргэж харах, эрүүл саруул судалгаа, үнэн зөв түүх бичлэг, алдаагаа засч, оноогоо бататгахын эхлэл хэмээн хэмээн бодож байна. Төрт ёсны уламжлалын түүхийг судлахын тулд Богд хаантын үеийн судалгааны төвийг Богд хааны ордон музейн дэргэд байгуулах саналтай байна. Бидний өнөө үед алдаж байгаа гол дутагдал бол архивт суудаг нь номын санд юу байдгаа мэддэггүй, номын санд суудаг нь музейд юу байдгаа мэддэггүй, бүртгэл судалгаа бүрэн бус байгаад оршиж байна гэж боддог.
Анхаарал тавьсанд баярлалаа.