Монгол Улсыг хүнтэй зүйрлэвэл тархи нь Үндэсний төв архивын газар. Өөрөөр хэлбэл, төрийн санах ой, Монгол Улсын хэдэн зууныг түүчээлсэн түүхийн хосгүй үнэт баримтаас эхлээд та бидний бүртгэл мэдээлэл ч энд хадгалагдаж байгаа. Тэгвэл Солонгос кинонд гардаг шиг ой санамжаа алдах өвчнөөр өвдөх аюултай бид нүүр тулжээ.

Учир нь тэртээх 1957 онд ашиглалтад орсон Үндэсний төв архивын газрын II байрны ашиглалтын хугацаа аль хэдийнэ дууссан бөгөөд хэзээ мөдгүй нурж, сүйдэх аюул тулгарчээ. Түүнчлэн “Туушин” зочид буудалтай залгаа орших Үндэсний төв архивын газрын I байрны хувьд ч байдал ялгаагүй. Хэдийгээр арай хожуу буюу 1997 онд ашиглалтад орсон барилга боловч Улсын комисс хүлээж аваагүй аж.

Улсын төсвийн хөрөнгөөр барьж байгаад хувийн хэвшилд шилжүүлсэн тус барилга анхнаасаа архивын бус оффисын зориулалттай баригдсан. Тиймээс ч архивын баримт хадгалах зориулалтын танхим, өрөө, тасалгаа байхгүй. Улмаар энэ бүхнийг шийдвэрлэхээр 2010 онд Үндэсний архивын газрын шинэ цогцолборын барилгын шав тавигдаж, 2012 онд ашиглалтад оруулахаар төлөвлөжээ.

Тодруулбал, Монгол Улсын Засгийн газрын 2007 оны аравдугаар сарын 10-ны өдрийн 48 дугаар хуралдааны тэмдэглэлд “Үндэсний төв архивыг орчин үеийн шаардлага хангасан зориулалтын байртай болгох”-оор тусгагдсаны дагуу Үндэсний төв архивын нэгдсэн цогцолбор барилгын гүйцэтгэгч сонгон шалгаруулалтад “Нийслэл Өргөө” ХХК шалгарч, барилгын ажлыг 2010 оны есдүгээр сарын 6-ны өдрөөс эхлүүлжээ. Эдүгээр шинэ цогцолборын барилгын гүйцэтгэлийн ажил 75 хувьтай байгаа боловч тодорхойгүй шалтгааны улмаас зогсч, хувь заяа нь хэрхэх нь бүрхэг болчихоод ажээ. Тиймээс ч бид энэ талаар сурвалжилсан юм.

Бид хамгийн эхлээд Архивын ерөнхий газрын Тамгын газрын дарга Б.Эрдэнэбадрахтай уулзсан юм.

Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Архивын ерөнхий газрын Тамгын газрын дарга Б.Эрдэнэбадрах: Сүүлийн гурван жил нөхөн бүрдүүлэлт хийгээгүй

-Архивын ерөнхий газрын шинэ цогцолборын барилгын ажил 75 хувьтай явж байсан боловч тодорхойгүй шалтгааны улмаас зогсчихоод байна. Уг нь 2010 онд барилгын ажил эхэлж, 2012 онд ашиглалтад орохоор төлөвлөсөн байсан юм.

Гэвч өнөөдөр 2014 он гарчихаад байхад архивын шинэ цогцолборын барилга цаашид хэрхэх нь тодорхойгүй болчихоод байна. Шалтгаан нь гүйцэтгэгчээр шалгарсан “Нийслэл өргөө” ХХК-ийн захирлыг АТГ-аас өнгөрсөн онд саатуулсан шүү дээ.

Хоёрдугаарт, цаашид барилгын ажилд шаардлагатай байгаа 2.1 тэрбум төгрөгийг шийдэж өгөх боломжгүй гэсэн. Уг нь цогцолборын барилгыг улсын төсвөөс, шаардлагатай тоног төхөөрөмжийг БНСУ-ын төслөөр шийдэх байсан юм. Архив гэдэг бол өөрөө маш чухал зүйл.

Улс орны хэчнээн сая иргэний мэдээлэл, түүхийн хосгүй баримт энд хадгалагдаж байна. Гэтэл аль хэдийнэ ашиглалтын хугацаа нь дууссан барилга нэг л өдөр галд өртөж, нурж унахгүй гэх баталгаа байхгүй. Улмаар улс орны бүхэл бүтэн архив устаж үгүй болно шүү дээ.

Энд улс орны тухай асуудал яригдаж байгаа болохоос хэдэн нөхрийн ашиг сонирхол хөндөгдөөгүй гэдгийг дахин сануулмаар байна. Одоогийн ашиглаж байгаа байр зун болохоор ус гоождог, НОБГ, МХЕГ-аас удаа дараа акт тогтоосон, сэлбэн сэргээх тусгай зориулалтын лабориторгүй, хөгц, мөөгөнцөртөж баригдсан, зориулалтын шүүгээ, тавиур байхгүйгээс болоод 2010 оны хүн амын тооллогын материал газраар хөглөрөөд хэвтэж байх жишээтэй. Түүнчлэн зай талбайгүйгээсээ болоод сүүлийн гурван жил нөхөн бүрдүүлэлт хийгээгүй.

Төрийн байгууллагуудын архив дүүрчихсэн материалаа ирүүлмээр байна гэдэг хүсэлт тавиад удаж байна. Гэтэл бид үнэхээр зай талбай байхгүй учраас шинэ байр ашиглалтад орохоор хүлээж авъя гэдэг хариултыг өгч байгаа. Байдал ийм л байна.

Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Архивын ерөнхий газрын дэд дарга Г.Билгүүн: Архив бол хүний эрх, эрх чөлөөг хангах үндсэн суурь

-Архив болон эмнэлгийн зориулалттай барилга бусдаасаа өөр байдаг. Өөрөөр хэлбэл, барилгад орж байгаа материалаасаа эхлээд зохион байгуулалт нь хүртэл огт өөр байдаг юм. Гэтэл одоо ашиглагдаж байгаа байрны нэг нь зориулалтын бус.

Нөгөөх нь ашиглалтын хугацаа нь дууссан учраас нөхцөл байдал маш хүнд байна. Одоогийн байдлаар зөвхөн кино архивыг л зориулалтын байранд хадгалж байгаа. Тухайлбал, цаасан дэвсгэртэй баримт, кино хальс тэдэн хувийн чийгшилтэй, тийм орчинд хадгална гээд заачихсан байдаг. Гэтэл бид аргаа барахдаа юм угаадаг түмпэнд ус хийгээд тавьчихсан байх жишээтэй.

Ногоон түмпэнд ус хийж тавиад тэр өрөөний чийгшил стандарт шаардлагад нийцнэ гэдэг юу л бол. Инээдтэй байгаа биз дээ. Иргэдийн дунд одоог хүртэл нэг буруу ойлголт байдаг. Архив бол зөвхөн хэдэн цаас хадгалдаг газар гэж боддог. Гэтэл тийм биш.

Энэ чинь улс орны хувьд онцгой чухал объект. Монгол төрийн санах ой нь юм шүү дээ. Өнгөрснийг ирээдүйтэй холбож, тухайн иргэний эрхийг хангах үндсэн суурь болно.

Архив бол хүний эрх, эрх чөлөөг хангах үндсэн суурь юм шүү дээ. Энгийн жишээ дурьдая. Өнгөрсөн онд ажилласан жил, тэтгэвэрийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай хууль хэрэгжлээ. Гэтэл иргэд ажилласан жилээ нөхөн тооцуулахын тулд архиваас л лавлагаа авч байсан шүү дээ.

Үүнд хамрагдахын тулд архивын баримт хэрэгтэй. Мөн цагаатгалын комиссоос хүмүүсийг цагаатгахад иргэд архивын баримтад суурилж эрхээ эдэлж байсан шүү дээ. Энэ мэтчилэн тухайн иргэний эрхээ эдлэх үндсэн суурь нь архив. Тухайлбал, миний өвөө алтангадас одонгоо хаяж, үрэгдүүлсэн байж.

Энэ тохиолдолд яах вэ. Мөн л архиваас лавлагаа авч Ерөнхийлөгчийн тамгын газарт хүргүүлснээр одон тэмдгээ авах эрх нь үүсч байгаа биз. Энэ мэтчилэн архив гэдэг бол иргэн таны улс эх орны хувьд онцгой чухал зүйл. Харин хамгийн гол асуудал бол үүнд хандах иргэдийн хандлагыг өөрчлөх явдал юм.

Барилгын ажлыг яагаад зогсоов

Албаны хүмүүс бодит байдлын талаар ийм зүйл ярьж байна. Харин бид бодит байдлыг нүдээрээ харахаар цааш явж Үндэсний төв архивын газрын II байранд очлоо. 1957 онд ашиглалтад орсноосоо хойш нэг ч удаа бүрэн засвар хийгдээгүй тус газрын үүдээр оруут л хөгц, чийг үнэртэж байлаа. Цонх, шатнаасаа эхлээд тэртээх социализмын үеийг санагдуулна.

Орчин нөхцөл нь муудаж, гэмтээхээс гадна баримт хадгалах зай талбайгүй болсноо тус газрын ажилтнууд учирлаж байна. Архивын III байрны шалаар хөглөрч буй цаас бол 2010 онд хийсэн хүн амын тооллогын баримтууд гэнэ. Улсын хэмжээнд хийсэн энэхүү тооллогын баримтаас хойш нэг ч хавтас материал хүлээж аваагүй аж.

Аймаг, орон нутгийн баримтыг хүлээн авах нь байтугай Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, УИХ, Засгийн газрын архивын баримтыг хүлээж аваагүй уджээ. Хуулиараа 10 жил тутам нэг удаа баримтаа шилжүүлж, зориулалтын байранд хадгалах ёстой энэ ажил цалгардаад удаж байна.

Монгол төрийн архив арвин түүхтэй. Үндэсний төв архивт 1674 оноос хойших Монгол Улсын төрийн түүхтэй холбогдох баримт, бичгийн соёлын нандин өв хадгалагдаж байна. Манж чин улс, Богд хаант Монгол Улс, Ардын засаг, Ардчиллын үеийн 896.286 хадгаламжийн нэгж (нэг хадгаламжийн нэгж 250 хүртэл хуудастай), зураг төслийн баримт 82 мянган хадгаламжийн нэгж, дахин давтагдахгүй 160 мянга гаруй гэрэл зураг, 22 мянган баримтат болон уран сайхны кино байдаг аж.

Үүн дээр бүх аймаг, орон нутаг, засаг захиргааны нэгж, төрийн байгууллага, яам, Тамгын газарт хадгалж буй баримт нэмэгдэх юм. Гэвч одоогийн нөхцөл байдал үнэхээр хүн авах юм алга. Сэлбэн сэргээх үйл явц бүгд гар ажиллагаагаар хийдэг учраас цаг хугацаа шаарддаг гэнэ. Уг нь автомат болговол хөдөлмөрийн бүтээмж нэмэгдээд зогсохгүй цаг хугацаа хэмнэх нь мэдээж.

Гэтэл үл ялих шалтгаанаар шалтаглаж шинэ цогцолборын барилгын ажил зогссон төдийгүй цаашид Үндэсний төв архивын газрын хувь заяа хэрхэх нь тодорхойгүй бүрхэг байна. Барилгын ажлыг зогсооход “Нийслэл өргөө” ХХК-ийн захирлын холбогдсон хэрэг нэрмээс болжээ.

Тодруулбал, АТГ-аас “Нийслэл өргөө” хувьцаат компанийн гүйцэтгэх захирал Б.Ганзоригийг өнгөрсөн онд сэжигтнээр татан, Цагдан хорих 461 дүгээр ангид саатуулсан билээ. 1992 оноос барилга угсралтын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн “Нийслэл өргөө” компанийн захирал Б.Ганзоригийг барилгын тендертэй холбоотойгоор авлигын хэрэгт холбоотойгоор саатуулсан гэх мэдээлэл тухайн үед хэвлэлээр цацагдаж байв.

Үүнээс болж барилгын ажил саатаад байгаа аж. Мөн улсын төсвөөс шаардлагатай мөнгийг шийдэж өгөх боломжгүй гэх хариултыг өгчээ. Одоогийн байдлаар барилгын ажлыг дуусгахад 2.1 тэрбум төгрөг шаардагдаж байгаа гэнэ. Гэхдээ энэ мөнгийг шийдэж өгснөөр бид шинэ цогцолбортой болж чадахгүй юм.

Зөвхөн барилгын ажил дуусна. Өөрөөр хэлбэл, ямар ч тавилгагүй таван ханатай гэрт айлыг нүүж ор гэсэнтэй ялгаагүй юм. Тэр ч бүү хэл шинэ цогболборын барилгыг дуудлага худалдаагаар зарах тухай яриа аль хэдийнэ гарчээ. Тусгай объектийн барилга учраас цонхгүй гэнэ.

Харин энэ барилгыг дуудлага худалдаагаар худалдлаа гэхэд анхны зардлаа нөхөхгүй төдийгүй өөр ямар нэгэн зориулалтаар ашиглах боломжгүй ажээ. Үнэхээр хувийн хэвшил худалдаж авлаа гэхэд архивын зориулалтаар ашиглахгүй нь мэдээж.

Казино эсвэл диско баар л болгох гээгүй юм бол дуудлага худалдаагаар худалдах нь ямар ч ашиггүй тухай албаны хүмүүс ярьж байна. Уг нь жилээс жилд хүндэрч буй нөхцөл байдлыг ухаарсан хүмүүс шинэ байр барих шийдвэр гарган, дэлхийд тэргүүлдэг БНСУ-ын NARA хэмээх архивын жижгэрүүлсэн хувилбараар барилгын ажил хийх зөвшөөрөл авч, хамтран ажиллаж иржээ.

Эхлүүлсэн энэ ажлаа дуусгаж чадвал цогцолбор болох архивын шинэ байр 250 хүний суудалтай хурлын танхимаас гадна архивт хадгалагдаж буй баримтат болон уран сайхны кино үзэж болох 77 суудалтай заалтай болох юм.

Түүнээс гадна иргэдийг хүлээн авах өрөө, компьютер сургалтын төв, уншлагын болон архивын баримтаа дэлгэх үзэсгэлэнгийн танхимтай болох аж. 167.000 ам метр талбайд баригдаж байгаа энэ цогцолборт зориулалтын бус газар хадгалж буй бүх баримтаа хадгалахаас гадна цаашлаад баримт хадгалах талаар хагас зуун жилд санаа зовох зүйлгүй болох юм байна. Түүнчлэн өргөтгөлийг шийдэх газраа ч төлөвлөсөн ажээ. Гэвч шинэ цогцолборын барилгын хувь заяа бүрхэг байна.

Х.Өнөржаргал