Огторгуйн түнэрт гэрэлтэх дэлгэцээр гагц урсах зам л хөвөрч, эртний хүн гал манах адил суунам. Гэхдээ аян зам ямагт амирлангуй сэтгэгдлийг төрүүлдэг. Тамын тогооноос холдон тагтын диваажин руу дэвшиж ч байгаа юм шиг, үгүй ч юм шиг. Ямар сайхан юм болов гэхэд хэлэх үг төдийлөн олдохгүй. Гэвч аялсан л болохоор дурсамжтай.

Тайлшгүй баяслыг 12-р сарын бүлээн намар шингээнэ. Дэндүү нэгэн хэвийн мэт ч давтагдашгүй өнгө үзэмжүүд цаг цагаар жирэлзэхэд гөлрөөд л баймаар. Зүүдэлсэн тал дунд хөөрхөн хот ургах нь Догмидын нутаг Сайншанд. Бас ч гэж Ар Шанд Өвөр Шанд гээд ижил хоёр бөөр шиг ихэр хотон маягтай. Улаанбаатараасаа бараг цухуйж үзээгүй надад Шанд эгэл сонин, кино жүжиг шиг санагдана.

Зуу зуун км-ээр аялах, алхлах, эх орноо гэсэн эв санаагаа нэгтгэсэн, иргэний хөдөлгөөдийн хэмээх мундаг нэр хаягтай нөхөд бид хамгийн тансаг хаад ноёдын өргөө рүү нь давхиад орчихов. Уясан гэгэлзэх сэтгэл хийлийг ураны аюулын тухай яриа тасалдуулан, аялгууны төгсгөл мэт бодит байдал амдвай…

Аймгийн ИТХ-ын дарга нийслэл рүү явсан байв, харин ИТХ-ын НБД Б.Эрдэнэцэцэг бидэнтэй уулзав. Улаанбадрахад ураны хайгуулын 6-16 өрөм ажиллаж байгаа гэх талаар мэдэхгүй, тийм мэдээлэл ирээгүй гэнэ. Шинжилгээний эцсийн дүн гартал хайгуулыг түдгэлзүүлэх төрийн шийдвэр гарсан атал өчүүхэн төдий үл ойшоон үргэлжлүүлсээр буй Кожегоби компанид төмөр нүүр үзүүлэх байтугай, нөгөө юу ч хараагүй, сонсоогүй, хэлэхгүй гэдэг гурав шиг газар бол аймгийн ИТХ бололтой. Эцсийн дүн гээч нь “цацрагаас бус, селенээс болсон” гээд гарчихсан тул Кожегоби ХХК өрөмдсөөр байгаа нь зөв ч юм шиг зүйл хэлчихэв үү, яав, Эрдэнэцэцэг дарга. Тэгсэн хэрнээ “аймгийн ИТХ-ын түдгэлзүүлэх шийдвэр хүчинтэй хэвээрээ” гэх юм.

ЗУРАГ 1. АИТХ-ын НБД Б.Эрдэнэцэцэг бидэнтэй уулзав

Шинжилгээний эцсийн дүнгийн талаар ЗГ-аас та нарт албажсан мэдээлэл өгсөн үү” гэхэд “өгөөгүй, сонин хэвлэлийн мэдээнээс харсан, бас Н.Алтанхуяг сайд замын нээлт дээр тэгж хэлж байсан” гэв. Улаанбадрахад ураны хайгуултай холбоотой олон зөрчил гарсан, цацрагийн зөрчлүүд ч илэрсэн, мал цацрагаас болж хордож байгааг гурван эрдэмтэн баталж “бидний дүгнэлтийг зассан” гэж буруутгах болсон, ерөнхий сайд “селенээс хордсон” гээд бас нэг зөрчлийг нь мэдэгдчихсэн, орон нутгаас удаа дараалан Кожегобигийн үйл ажиллагааг зогсоох албажсан саналууд, шаардлагуудыг гаргасан, 300 гаруй өрхийн цөмийн эсрэг агуулгатай захидал төрийн өндөрлөгүүдэд очсон, малчид нийслэлд очиж хэвлэлийн хурлууд хийлгэсэн зэргийг ярихад, ИТХ-ын 10 хүнтэй ажлын албанд эдгээрийн талаар ямар ч мэдээлэл байхгүй болохыг Эрдэнэцэцэг дарга өчив. Бид буруугүй, АМХЭГ л лиценз өгсөн ч гэж ухагдахаар зүйл өгүүлэв. Улаанбадрахад очиж ч үзээгүй нэгэн аж.

“Нутгийн ард итгэдийнхээ он жилүүдийг дамнан үргэлжилж байгаа зовлон зүдгүүрийг, тэд албажсан санал шаардлагуудаа гаргаад байхад ч, улс орон даяар улаанбадрахчуудын тэмцлийг дэмжээд байхад ч мэддэггүй, Кожегобигийн хууль бус өрөмдлөгийг зогсоодоггүй хэрнээ; ерөнхий сайд “селенээс хордов” гэлээ гэж сонин дээр мэдээ гарсан төдийд, тэр хүн замын нээлт дээр тийм үг унагасан төдийд, зохих ямар ч албажсан мэдээлэл ирээгүй байхад мэдэхийн дээдээр мэдээд Кожегобигийн өрөмдлөгийг хүлээн зөвшөөрч байгаа юм байна гэж харагдлаа” гэхэд Эрдэнэцэцэг дарга мушгин гуйвууллаа, улс төржүүллээ гэж нэлээд дургүйцэх маягтай байв. Гэхдээ энэ дарга маань, хангалттай мэдээлэл буй нөхцөлд цөмийн эсрэг цогт тэмцэгч болох юм шиг өөрийгөө ойлгуулсан шүү.

Аймгийн ИТХ дахь Улаанбадрахын төлөөлөгч Баярсайхан гэдэг хүн Улаанбаатарт ажиллаж амьдардаг гэнэ. Андуурчихаагүй л байлтай. Төлөөлөгч Баярсайхан 2 өрөм ажиллаж байгаа гээд, бидний ураны эсрэг байр суурийг олон зуун хувиар дэмжиж буйгаа илэрхийлэв. Малчдын байр суурь харин их өөрчлөгдөж, ураныг дэмжигчид нэлээд олон болсныг зовнингуй дурдав.

ЗД П.Ганхуяг гэх, үүдэндээ Фүжи уулын зургийг тахин шүтэх байдалтай залсан эр Японд 8 жил ажиллаж амьдарсан, “Япон” гэх тодотгол хочтой болсон, “Японыг 8 жил, Дорноговийг 8 жил удирдсан” гэгддэг нэгэн аж. “Нээлттэй ардчиллын орон Японд нэлээдгүй олон жил байсан, үзсэн судалсан хүн шүү, би хө. Та нар байж бай” гээд л сав л хийвэл Японыг дурсаад байдаг юм билээ. Биднийг багагүй хүлээлгэн хүнд суртал гаргаж, “яамтай ярьж байна” гэх тайлбар өгүүлж байсан бөгөөд хаалгаар нь шагайсан нэг маань “утсаар яриагүй байна” гэж мэдэгдсэн, үнэндээ бол мань хүн иргэний хөдөлгөөдөд няцаалт өгөх бэлтгэлээ л хангаж суусан юм билээ л дээ.

Эрдэнэцэцэг даргаас эсрэгээр, бүхнийг мэдэж байгаа хүн болж таарав. Харин үнэн худлыг нь дэнсэлчихсэн гэнэ. Тэр нь их амархан ажил байдаг юм байна, ТББ-ын үг бол худал, ТБ-ын үг бол үнэн. Төрийн үгийг бас туйлын үнэн, туйлын бус үнэн гээд дансалчихдаг юм билээ. АИТХ-ын 2013.7.31-ний 48-р тогтоолд Кожегобигийн “…үйл ажиллагааг нь түр хугацаагаар зогсох, тусгай зөвшөөрлийг түдгэлзүүлэх арга хэмжээ авах нь зүйтэй гэж үзсүгэй…”, “…шаардлагатай арга хэмжээг цаг алдалгүй авч ажиллахыг аймгийн засаг даргад (П.Ганхуяг) даалгасугай…”, “…тогтоолын хэрэгжилтийн талаар хяналт тавьж ажиллахыг аймгийн ИТХ-ын НБД Б.Эрдэнэцэцэгт үүрэг болгосугай…” гэж байгаа юм. Энэ хоёр хүн л тогтоолыг хэрэгжүүлэх ёстой юм билээ.

Даанч П.Ганхуяг дарга “Би ч бас ТББ-тай хүн шүү. Бичиг үсэг гаргадаг хүн шүү. Та нар наад юмаа уншаад ярьж бай. Лиценз түдгэлзүүлэхийг холбогдох байгууллагад хүргэж ажилласугай гэж байгаа биз дээ” гэчихсээн, нөгөө тогтоолынхоо хамгийн биед амар гэж ойлгогдохоор хэдхэн үгийг заагаад сууж байгаа юм. Ингэж юм уншдаг, бичиг үсэг гаргадаг бол хэцүү л байна. Холбогдох байгууллагад бичгийг хүргээд өгчихсөн, үүргээ бүгдийг нь биелүүлчихсэн юм байна. Засаг даргын ажлаа зарлага дарга гээд эндүүрчихсэн бололтой юм.

Сайншандын аж үйлдвэрийн цогцолбор байгуулагдах гэж байна, асар их эрчим хүч шаардлагатай болно, Монгол улсад атомын энерги хэрэгтэй, холбоогдох “3 улсын гэрээ” ч байгуулагдсан, 4 жилд 18 л гажиг төл гарсан юм байхчивлээ, Японд бол… гээд л авч өгдөг юм билээ. Гэхдээ бас өөрийгөө ураны эсрэг уран тэмцэгч гэж ухуулж байдаг шүү. Даанч, биднийг гарсны дараа АИТХ нь түүнийг огцруулж орхисон. Ташрамд, бидний хүсэлтээр АИТХ ураны асуудлыг хэлэлцсэн болно.

Аймгийн удирдлагын ордны нэгэн өндөр байр суурин дээр байдаг хүн Даланжаргаланд цөмийн хаягдал булсан байхыг үгүйсгэх аргагүй гэж хэлсэн билээ. Бид Даланжаргаланд хоносон агаад, нутгийнхнаас энэ талаар бас асууж лавласаан, цөмийн хаягдал булсан гэх баримт баталгаа олдоогүй. Гэхдээ өөр баримт бий. Монгол улсын ЗГ-ын 2012-2017 оны Хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөрт, “Даланжаргаланд цацраг идэвхт хаягдлыг хадгалах, боловсруулах, булшлах байгууламжийг барих (2013-2014 онд)” байж л байсан билээ. Тэгэхлээр Даланжаргаланд юу ч болсон байж болох.

ХОЁР

Хамарын хийдээс Улаанбадрах хүртэл хусмал зам гэх нэртэй элий балай үзэгдэл эхлэв. Машинаар давхих бүү хэл, явган хүн алхахад зүдэрмээр, танкны гинжийг төсөөлүүлэм арзгар сарзгар “зам” гэж байх юм. Заримдаа хөл бөмбөгийн талбай шиг өргөн болчихно. Дэлхийн хамгийн муу замуудтай орнуудын тухай Don’t Drive Here гэдэг цуврал баримтат кинонд Монголыг үзүүлдэг. Тэр кинонд танилцуулсан Монголын муу зам гэдэг нь үүнийг бодвол зөөлөн хивс л гэсэн үг. Микроавтобусын жолооч гаслан харуусах нь аргагүй. Суугаад зорчихоор тааз мөргөчих гээд, хэвтэхлээр тархи доргичих гээд, юун хоорондоо хүүрнэлдэх, юм үзэж харах. Гэмтэж бэртээгүй нь их юм.

ЗУРАГ 3

Машины маань дугуй хагарч салбараад бараг юу ч үгүй болсныг санаандгүй мэдэцгээв. Тэр их пижигнээн донслоон дунд анзаарах ямар ч сөгөөгүй байж. Хэрэв дахин дугуй хагарсан бол хээр лүглийн сууцгаах мундаг том шувуудын гүнцэг болох байв. Ер нь төөрөх, элсэнд шигдэх гээд л эрсдэлтэй зүйл бишгүй тохиолдсон доо. Тэр дарга нарын бүлт бүлт үсрээд байгаа үсрэнгүй хөгжил гэдэг хувийн амьдралд нь л байдаг байх. Хөдөө нутагт үзээд өгье гэсэн ч үсрэнгүй хөгжил нь ажиглагдсангүй, харин ч XXI зуунд ийм юм байдаг аа бас гэж алмайрахын дээдээр алмайран гайхаж явлаа л.

Эцсийн эцэст харанхуй, хүйтэн хоёрын завсраар “Улаанбадрах” гэсэн бичиг үзэгдэхүй уужим амьсгал авцгаав. 1500 хүн амтай, 11 370 ам км нутагтай, 1 ам км-т 0,14 хүн оногдох нягтшилтай, 86 мянган малтай энэ сумыг өдгөө Монголд мэдэхгүй хүн үгүй болжээ.

Цувж гарсан гурван багийнхан хөөр баяр, дуу шуугиантай уулзацгаав. Хөдөөгийн цайны газрыг дүүргэн сууцгааж, уран цөмийн эсрэг яриагаар нураах дөхөж, “No Nuke” кафе гэж хошигнон нэрлэцгээв. Анд нөхөдтэйгээ нэгэн зорилгын төлөө нижигнэж явах сайхан юм. Нэгдэн нийлж “Урангүй Монгол” хөдөлгөөн байгуулах ч боллоо.

Түрүүлж ирсэн багийн нөхөд маань 7-8 малчин айлаар оржээ. Идэш төхөөрч бэлдэх үеэр таарсан агаад, энэ нутгийнхан малынхаа гэдэс дотрыг хаяхаас өөр аргагүй болсныг нүдээр үзэн үнэмшжээ. Бярууны уушиг цагаан, өнгөртэй, элэг цагаан өнгөртэй, бараан толбуудтай, хонины уушиг бараан толбуудтай, элэг цайвар өнгөтэй, ямааны элэг цайвар өнгөртэй байсныг гэрэл зурагт буулгаснаа үзүүлж байв.

ЗУРАГ 4. Хоёр толгойтой хурга

Баярбат малчныд уушиг цусан судлуудтай, хүүдийт идээтэй, цөс наалдсан, уулинхайгаас хүүдийтэй идээ гарч буйг бичлэгт буулгажээ. Нэгэн малчин эмэгтэй хоёр ишиг зүв зүгээр байж байснаа гэнэт амнаасаа хөөс сахруулаад үхсэнийг, малчин эр нүдгүй ботго, цусан улаан нүдтэй ботго гараад үхсэн, холбогдох хүмүүс цаг алдалгүй арга хэмжээ авч чаддаггүй, их л бодож учир битүүлгээр үхсэн малын сэг илжирч салбарсан хойно ирээд шатааж булаад явдгийг өчсөнийг мөн бичлэгт үлдээжээ. Малчин Норсүрэн насаараа амьдарсан нутгаасаа холдон нүүсэн тул уулзаж амжаагүй аж. “Мал цацрагийн хордлогоос шалтгаалж үхсэн” гэх тодорхойлолтын цорын ганц үлдсэн хувийг малчин Норсүрэн хадгалж байдаг гэх агаад, сүүлийн үед харин түүнийг “тугалууддаа хугацаа нь дууссан, хятадын таргалуулах тариа хийж алсан нь тогтоогдов” гэж хэвлэлээр гүтгэн дайрч, ер нь яаж ч хэлмэгдүүлж болзошгүй болсон гэнэ. Гэтэл малчин Норсүрэнгийн малын хорогдлыг шинжилж судлахдаа дотоодод хуурамч дүгнэлт, гадаадад хуурамч материал гаргасан сурагтай.

Улаанбадрахад оготно зурам, туулай гээд мэрэгч амьтад бүгд үхсэн гэнэм. Мөнхийн булагт могой үхсэн тул лам нар лус хилэгнэсэн байна, уул усаа тахиж болохгүй болж шүү гэжээ. Аварга могой орогнодог байсан, оросууд нэгийг олж, хүнд даацын урт тэрэгт ачаад сүүлийг нь унжуулан газар чирээд аваад явсан гэх энэ нутагт өдгөө амьд могой үлдээгүй байж мэднэ. Тахилгат Баянбогд ууланд ураныхан өрөм тавиад хөөгдсөн юм билээ. Ер нь малчид руу улам наашлаад л, гэрийг нь өрөмдчих гээд байдаг гэнэм.

Өнөөдөр Улаанбадрахад хүмүүс учир битүүлгээр өвдөх нь их болж, асуудал шинэ шатанд гарчээ. Дарга нар хүн үхээгүй тул проблем алга байна гэчих гээд байдаг. Тэгвэл тэдэнд хэрэгтэй хүний үхэл үүсэж ч мэдэх нь. Үнэндээ хүн бие барсан ч тэд проблем гэж үзэхгүй. Зохих бэлтгэлээ ч хангаж байна. Учир битүүлэг өвчлөлийг “хамууны шинж тэмдэг, сүүлийн үеийн хамуу ийм болчихсон шүү дээ” гэжээ. Аргалант багт маажуур загатнаа дэлгэрэнгүй болж. Баянбогдод нэгэн малчны үс халцарч, арьс цоохортжээ. Улаанбадрахын хүн ардад учир битүүлэг өвчлөлүүд тохиолдсоор.

Элэгний өвчлөл элбэгшиж байна. Улаанбадрахад ажилласан малчин Г.Ариунболдынхон гэр бүлээрээ элэгний хүнд өвчтэй болжээ. “Ерөнхий сайдын ажлын хэсэг 10 гаруй айлын 30 хүнд үзлэг хийхэд тэн хагаст нь элэгний өвчлөл илэрсэн, ер нь бол өвчтэй хүний 4/5 нь элэгний өвчтэй байдаг болж байгаа, үнэтэй эм тариа хэрэглэдэг ч заслыг олохгүй байгаа хүн олон” гэж малчин Пансалмаа ярив. Нялх хүүхдийг ингэний сүүгээр угжихад хоёр сарын хугацаанд элэгний өвчтэй болжээ.

Кожегоби компанийн ойролцоо нутагладаг (10 км орчим зайтай) айлын зургаан настай хүү явж чаддаггүй, сонсдоггүй, ярьдаггүй аж. Ойр зуурын газар өвдөг дээрээ зорчиж, гэр орныхондоо тус дэм болохыг чармайж буй хүүг үзээд нөхөд маань нулимсаа барьж чадаагүй аж. Улаанбадрахад урьд үзэгдээгүй гамшиг болж байна.

Арай гэж дуу шуугианаа намжаан, айлуудад таран хоноглохоор явцгаав. Зочломтгой нутгийн айлуудад бас л цөмийн эсрэг яриа хөөрөө өрнөнө. Улаанбадрах цөмийн эсрэг тэмцлээр амьсгалж байна.

ГУРАВ.

Маргааш өглөө нь сумын удирдлагынхантай өргөн хэмжээний уулзалт хийв. ИТХ-ын дарга нь УБ руу явчихсан байсан агаад, харин сумын ЗД Б.Ганзориг ард иргэдийнхээ зовлонг ойлгодог, эрх ашгийг илэрхийлдэг, эх оронч хүн юм гэж бодогдов. Уулзалтад оролцсон орон нутгийн захиргааныхан (тухайлбал багийн дарга нар идэвхтэйгээр) Кожегоби ХХК 2010 оны 12-р сараас 2011 оны 6-р сар хүртэл туршилтын олборлолт-баяжуулалт явуулснаас хойш зөрчил, сөрөг нөлөө эрс ихэссэн, компаний тусгай зөвшөөрөлтэй талбайд малчдын өвөлжөө хаваржааны бэлчээр, ус худаг орчихсон, мянга мянган цооног, олон салаа зам байгаль орчныг их сүйтгэсэн, тоосжилт асар их болсон гээд л олон жишээ хэлж байв.

ЗУРАГ 5. Сумын удирдлагатай уулзлаа

Сумын ЗДТГ төрийн бусад байгууллагуудтай хамтран 2012.5-р сард үзлэг шалгалт хийхэд: таван талбайд хайгуулын төлөвлөгөө батлуулаагүй, зөвшөөрөлгүйгээр хусмал болон хуурмаг зам гаргадаг, тоолуургүйгээр худгаас ус авч ашигладаг, заг сүйтгэдэг, халцгай газар үүсгэдэг, ногоон байгууламж байгуулдаггүй, орон нутгийнхныг гэрээгүй, хөдөлмөр хамгаалалтгүй, тусгай хувцасгүй, хяналтын багажгүйгээр ажиллуулдаг, Зөөвч Овоогийн талбайд зөвшөөрөлгүйгээр шавар асгадаг, зөвшөөрөлгүйгээр шавар зуурах нүх, өрмийн худаг Зөөвч Овоод гаргасан (“франц хүн тэг гэсэн” гэх л тайлбарыг өмнөөс өгдөг), тусгай хамгаалалттай газруудыг талбайдаа авсан зэрэг олон зөрчил илэрчээ. Өөр үзлэг шалгалтуудаар ч илэрсэн зөрчлүүд бий.

Баянбогд, Нүдэн, Аргалант багуудын Багийн иргэдийн нийтийн хуралд (БИНХ) оролцсон иргэдийн зүгээс удаа дараалан тавьсан, Кожегоби ХХК-ийг орон нутагтаа ажиллуулахгүй гэсэн саналыг тус компани удаа дараалан үл ойшоосоор иржээ. Аймгийн тусгай хамгаалалттай (1997 оноос) тахилгат Баянбогд уул орчмын нутгийг талбайгаас буцаах, сумын тусгай хамгаалалттай (2006 оноос) Хар загийн нутгийг талбайгаас чөлөөлүүлэх орон нутгийн удирдлагын саналууд ч үр дүнд хүрээгүй байна. Кожегоби компанийнхныг уулзъя, хэлэлцье гэж урихад ирдэггүй.

Сумын хорогдсон малын судалгааг үзвэл 2010 оноос өмнө бол цөөн (2008-14, 2009-8), харин 2010 онд 2885, 2011 онд 207, 2012 онд 325 болсон байв. 2010 онд туршилтын олборлолын бэлтгэл ажилтай холбоотойгоор олон мал хорогдсон байж болох юм, судлах хэрэгтэй гэж нөхөд ярилцацгаав. Аймгийн даргын “Гажиг согогтой төлийн дөрвөн жилийн судалгаа” гэсэн нь хоёр жилийнх юм байна. 2012-13 онд хоёр нүд сохор, атанга, үсгүй, хүн толгойтой, эрүүгүй, дутуу эрүүтэй, явж чадахгүй, уруул сэтэрхий, гурван хөлтэй, хоёр толгойтой зэрэг 18 төлийн гажиг согогийг албан ёсоор баталгаажуулсан юм байна.

Орон нутагтаа ураны хайгуулыг зогсооё гэж Сангийн далай багийн 221, Баянбогд багийн 197, Аргалант багийн 164, Нүдэн багийн 185 малчин эв санаагаа нэгтгэн шаардаж, гарын үсэг, регистрийн дугаараараа баталгаажуулжээ. Сумын ЗД Б.Ганзориг 2012.10.26-нд төрийн өндөрлөгүүдэд ураны хайгуулыг зогсоох саналыг албан ёсоор тавихдаа малчдын шаардлага, гарын үсгүүдийг хавсарган илгээсэн байна.

ИТХ-ЗДТГ-ынхантай уулзсаны дараа, Улаанбаатараас Улаанбадрахыг зорьсон 26 хүмүүн сумын ард иргэдтэй уулзлаа. Манайхан илтгэж, ухуулж, танилцуулж, уриа уухай хадааж, бөөн чимээ шуугиан дэгдээж, зэрэг зэрэг чөлөөт индэр ажиллуулж, санал гомдлыг бичиж авч, шар лоозонгууд байрлуулж, ногоон туузаар танхимыг ороож, гарын үсэг зуруулж, арай л цөмийн эсрэг дуулж бүжиглэсэнгүй. “Голомт” хөдөлгөөний Т.Минжүүр ах маань индэр ширээнээ, яг өмнөө айдас төрүүлэм зүрх тавьчихаад ажиггүй хүүрнэх нь аргагүй сүрдэм.

Нутгийн малчид болон цөмийн эсрэг идэвхтнүүд их л зүйл ярилаа.

ЗУРАГ 6. Малчин Б.Батзориг тэмээний уушиг үзүүлж байна

Бярууны элэг цагаан өнгөртэй, бараан толботой

Бярууны уушиг цагаан өнгөртэй

Хонины элэг цайвар өнгөртэй

Хонины уушиг бараан толботой

Хонины уушиг бараан толботой

Тэмээний уушиг бараан толботой, хөөж, хэвийн хэмжээнээс 2 дахин томорсон

Ямааны элэг цайвар өнгөртэй

Ямааны уушиг бараан толботой

“Манайх Зөөвч-Овоо хавьд нутаглаж байсан, 2013 он гарсаар арваад тэмээ янзалсан, нэг нь ч хэвийн уушигтай байгаагүй, элэг нь цагаан толботой, салаалсан байдаг, нэг сайхан бүдүүн ингэ арван хэд хоног хэвтэж байгаад үхсэн, нэг тэмээний уушиг хар толботож, хэд дахин томроод, цээжиндээ багтахаа байсан, нэг үнээнээс амьгүй, өөр үнээнээс гилжгий тугал гарсан, цаашдаа малчин биднээс мах авахгүй болж, амьдрах аргагүй ч болох янзтай” (малчин Б.Батзориг аварга том уушгийг үзүүлэн ярив), “Кожегоби суманд жаал жуул юм өгч, зарим хүнийг 700-900 мянган төгрөгийн цалинтай ажилдаа авч, улаанбадрахчуудыг бас хагалаад хуваагаад байх юм, тэнд ажилласан цөөн хүн эрүүл мэндээрээ хохирдог, тэгээд ураны эсрэг тэмцлийн эгнээнд шилждэг, гадаад улсуудад цаазлуулах ялтай хоригдлууд, хэлмэгдэгчид, колони орны нутгийн ядуучуудыг ураны уурхайнуудад ажиллуулдаг юм гэнэ билээ, улаанбадрахчууд аа битгий тэр хортой ураны уурхайд ажиллаж байгаач ээ” (малчин А.Авирмэд), “Манай суманд тэр ардчилсан орны хүний сайхан сайхан эрхүүд байтугай, амьд явах эрх алга болж байна, ураны хор хойч үед бүр илүү нөлөөлнө” (малчин П.Пансалмаа).

ЗУРАГ 7. Сумын ард иргэдтэй уулзах үеэр

-Гажигтай 100 гаруй төл, маш их гажигтай 20 гаруй төл гарсан шүү. Үхсэн мал бол хэдэн зуу, бүр мянга хүрсэн байх. Тэр 18 гажигтай төл гэдэг бол мэргэжлийн хүн ирээд, богино хугацаанд цөөн хэдийнх нь зургийг нь авч баталгаажуулсан тоо.

-Өрөмдөж байгаа улсаас асуухад одоо 300м өрөмдөөд байна, цаашдаа 200м өрөмдөнө гэсэн. Ийм байхад юу эс болох вэ. Хаанаас гэв гэнэт селен, сурьма, зэс гараад ирэв? Яагаад гэнэт хордуулаад эхлэв? Уранаас болж мал үхээгүй л гэнэ, тэгвэл ураны хайгуулаас болж үхээд байгаа юм биш үү?

-Улаанбадрахад УИХ-ын гишүүн Оюунбаатарын төрсөн ах амьдардаг, мал нь үхсэн. УИХ-ын гишүүн Батсуурийн бас төрсөн нутаг, Батсуурь Норсүрэн хоёр төрсөн ах дүүс ч гэж дуулдсан. УИХ-ын гишүүн асан Шаравдоржийн төрсөн нутаг. Энэ хүмүүс төрсөн нутгаа сайн хамгаалах хэрэгтэй.

-Малчин бид мөнгө төгрөг нэхээгүй. Бидэнд эх нутаг, газар шороог минь л эрүүл болгож өг! Хэрэв “үгүй!” гэвэл бид эх нутгийнхаа төлөө эрслэн тэмцэж чөлөөлнө өө!

-ИЗНН-ын дарга С.Оюуныг шар нунтгийг дэмждэг, “ногоон” намын цорын ганц дарга гэж Гиннесийн номд бүртгүүлье. Энд цацрагийн хордлого байхгүй юм бол ерөнхий сайдад Улаанбадрахын мах идүүлье, Төрийн Ордонд Улаанбадрахаас мах ус нийлүүлье, ЦЭГ-ын даргад Улаанбадрахын шороонд тарьсан цэцэг өгч тасалгаанд нь тавья, ЦЭГ-ын үүдэнд Улаанбадрахын шороогоор цэцгийн мандал байгуулж өгье.

-Цөмөөс болж хохирсон малчдыг төлөөлж нэхэмжлэл гаргах эрхийг олгох итгэмжлэлийг “Урангүй Монгол” хөдөлгөөнийхөнд өгцгөөе!

-Та нарыг ирэхэд тэр бүрий үзэгдээд байдаггүй аргалиуд тосон гарч ирсэн. Энэ бол байгаль дэлхий “хамгаалаач” гэж хэлж буй хэрэг гэж уулзалтад оролцогсод ярьж байлаа.

ЗУРАГ8. Сумын иргэдтэй уулзаж буй клубын гадна

Цаашид Кожегоби ХХК дээр очиж, ураны хайгуулыг зогсоох шаардлага тавин цуглаан хийх ажилтай байсан тул нийслэлийн “гийчид” яаран хөдөллөө. Харин нутгийнхан хуралдаж, ураны хайгуулын эсрэг шийдвэр гаргана гээд үлдсэн сэн.

“Гал үндэстэн”-ий Я.Хундаганаа ах маань хошин шогийг урсгаад, Хохирогчдын холбооны Ц.Энхбаяр ах том том сэдвийг хөндөөд, Богд уулын уугуулуудын холбооны Г.Алтанцэцэг дүрэм-ёс зүйг хариуцаад, “Монгол улсын аюулгүй байдлын төлөө зүтгэе!”-ийн Г.Нармандах ерөнхийд нь дүгнээд, “Тунгаа” төвийн Д.Лхагвадорж ах байр сууриа баттай илэрхийлээд, Хувиараа тээвэр эрхлэгчдийн холбооны Н.Энхбуянт ах Мөнх Тэнгэр, зөн билигтэй холбоод, “Тэнгэрийн суут Монгол”-ын М.Баатархуяг дайчин уриагаар зоригжуулаад, “Голомт” хөдөлгөөний Т.Минжүүр ах эрдэм ухаанаар цэнэглээд, “Монголын дуу хоолой”-н Ш.Түвдэнбалжир арван хуруу тэгш гэлтэй арваад ажил зэрэг гялалзуулаад, “Гринпис Монголия”-гийн Х.Бээжин өдрийн газрыг цагаар товчлон үе үе “нисээд”, “Цөмийн аюулгүй Монгол улсын төлөө!”-гийн Л.Сэлэнгэ Танзани Монголын цөмийн нөхцөл байдлыг харьцуулан яриад, Үндэсний ногоон хөдөлгөөний А.Саруул өөдрөг байдлаа түгээгээд, Байгаль орчны төлөөх хуульчдын холбооны Ц.Туяацэцэг энэ бүхнийг хуулийн үүднээс баталгаажуулаад, “Босоо Монгол”-ын Мөнх-Эрдэнэ, Булганбаяр нар үндэсний үзэл дэлгэрүүлээд, ажлын албаны Соёл-Эрдэнэ зураг авч, бичлэг хийн баримтжуулаад, ТВ9, “Эко”, “Роял”, “Малчин” ТВ-үүдийн шижигнэсэн залуус ийш тийш эрэн сурвалжлаад, хоёр жолооч маань хосгүй замтай үзэлцээд, ээ дээ мөн уйдах чөлөө өгөхгүй юм билээ. Морьтой бөгөөд завтайсан бол энэ нөхөдтэйгөө Монгол орон даяараа хэрэн сүлжээд л яваад баймаар.

Чингээд Кожегоби ХХК-ийн гадна буюу, Дулаан-Уулд ирлээ. Тус компанийнхантай уулзъя гэтэл оруулдаггүй шүү. Харин гурван хамгаалагч шууд л зэрэг зэрэг зураг бичлэг аваад эхлэх юм. Сүүлд нь мань хэдтэй компани хариуцлага тооцох юм уу яах юм. Хоёр идэвхтний маань талаар зун цагдаад гомдол мэдүүлсэн л байсан.

Ажлын цагаар ирсэн биднийг оруулахгүй, хэнтэй ч уулзуулахгүй байсаар байтал ажлын цаг ч дууслаа. Компанийнхантай уулзахын тулд 14 хоногийн өмнө мэдэгдсэн байх ёстой гэнэ. Франц улсад зорчих виз авахын дайтай юм болдог байх нь. Ийнхүү харийн компани Монголд бие даасан вант улсаа байгуулж, харин бид өөр улсын хилийг давах гэсэн мэт л өндөр хаалт хоригтой тулан зогсоно. Мэргэжлийн хяналтын газрын (МХГ) хүн ирээд ч орж чадаагүй.”МХГ манайхыг хянах эрхгүй” гэж цаанаас хамгаалагчиддаа хэлсэн шиг билээ. Уг нь хянах эрхтэй л юмсанж. “87 хоног осолгүй ажиллалаа!” гэж бахархан мэдэгдэж самбар босгосон улсыг хянаж байгууштай.

ЗУРАГ 9. Дулаан-Уул дахь цуглаан

Гэхдээ бид зүгээр зогссонгүй. Зүгээр зогсох ч арга алга, энэ хүйтэнд. Ураны хайгуулаа зогсоо гэсэн шаардлагаа тавьж, хоолой нийлүүлэн хашхирч, уриа лоозонгоо дэлгэж, хашаа хаалгыг нь балбаж, ширүүхэн л цуглаан хийлээ дээ. Маргааш нь харин Кожегоби ХХК өрөмдлөгөө зогсоосоон.

Дараа нь бид Зөөвч Овоо дахь хаягдлын талбайд очлоо. Энд харин хашааных нь үүд онгорхой хамаг юм задгай. Өрөмдлөгийн хаягдал шавар шороог бөөгнүүлдэг юм байна. Хэн ч харж хамгаалдаггүй юм байна. Олон золбин ноход өмнө хойгуур өрвөлзөн эргэлдэнэ.Овоолго шороо нь хаашаа л бол хаашаа хийсэж тарах нь чөлөөтэй. Шавар ус нь л лав цаашаа наашаа нэвчүүлэхгүй гэсэн хамгаалалттай эсэх нь мэдэгдэхгүй юм. Цацрагийн хэмжилт хийхэд хэвийн төвшнөөс хэтэрсэн байв. Хэтэрхий зочломхой талбайгаас шинжлүүлэх дээжүүд аваад бид одлоо.

Урт нэртэй хуулийн хэлэлцүүлэг маргааш болох гэж байна гэх мэдээлэл ирсэн тул Улаанбаатар руу яарлаа даа. Ураны хайгуулын талбайгаас гарангуут л Хятадын Доншен компаний олон олон нефтийн цооног, хүнд даацын автомашинуудтай тохиолдох юм билээ. Доншений талбайгаас гарахад нэг ч хүн суудаггүй орон сууцны барилгууд эгнэсэн, сөнөж мөхсөн байгууламжууд хөвөрсөн, алдарт бассейн нь ч хатаж сөнөчихсөн, хөл хөдөлгөөн, гэрэл гэгээ үгүй, хий үзэгдэл-хот Зүүнбаян угтав…

Хязгааргүй олон одод, хязгаартай урт аян, зовнил, итгэл, хүлээлт, маргаан, догдлол, амгалан, хөл шигдсэн элс, цэвэр агаар, жинхэнэ малчид, жинхэнэ монголчууд, эв санааны нэгдэл, Улаанбадрахын өдөр шөнө, шөнийн жагсаал цуглаан, шөнийн гэрэл, харих зам, халуун яриа, ая дуу – ээлжлэн халагдан нүдэнд үзэгдэнэ. Мартагдашгүй өнгө аястай, үзэсгэлэнт байгалийг эгэлдэргэлсэн жижиг суурин “хаалга задгай Шамбалын хаанаас нь ч орж болно оо” гэсэн найрагч дүүгийн үгийг санагдуулнам. Тэнд өнөөдөр асуудал бэрхшээл их байна. Хүн ард нь эмзэглэл түгшүүртэй ч, бэрхийг даван туулах, ялах эрмэлзлээр дүүрэн байна. Монголчууд эв санаагаа нэгтгэвэл, даян дэлхийнхний “Монголд байж болно” гэж таамаглаж эрж хайж байдаг Шамбалын орныг ч эх орондоо цогцлоож болно оо.

Улаанбадрахтай удахгүй ахин золгоно.

Ч.Мөнхбаяр

УБ-Сайншанд-Улаанбадрах-УБ.

ММXIII.XII.VII

Голомт орг