өгүүллэг

Багадаа би дэндүү жаргалтай өсч аав ээжийнхээ хайрыг огтхон ч анзаардаггүй байждээ. Багадаа тоохгүй байсан тэр хайр, эхийн өврөөс гарч эцгийн гэрээс холдох цагт дутна гэж даанчиг санасангүй явлаа. Тэр намар би найман нас хүрч Бургалтайн [Сэлэнгэ,Баруунбүрэн] бага сургуульд орсон юмдаг. Намартаа гэрээсээ мориор явсаар, ес эхэлж өвлийн жин хүйтэн болоход аргагүй сургуулийн дотуур байранд суух болов. Байранд дөнгөж ороод л би гэртээ харих хоногоо тоолж эхэлсэн санагдана. Тэр өвөл ажаа, ижий |Би аав ээжийгээ ингэж авгайдаг| хоёр маань хэдэн малаа дагаж  Шувуутын голын дунд бие хавиар  хойд Нарстад өвөлжиж байлаа.

 Өвөл гэдэг эх байгалийн хаан өөрийн албандаа эзэн сууж өдөр улам богино, шөнө улам урт болж нар хаяалбараасаа дөнгөж цухайснаа ханын элгээс доош буухгүй байсаар буцахад гэгээ тасарч үдэш залгана. Энэ үеэр хорвоод хамгийн урт шөнө, хамгийн богино өдөр болдог ч өвөл гэдэг их хүчтний цасан хөнжлийг нь хуулан цан хүүргийг нь нимгэлэхэд эргээд л өдөр ирэх бүр буудайн чинээ уртасч араасаа шинэ жил, шинэ улирлыг хамтад нь дагуулан ирдэг юм даа.

 Гэртээ харихыг хүсч хүлээсэн өдөр ашгүй дөхөж, орой нь сургууль шинэ жилээ тэмдэглээд маргааш өвлийн амралт эхлэх болчихжээ. Дотуур байрныхны ар гэрээс аав ээж нь сургуулийн гуанзад өх мах сүү, хүүхдүүдэдээ эмээлтэй морьд хөтлөн ирж бөөн баяр хөөр болцгоож зарим хүүхэд аав ээжийгээ хараад л мэлмэртлээ уйлж байх юм.

 Би манайхаас хэн ирж надад ямар морь авчрах бол гэсээр, хөтөлгөө морьтой ажаа минь хөтлийн замаар хэзээ гарч ирэхийг Гэзэгийн шилийн онийг сэтэртэл ширтэвч бараа ч алга.

Үдийн хоолонд ховор тохиох тоймий бууз, сүүтэй цай, мөсөн чихэр өгч дараа нь сургуулийн сүлд модны наадам эхлэн өнгө өнгийн цацаг чимэг, цасан ширхэг, тоглоом, зураг эрээлжлэн цагаан хөвөнгөөр чимэглэж оройд нь улаан таван хошуу хатгаад мөчрөөс нь олон янзын цаасан бөмбөлөг зүүж хажууд лаа асаасан ногоон гацуураас ойн анхилуун үнэр хан хийнэ. Янз бүрийн амьтны баг өмссөн хүүхдүүдийн дунд, өвлийн өвгөн Рэнцэн багш, арван хоёр жил, цасан охидоо дагуулан хүүхэд бүрт ууттай бэлэг тараасан шиг энэ их хөл шуугиан баярын өнгөөр бялхаж хөгжөөн наргиан ихтэй байлаа.

Сандуйжав багш маань хамгийн түрүүнд онц сурлагатан манай ангийн Хайнзансамбуу, миний эгч Надмид бусад онц сурлагатнуудын нэрийг дуудан Тасран захирал сүлд модны дэргэд онц суралгатны хэмээн бүр том ууттай бэлэг гардуулан Дорж багш баян хуураа хангинуулж байхад мөн ч догь байсан шүү. Дараа нь онц сураагүй ч бусад хүүхдүүдэд бэлэг бас тараасан юм даг. Надад өгсөн бэлэг дотор нь мөсөн чихэр, алим, лийр гээд л тэр үедээ л гоё, гоё амттан байж билээ. Алим лийр нь тэс хөлдүү, тас хар ч хүйтэн усанд байлгаж гэсгээгээд идэхэд мөн ч амттай байдагсан. Би ийм сайхан юм үзэх байтугай төсөөлж ч байсангүй. Миний анхны шинэ жил намайг балчир насны минь хамт нэг хэвийн саарал орчноос ховхлон урд өмнө хэзээ ч үзэж байгаагүй чамин гоё баяр, үлгэрийн ертөнцөд хүргэж хамгаас тод сэтгэгдэл төрүүлсэн нь өнөөг хүртэл санаанаас минь ер гардаггүй юм. Тэр шөнө би яаж маргааш болгоно доо гээд л орондоо орсноо л санах атал өглөө болчихсон байж билээ.

Бид өглөөнөөс эхлэн эцэг эхчүүдэд зориулсан өдөрлөгт бэлдэж  Дамдиндорж багш концерт зарлан  ахлах ангийн Сод-Эрдэнэ, Бүрэнжаргал, Цэвээн, Цэгмид, Нямбуу, Гидр, Цэрэнбалжир, Дарь, Ира гээд олон ах эгч нар морин хуур, мандолин, баян хуур, шанз, хуучир, лимбэ хөгжмийн найралд

Маш дэлгэр хангай минь

Мал сүргээр дүүрэн

Малчин олон монголчууд

Жаргал цэнгэлээр дүүрэн ... дуугаар эхлэв. Дараа нь хүүхдүүд дуу, шүлэг, шог гараа бүхий үзвэр эхэлж бага ангийнхан юу сурснаа эцэг эхчүүдэдээ үзүүлэхэд би сургуульд заалгасан “Эхийн ач”-аа Надмид эгчийнхээ мандолин хөгжимд овоо аятайхан эхлээд ”Үрэл гэдэг модоороо” …гээд нэг бадгийг дуулчихаад “Нарс гэдэг модоороо наадмыг минь сийлсэн аав минь ээ” гээд л дуулж байтал хүмүүсийн дунд ажаа маань ирчихсэн над руу хошуугаа цорвойлгон сууж байгааг харангуут л нулимс минь мэлмэрч, хоолой зангираад төгсгөлд нь бүр гацах шахаад арай гэж дуусгахад тэд нар харин бөөн инээдэм болцгоон алга ташицгааж билээ. Хар хурдаар гүйсээр ирж ажаадаа үнсүүлэхэд нөгөөх уйлж байсан жаалууд намайг шоолох мэт жоготой нь аргагүй харцгаасаар л байлаа. Хүүхдүүд аав ээжийгээ хараад л мэлмэрч байна хэмээн шоолж байсан миний бие өөрөө ингэж  балгаа тарьж билээ.

Дараа нь “Учиртай гурван толгой” жүжгээс томчууд Мэгзэм эгч, Махгал, Шагдар гуай нар дуулж, энэ жүжигт гардаг Нансалмаа Балган ноёны бүсэн дэх хутгийг сугалан аваад “Хэрвээ надад халдах юм бол амиа би хорлоно шүү. Чиний гараас өмнө миний хутга амжина шүү” гэдэг хэсэг дээр Нансалмаад тоглосон Мэгзэм эгч маань Балган ноёны хутгыг нь сугалах гэтэл нөгөөх нь байдаггүй, энэ ноёнд тоглосон онин Шагдар гуай хутгаа зүүхээ мартсанаа сая мэдэж ихэд сандрав. Гэтэл ашгүй тайзны араас нөгөөхийг нь авчирч зүүж өгөхөд Нансалмаа сая тэр хутгийг сугалан авч “Хэрвээ надад халдах юм бол...хэмээн дуулсаар дуусгаж билээ. Шог гараанд ах дүү Сүхбаатар Лувсандорж нар алиалагч болж урт алаг цаасан дурангаар ийш тийш харж элдэв хөгтөй явдлыг элэглэхэд хүмүүс хөгжиж инээлдсээр шинэ жилийн үдэшлэг өндөрлөж, гадаа гарваас ажаа маань надад хурдан шаргыг, өөрөө уургач шаатан хээр морио унаж ирсэн нь манай адууны нүнжиг, хоёр сайхан хүлэг жаргах нарны туяанд хазаар даран дүүхэлзэх нь үлгэрт гардаг тэнгэрийн хүлэг газарт буувуу  гэлтэй.

 Нутгийн танидаг айлд хонохоор явах замд ажаагийн унасан шаатан хээр мухар алдын дайтай яргай ташуур даялах төдийд ухас ухас хийн тэмүүлж, хурдан шаргын алга халууцтал дугтран, дөрвөн туурайг шагалзуулан үелзэх задгай суман хатираа, туг сүүлний үзүүрт босох хөр цасны чахирах чимээ, хацар даргиан үлээх хээрийн салхинд хиймор сэргэн бушуухан гэртээ л харимаар санагдаж байлаа. Би энэ тухай ажаадаа хэлвээс “Өглөө явъя одоо харанхуй болчихно” гэв. Гэсэнч би бушуухан гэртээ харих чин хүсэлдээ хөтлөгдөн харъя хэмээн ятгасаар аав маань зөвшөөрч харих замдаа нөгөөх айлын гадаа буутал өндөөр гэгчийн хунгарласан цасны нөмөрт шургааган хашаатай ганц жижигхэн бор гэр байнаа. Гадаа нь хураалттай хэдэн түлээ, жижиг модон саравчнаас өөр гоц юмгүй, моринд тавих өвс байтугай уяаны шон ч алга, үзтэл малгүй айл болох нь илт. Бид хоёр морьдоо хашаанаас уячихаад ортол миний багад манайхтай айл саахалт байсан Дугарын Цэнджав гуайнх аж.

 Цэнджав гуай залуудаа цэрэгт яваад өрөөсөн хөлөө гэмтээж тэр нь эдгэхгүй байсаар угжирч бүр болохоо байхаар нь тайруулчихсан гэж цэрэгт цуг явсан хүмүүс ярьцгаадаг. Тайруулчихсан ч гэждээ өөрөө тайрчихсан гэдэг юм. Цэргээс өрөөсөн хөлтөй болж нутагтаа ирээд өөртөө модон хөл хийж түүн дээрээ дажгүй явдаг, бүр морь унадаг ч хазгар Цэнджав хочтой болчихсон юм даа. Мань хүн галын хайч, хутга шөвөгнөөс эхлээд эмээлийн тоног, мөнгөн аяга, эдлэл, алтан шүд хүртэл хийдэг айхтар уран бас хазаар, ногт, чөдөр маш сайхан зангидаж, эмээл төхөөрдөг болохоор сумын артельд дархнаар, эхнэр Дуламсүрэн нь үйлэнд их уран хүн тул оёдолчноор орсон юмсанж. Дуламсүрэн гуай бидэнд цай аягалж гаднаас банш, хормойлон авчраад тогоонд буцалж буй шөлөнд болгоод дээр нь адууны умс, давсалсан халиар тавиад сая 

-За Найдан гуай та хоол ид. Хүүдээ банш өг, хэмээхэд Ажаа маань ургаш дөхөн сууж, хутгаа хуйнаас гарган

-Хүйтэнд энэ чинь л… гээд адууны тарган умс руу заахад Цэнджав гуай

-Тарган умснаас ташуухан огтлоод дээр нь давсанд дарсан халиар тавиад үмхэхэд ч нэг ая бий дээ гэснээ эхнэртээ

-Алив тэрийг... хэмээн аргаш дохиход Дуламсүрэн гуай орны хөндийгөөс цагаан эсгий бүрхүүрээс ваартай нэрмэл архи гарган дээр нь шар тос дусааж халаав. Би банш идэж, ажаа маань адууны тарган умснаас огтлон давсанд дарсан халиар тавьж үмхээд хоёр жавьжаар гоожсон тосыг алгаараа шударч суулаа. Цэнджав гуай шүүгээнээсээ хоёр мөнгөн аяга гарган нудраганыхаа омгоор арчиж нэрмэл архиар дүүргэн өөрөө нэгийг нь авч нөгөөг нь аавд барив. Ажаа маань нудрагаа засан, шар сахлаа имрэн хоёр гардан авч сэржим өргөөд, шар тос дааварласан халуун архийг нэг балгаад аягаа тавьснаа

-Гал шиг халуун идээ байна. Мөн ч чамгүй сайн гарсан байна шүү хэмээн гэрийн эзэгтэйг магтаад нутгийн сонин, адуу мал, цас хүйтний тухай яриа өрнөхөд би тэдний яриа хэзээ дуусахыг л хүлээж ядан байв.

 Цэнджав гуай пийсүү соруултай богино гаансаар аажаатай  тамхилан үнсийг нь модон хөл дээрээ тог тог тогшсоноо ваартай нэрмэл рүү гаансныхаа толгойгоор дохин, хоноод явахыг сануулахад ажаа маань над руу харцаа дэвсэвч би хариуд нь үнэгэн лоовуузаа өмсөв.

Ажаа тэднийд авчирсан сүү идээгээ, би шинэ жилийн бэлэгнээсээ нэг чихэр авч бурханд нь өргөөд Цэнджав дархныхаас гарахад хэдийнээ бүрий нөмөрсөн ч сар өндөрт гарсан тул цагаан цас мөнгөн өнгөө олж шинэ оны үдшийг уламч өнгөлөг болгожихуй. Ажаа миний үнэгэн лоовуузыг бүчилж хормойн даруулгаа надад бүслүүлээд мордоцгоолоо.

 Сойгдож шавхарсан хөх өвсний морьд хөхөө өвлийн хүйтэн, хөр цасны зузааныг тоох ч шинжгүй хазаар даран хатируулахад тэнгэрт зургаан мичид гялалзан, цэвэр тунгалаг агаар сэнгэнэх сэвэлзүүр салхины савслагад цасан хөнжилд хучигдсан хөдөө тал хавирган сарны гэрэлд солонгорон орчин тойрон дахь юм өдөр мэт цэлийх өвлийн үдэш харихаар давхиж явах нь гэрээ санасан надад ямаршүү сайхан байсныг хэлэхэд үг дутах буйзаа.

 Бид хоёр ергүүлсээр Нарангийн хөндийг туулан Эрдэнэ толгойн ар шилд хүрч явтал морьд маань хамраа тачигнуулан хулмалзаж, үргэж соотгоноод нэг л бишээ. Гэсэнч явсаар толгойн арын жалгад хагас саахалт хиртэй дөхөж очивоос тэр судгаас дөрвөн чоно гарч хойтох Хөшиг уул өөд зугатлаа. Морьтой монгол эр чонотой тааралдаад хөөхгүй байх нь үгүй тул ажаа маань “Хоёул хөөе” гээд миний хариуг ч сонссонгүй морио гуядахад уургач шаатан хээр сурсан зангаараа хуй салхи мэт довтлон чоно ууланд хүрэх замыг хөндлөнгөөс амдан хаахаар хар эрчээр дайрлаа. Би ажаагаа даган ухасхийтэл нөгөөх гайхлууд ургаш улам улайран зүтгэж байснаа гурав нь гэнэт зог тусан ар хударгаар эргэж, түрүүнд явсан нэг том чоно тэр чигээр ургаш дайрдаг байгаа. Би ч мөн тэр чигээрээ уулын бэлээр даялан харайлгатал хурдан шарга маань яах ийхийн зуурт нөгөөх азарган чонын зэргэд очвоос, ажаа маань  уул өөд битгий гаргаарай гэж араас хашгирсаар үлдлээ. Ажаа олон санаагүй хамгийн том тэр чоныг сонгож бусдыг нь орхисон бололтой.

 Хөшиг хэмээх сархинаг мэт салбархай ихтэй энэ ууланд чоно байтугай мал ороод олддоггүй газар. Нөгөөх гайхал ийш тийш садааран бултахад надаас илүү миний унасан шарга маань өөрөө цаад талаар нь хашисаар хэдхэн харайлгаад элгээ хүртлэх цасан дунд гэдсээ чирэм цатгалан чоныг хааш нь ч гаргахгүй ноёлох тул би чанга чанга хашгирсаар бэлээс доош буулган элдэж Нарангийн хөндий тийш эргүүлэв. Надаас тийм том дуу яаж гарсныг төлөөлөхөд бэрх. Гэхдээ л хоолой зангираад байсан ч хашгирсаар л байлаа. Ажаа маань уул өөд мацааж хурц гараат мориныхоо торгон ирийг мохоохгүй буцах замыг нь отож үлдсэн аж. Нөгөөх гайхал доош бууж ирэнгүүт бэлийн доод биеэс аав сүртэй чангаар хашгирч бүдүүн яргай ташуураа далайн, хурц гараат шаатан хээрийн дөрвөн туурайн нижигнээн хамраас нь садрах уур, сарны гэрлээс цасанд буух хээр морины аймшигт хар сүүдэр нөмрөхөд  хүч сүр нь шалчийж хулхи нь буусан боохой ойртож буй аюулаас мултрах арга зам бэдэрч хоёр тийш солибон хөр цасан доогуур шурах мэт сүүлээ хавчин идэж залгиснаа дээш доош савируулан харайлгавч нэгэнт газар хороохоо боличихож дээ зайлуул. Би ч ажаагийнхаа араас  дагаж давхисаар л байлаа.

Уургач шаатан хээрийн дөрвөн туурай, морины шилбэ дүрэм хунгар цасны цойг ховх татан пижигнүүлж элдсээр сурсан зангаараа хоёр чихээ хулмайлган хүзүүгээ сунгасаар чонын хажуугаар оронгуут ажаагийн маань  ташуур барьсан талд нь налж өглөө. “Уургач морь” хэмээгддэг шаатан хээрийн маань сурсан эрдэм, үнэхээр бахдам, монгол морины гайхамшиг гэдэг чухам л энэ юмдаа. Үхлийн тавиланд шурж явсан боохой эцсийн аргаа хэрэглэн цасан дундаас дээш цовхрон хурц цагаан соёогоо морины цээжинд хүргэн алдахад зөвхөн энэ мөчийг л отож далайсан ажаагийн маань тарнын яргай ташуур тархинд нь пид хийн буусан хэрэг. Тарнын яргай гэж маш шигүү ширхэгтэй, салаа багатай тэгш ургадаг мод тул монголчууд түүгээр ташуур хийдэг бөлгөө. Би ажаатайгаа явсан болоод ч тэр үү, чононоос ер айгаагүй, тэгээд ч “монгол хүний хүч хиймор морин дээрээ”  гэж сайн морьтой эрийн хүч зориг нь аяндаа оргилдог хэзээний увидастай ажгуу. Цасан дунд үхлүүт унасан боохойн биеэс уур савсах нь сарны гэрэлд тодхон. Ажаа морин дээрээсээ чонын толгойд дахин нэг буулгаад мориноосоо ногтоо мултлаж аваад нам унасан боохойн хөл, амыг нь сайтар хүлээд шуудайд хийж амыг боож дэрсэн дотор орхичихоод нөгөөдүүлийнх нь хойноос мөрдөв.

Бид хоёр чонын мөрөөр уул давуулж хайгаад юу ч олсонгүй нэгэнт орой болсон тул авласан чоноо тэнд нь орхиод маргааш өглөө эрт ирж авахаар болов. Хөшгийн хөтөл дээр ажаа маань мориноосоо бууж олом чангалаад цантсан нударгаа шамлан өвлийн жаварт жиндсэн хацрыг минь халуун алгандаа дулаацуулж өглөө. Бид цааш дэв дээр гартал Лувсангомбо гуайн хар бух дэв уруудаж явсныг хажуу дахь Бичигтийн өвөлжөөнд нь аваачив.

 Бид хоёр од мичид тогоо өнгийж байхад гаднаа ирэхэд гэрийн тооноор гэрэл тусч яндангаас утаа суунаглан Хойлог хэмээх нэртэй банхар нохой маань тэртээ хоолооос чимээ өгч угтав. Дулаан өвөлжөөнд мориндоо тохом татаж, өвс тавиад эмээлээ тэвэрч дөрөөгөө хангинуулсаар гэртээ их л урамтай орцгоож билээ. Оронгуут л урдаас аргалын цогинд пүн хийсэн халуун гэртээ ижий минь биднийг угтав. Би тэссэнгүй, ижийдээ дөнгөж үнсүүлээд л чоно хөөж агнасан тухайгаа бахархан ярьж дуусаагүй байхад харин ижий маань намайг ямар сурсныг сонирхов. Харин би тэр үед энэ тухай дурсахыг ч  хүссэнгүй. “Өглөө эрт босч чононд явна, унтлаа” гээд буруу хараад хэвтчихсэн юм. Үнэндээ бол би онц биш тааруухан л сурчихсан хүн л дээ.

 Ажаадаа өглөө намайг заавал сэрээж цуг авч явахыг сануулж, бас чоно үзнэ гэхээс нойр хүрэхгүй хэвтэж байснаа, энэ өдөрт тохиосон олон сонин үйл явдалд бүр бялуурч, хөрзөнгийн цог ар нуруунаас төөнөхөд дуг нойронд нам дарагджээ. Би шөнө зүүдлээд нөгөөх чоно өвлийн өвгөний өгсөн бэлгийг минь зуучихаад тавьдаггүй яг алдахын даваан дээр ажаа маань намайг сэрээж би нүдээ нээнгүүт цаасан ууттай бэлгээ тэмтэрч үзээд сая тайвширч яаран бослоо. Бид хоёр ижийгийнхээ чанасан өтгөн шаргал цайнд өрөмтөй шар будаа хийж уугаад гэрээсээ гарч мордон хээр орхисон чоноо хайсаар мөрөө харахад шөнө морины хурдаар байтугай өдөр явахад аймаар харагдсан шүү. Нөгөөх дөрвөн чоно нэг шүдлэн бяруунаас араг яс, эвэр туруу, энээ тэрээхнийг үлдээж зугатах замдаа огиулж дээш доош гаргасан юм нь том том мах, алгын чинээ шир үстэйгээ байж билээ. Чоно аюул тулгарахад асар богино хугацаанд биеэ ингэж хөнгөлж чаддаг ба мөн өлсгөлөн бэлтрэгээ хоолохдоо ч ходоодныхоо мухраас ч гэсэн аль байгаагаа гаргаж чаддаг амьтан юм. Үүний тулд архинд шартсан хүн шиг амандаа хураагаа хийх шаардлагагүй ходооны булчингаа агшаадаг гэж ажаа маань ярьдаг байлаа.

 Нөгөөх хэсэг дэрснийхээ хажууд ирэхэд өчигдөр шөнө чонотой зэрэгцэн налж өгсөн шаатан хээр маань үргэж, хамраа тачигнуулаад ойртох юм биш. Морьдоо тушиж орхичихоод хоёул явганаар боохойд ойртвоос хийсэн шуудай нь алга болчихсон нөгөөх чонын бүх биеэс нь уур савсаж байлаа. Харваас үл мэдэг амьсгалж байх шиг. Би сандран

-Ажаа, ажаа чоно амьд байна, гэхэд ажаа маань ердөө ч тоосон шинжгүй

-Ажаа нь өчигдөр дутуу үлдээчихсэн юм гээд инээхэд би бүр гайхан

-Яагаад? гэвээс

-Яахав, өвчихөд гэсгүүн байхгүй юу гэснээ, цасан дээрх мөрийг үзсэнээ нөгөө гурав нь үүгээр ирж гээд шуудайн тасархай энд тэнд байхыг зааж саяхан л эндээс хөдөлсөн байна гэлээ. Аав маань Хөшиг уул өөд харж хэсэг харж зогссоноо гутлынхаа түрийнээс гаансаа гарган тамхиа нэрэх нь үү гэтэл чонын амыг хүлсэн ногтны үзүүрийг дагуулан нөгөөх гайхлын сарьсан хоншоорт нь гаансныхаа толгойгоор нэг ширвээд л зүйл дуусгав.

 Сая ажаа маань цасан дээр завилин сууж тамхиа нэрж асаагаад гаансныхаа толгойгоогоос дээш огих улаан цогийг эрхий хурууныхаа нүцгэн өндгөөр хээв нэг даран байж хэд хэд сороод хамрынхаа нүхээр цэнхэр утааг нь олгойдуулсаар дуусгаад яаралгүй босч дүн өвлийн тэсгэм хүйтныг тоосон ч шинжгүй үс нь сагасан үзүүрсгэн дээлээ сугалдаргалан цагаан цуу ямбуу цамцныхаа ханцуйг шамлангуут бүсэн дэх хутгаа сугалан дөрөөнийхөө суранд хэд нийлэв. Тэгээд нөгөөх гайхлын хойд хоёр хөлөөс нь эхлэн өвчиж нүцгэрсэн хоёр хөлийг хооронд нь холбон чирсээр мориныхоо дэргэд ирж эмээлийнхээ хойд бүүрэгнээс өлгөчихөөд өөрөө мориныхоо толгой талд гарч эгэм рүү нь  хөлөөрөө жийн байж хэд сайн дугтраад арьсыг нь шувт татсаар бүр ар шилд нь хүргээд цааш өвчиж дуусгав. Уургач шаатан хээр чонын бараа үнэрээс айн бөмбөлзтөл чичрэн шээс алдавч аав чонын арьснаас дугтрахад үед яг морь уургалахад сууж өгдөг шигээ арагш цогнойн суухад сүүлнийх нь үзүүр газар шүргэж бусад үед нь хулмалзан хамраа тачигнуулаад зогсоод байж билээ. Уургач морь эр хүнд ямар тустай байдгийг би тэхэд сайн мэдэж авсан юм даа. Монгол хүн чонын авд гарахын өмнө сайн морио барин сойж  дараа нь буу шийдмээ агсдаг гэдэг. Иймээс ажаа маань уургач морио унаж ирсэн нь ийм учиртай байж. 

 Азарган чонын арьсыг цасан дээр сэгсрэн, эмээлийнхээ араар тохоход, хоёр үзүүр нь хөр цасны цойг шүргэн алдаж байсан шүү. Ажаа маань хоёр соёог нь, хоёр шагайтай нь авч бид нэг нэгээр нь хадгалж  билээ. Тэхэд ажаа маань “Чонын арьсыг сэгсрэхэд үс нь сэргэдэг, харин түүнийг агнасан эрийн хиймор нь мөн сэргэдэг юм. Аав хүү хоёр хиймортой явж анхныхаа авыг хийлээ. Хоёр соёо, шагайг нь нэг нэгээр нь авъя” гэж билээ.

-Ажаа ажаа ?

-Өөв миний хүү.

-Яагаад соёог сугалдаг юм бэ.

-Чонын хүч соёондоо, хүний хүч ухаандаа...гэдэг. Чонын соёо маш хурц байдаг. Иймээс гол зэвсэг нь соёо гэсэн үг. Соёог нь авснаар хүчийг нь мохоож буй дом юм.

- Ажаа ажаа.

-Өөв миний хүү.

-Яагаад шагайг нь авдаг юм бэ?

-Чоно бол тал нутгийн онгон амьтан. Түүнийг зөвхөн хүн л агнаж чадна. Гэхдээ хүн болгонд тохиодог ав  бас биш сайн морьтой, аз хиймортой эр л агнаж чаддаг, азгүй бол таарахгүй, морьгүй бол агнахгүй. Иймээс тэр аз хиймор ивээж байхыг бэлэгшээн энэ сүрлэг амьтны хурд хүчийг агуулсан шагай, соёог хоёрыг нь  авч явдаг юм гэж билээ. Ажаагийнхаа энэ үгийг би сэтгэлдээ шингээж үлдсэн юмдаа.

Үүнээс хойш би олон шинэ жилийг угтаж бас үдсээр өнөөг хүрч мөдхөн мэндлэх шинэ оноо хүлээн барьж болдоггүй бага нас, буцааж болдоггүй анхны шинэ жилээр ажаатайгаа хамт чоно агнаж соёо шагайг нь бэлгэнд авч байснаа өнөөг хүртэл дурссаар явнам. Тэр үед надад ажаа ижийдээ өөхөнд боосон бөөр шиг эрхэлсээр аз жаргалтай явснаа анзаарах  зав ч, энэ бүхнээ эргэн үгүйлнэ гэж бодох ухаан  ч байсангүй. “Чоно агнасан эрийн хиймор сэргэдэг. Ажаа хүү хоёр анхныхаа чоныг авлаа” гэж урам хайрласан тэр үгэнд л бялуурч явлаа. Тэр ав бол ажаа  бид хоёрын анхны агаад  сүүлчийнх нь байжээ.

Хүн бүхий л амьдралдаа аз жаргалтай явах нь үгүй ч харин жаргалтай өдрүүд, цаг мөч бол бас хааяа тохиодог л юмаа. Ажаа ижийтэйгээ хамт байсан тэр үе бол миний хамгийн аз жаргалтай мөч, хамгийн гэгээн бага нас минь байж дээ. Өнөөдөр би ажаагийнхээ нэрийнх нь үсгийг өмнөө тавин дээдэлж өгсөн чонын шагай, соёог нь хадгалж явахад тэдэнтэйгээ хамт хэмээн бодож сэтгэлд өег байдаг юм. Чонын шагай бол бидний тоглож өссөн хонь малынхаас шал өөр, ажиглаад байхад xангил цавчим хаднаас хагарч үлдсэн хэлтэрхий, хар дарсан зүүднээс хагацан сэрсэн ертөнц, үлэг эртний галваас үлдэж хоцорсон олдвор ч гэмээр үгээр төсөөлж барамгүй хачин чамин хэлбэртэй.

 Алс гарахад алтан шар зам өлзийтэй байсан нь ажаагийнхаа өгсөн тэр соёо шагайны ид шид гэж би дотроо шүтсээр, хамт чоно агнасан шинэ жилийн тэр үдэш надад насан туршийн дурсамж болон үлдсэн юм. Ингэж надад үлдсэн азын цалиг шагай, тэртээ өвлийн хүйтэн шөнө ажаагийн маань халуун алганаас нь хацарт минь шингэсэн их илч, өвгөрсөн зүрхийг минь дулаацуулсаар л байдаг юм.

 Н.Бадарч.Арлингтон, Виржиния.