Хувьчлагдсан үйлдвэрүүд сөнөсөн үү, сэхсэн үү

        “Манай улс даанч сайхан үйлдвэрүүдийнхээ хаалгыг барьсан даа” гэж социалист нийгмийн үед ажиллаж байсан хүмүүс өдгөө шүүрс алдан дурсдаг юм билээ. Ноосны үйлдвэрийн нэгдэл гэж эгнээндээ 14 үйлдвэр багтаасан цогцолбор байсныг мэдэх хүмүүс нь хэлдэг. Энэ нэгдлийн хувь заяа зах зээлийн жилүүдэд хэрхсэнийг  бид сурвалжиллаа. Ноос угаах үйлдвэр гэж хайж сурж явсаар АПУ компанийн баруун талд орших есөн давхар шаргал байшинг зорьж  очив. Өргөтгөл нь бололтой дөрвөн давхар байрны хаалга цоожтой гадуур нь  нохой, шувуу үүрэлсэн хэцүүхэн газар угтав. Хавьд хүн эргээгүй бололтой. Хэн нэгний гутлын мөрийг цас даран бүдгэрүүлжээ. Байшингийн цонхон дээр хэдэн тагтаа суугаад хашааны хажуугаар өнгөрөх хүмүүсийг сониучирхан харна. Цагтаа дориун усан оргилуур байсан бололтой газар цас, мөсөөр дүүрчээ. Нам гүм ноёлох эл байшингийн урд талд арав гаруй төмөр чингэлэг байна. Зарим чингэлгийн дэргэд шуудайтай зүйлс харагдсан. Харин хаа нэгтэйгээс хэдэн нохой гарч ирээд араас давхиж боргоод хэсэгтээ сандаргав. Нохойд хөөгдөж явсаар Ноос угаах үйлдвэрийн агуулах байсан газарт хүрлээ. Тэнд хэдэн хүн ноос ялган савлаж зогсов. Агуулах ноосоор дүүргэн, зунгагны эхүүн үнэр хамар сэтлэм. Хаа сайгүй ноос хөглөрнө. Гар хумхилгүй ажиллах залуусаас хаанахын үйлдвэр болохыг лавлабал “Ноос ирээдүй” компанийн агуулах гэсэн юм. Ноос угаах үйлдвэрээс өнөөдөр агуулах нь л үүргээ гүйцэтгэж байна. Харин бусад нь эзгүйрчээ. Социалист нийгмийн үед аймгуудын машин хонон өнжин дугаарлаж ноос тушаадаг байсан газар өдгөө нэгэн цагийн дурсамж сэдрээн дүнсийх авай.

НЭХЭЭСГҮЙ ЭДЛЭЛИЙН ҮЙЛДВЭР ТҮРЭЭСИЙН БАЙР БОЛЖЭЭ

        Ноосны үйлдвэрийн нэгдлийн цохилохоо больсон амин судас өнөөдөр ийм төрхтэй байна. Харин хажууд дэргэд орших Ээрмэлийн үйлдвэрийн ажил ид буцалж байв. Гэхдээ зөвшөөрөлгүй дотогш нэвтрүүлэхгүй гэсэн учир бид үүднээс нь буцлаа. Эл үйлдвэрийн хойно талд байрлах Нэхээсгүй эдлэл мөн л Ноосны үйлдвэрийн нэгдлийнх. Уйгаржин, кирилл бичиг хослуулан хаяг хадсан энэ үйлдвэр ажиллаж байгаа шинж алга. Хаалгаар нь орвол харуул нь эзгүй байлаа. Хүүхэд дагуулсан залуу хос хоёрдугаар давхар руу гарч явахтай таарав. Тэд орон сууц сонирхож яваагаа дуулгалаа. Учир нь энэ байрны хоёр, гуравдугаар давхарт “Бэрэн” констракшн байрладаг юм байна. “Бэрэн”-гийн албан тасалгааны урд хэсэгт эсгий хийдэг жижиг үйлдвэр байдаг аж. Нэр нь үл мэдэгдэх энэ үйлдвэрийн байр мөн л эзгүй байв. Шалан дээгүүр нь эсгийний өөдөс хөглөрч, хиншүү хярвас үнэртэх нь содон.

        Ноосны үйлдвэрийн нэг­дэлд харьяалагдаж байсан үйлдвэрүүдээс хуруу дарам цөөн нь өдгөө үйл ажиллагаагаа явуулж буй нь энэ. Түүнчлэн энэ нэгдлийн харьяа Эрдэм шинжилгээний туршилтын төвийг Польш улсын тусламжаар байгуулж байсныг мэдэх хүмүүс хэлдэг юм билээ. Ийм цогц нэгдэл зах зээлийн шуурганд өртөж 10 гаруй мянган хүн нэг л өдөр ажилгүй болсон гашуун түүхийг санагалзах бүртээ ахмадуудын нүдэнд нулимс хурдаг.

С.БавуусҮрэн: Социалист техник, социалист байшин гэж байдаггҮй

Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээрээ улсад олон тэрбум төгрөгийн ашиг оруулдаг байсан Ноосны нэгдлийн анхны дарга, аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан С.Бавуусүрэн гуай ийн хуучилсан юм.

-Та Ноосны үйлдвэрийн нэгдлийн даргаар олон жил ажилласан гэл үү. Ажилд орж байсан үеийнхээ түүхийг эргэн дурсч болох уу?

-Манай улс 1921 оны ардын хувьсгалаас өмнө  нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэн амьдарч байсан. Харин 1930-аад оноос улс орон хөгжих ёстой гэж үзэж үйлдвэржүүлэх ажлыг эхлүүлсэн байдаг. Үйлдвэр худалдааны сайд Содном 1932 онд ЗХУ руу явж үйлдвэр байгуулах хэлэлцээр хийсэн. Тус улсын техник эдийн засгийн тусламжтайгаар Аж үйлдвэрийн комбинат байгуулахаар болсон. Ингээд үйлдвэр байгуулах боломж бүрдсэн. 1944 онд Аж үйлдвэрийн комбинат байгуулах асуудлаар ЗХУ-ын мэргэжилтнүүд ирж судалгаа хийж асуудлыг шийдэх ТЭЗҮ боловсруулсан. 1934 оны гуравдугаар сарын 26-нд аж үйлдвэрийн комбинатаа нээсэн. Тэгэхээр энэ онд  80 жилийн ой тохиож байна. Аж үйлдвэрийн комбинат ажиллаж байтал 1970 онд техник технологийн төрөлжилтөөр үйлдвэрүүдийг нэгт­гэх бодит шаардлага тулгарсан юм. Тиймээс Арьс ширний үйлдвэрийн нэгдэл, Ноос боловсруулах ноосны үйлдвэрийн нэгдэл гэж техник технологиор нь төрөлжүүлэн  хоёр том нэгдлийг төр засгийн шийдвэрээр байгуулсан. Ноосны үйлдвэрийн нэгдэл 1972 онд байгуулагдсан. Энэ нэгдлийг байгуулаад хоёр жил болж байхад  Намын Төв хороо, Засгийн газрын шийдвэрээр намайг даргаар нь томилсон. Ах нь эдийн засагч мэргэжилтэй л дээ. Энэ нэгдлийн даргаар 13 жил ажилласан. Тэр үеийн Ноосны үйлдвэрийн нэгдэл 14 үйлдвэрийг багтаасан 10 гаруй мянган ажилчинтай том цогцолбор байсан.

-Энэ том нэгдэл улсад чамгүй ашиг оруулсан байх даа. Та тооцоо судалгааг нь нарийн хэлж болох уу?

-Тухайн үед 300 гаруй сая төгрөг, одоогийн ханшаар тэрбум 500 гаруй сая төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, улсад олон тэрбумын цэвэр ашиг оруулж байсан. Энэ нэгдлийн үйлдвэрүүд улсын хэмжээний 16 мянган тонн ноос хүлээн авч боловсруулан нарийн даавуу, бүдүүн нэхмэл долгион хөнжил, цэмбэ, драп аяны хөнжил зэрэг бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг байлаа. Үйлдвэр­лэсэн бүтээгдэхүүнийг дотоодын хэрэгцээнд зориулан худалдахаас гадна гадаадын арваад оронд 90 гаруй хувийг нь экспортолдог. Улаанбаатарын ноос угаах үйлдвэр жилд 11 мянган тонн ноос, Хатгал, Дорнод, Баян-Өлгийн ноос угаах үйлдвэр жилд тус бүр 2000 тонн ноос угааж үйлдвэрүүдэд нийлүүлнэ. Энд нэг зүйлийг онцлон хэлэхэд 1930-аад онд Хатгалын ноос угаах үйлдвэр анх ЗХУ-ын тусламжаар байгуулагдаж байсан түүхтэй. Манай улсын анхны Ноос угаах үйлдвэр юм даа. Малын гаралтай түүхий эдийг боловсруулах үйлдвэртэй болсныхоо дараа хивсний үйлдвэр байгуулсан.  “Улаанбаатар” хивсний үйлдвэр 1970 онд ашиглалтад орсон.

-Хивсний үйлдвэрүүдийг Герман улс үнэгүй бэлэглэж байсан гэдэг. Тухайн үед том хөрөнгө оруулалт байж тийм үү?

-Тэгэлгүй   яах    вэ.   “Улаан­баатар” хивсний  үйлдвэрийг Ардчилсан Герман манай улсад үнэгүй бэлэглэсэн юм. Хивсний үйлдвэр жилд 475 мянган метр квадрат хивс үйлдвэрлэдэг байсан. Мөн орон нутагт тухайлбал, Дорнод, Эрдэнэтэд хивсний үйлдвэр байгуулж эдгээр нь жилд тус бүр 500-600 мянган метр квадрат хивс үйлдвэрлэдэг байлаа. Ер нь монгол хонины бүдүүн ноос хивс үйлдвэрлэхэд хамгийн тохиромжтой түүхий эд гэдгээрээ онцлог. Манай хонины ноос нэг үе дэлхийд гайхагдаж байсныг түүх гэрчилнэ дээ. Мөн долгион хөнжил, цэмбэ, драп үйлдвэрлэхэд сайн тохирдог.

Олон түмний ярьдгаар мярнус буюу нарийн ноост хонины ноосоор зөөлөн даавуу үйлдвэрлэдэг байлаа. Гэхдээ нарийн ноост хонь манай улсад байгаагүй учраас гадаадаас авчирч эрлийзжүүлэн үржүүлсэн. Хонины үүлдэр угсааг сайжруулах энэ ажилд Хөдөө аж ахуйн эрдэм шинжилгээний байгууллага их анхаарсан. Ингэснээр 1960-1970 онд чамар, орхон зэрэг үүлдрийн  хонины аж ахуй байгуулсан. Үүний хүчинд жилд 700 гаруй мянган тонн нарийн ноос гаргаж авдаг байлаа. Хониныхоо үүлдэр угсааг сайжруулснаар нарийн нэхээст даавуу үйлдвэрлэх ажил эрчимжиж  Нэхмэлийн үйлдвэр олон төрлийн бүтээгдэхүүн хийх бололцоотой болсон.

ЖИЛД 700 ГАРУЙ ТЭРБУМ ТӨГРӨГИЙН БҮТЭЭГДЭХҮҮН ҮЙЛДВЭРЛЭДЭГ БАЙВ

-Ноосны үйлдвэрийн нэгдэлд 14 үйлдвэр харьяа­лагдаж байсан гэдэг. Жилд хэр хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг байв?

-Нэхээсгүй эдлэлийн үйлдвэр, Сүлжмэлийн нэг, хоёрдугаар үйлдвэр нэлээд эрчимтэй ажиллаж байлаа. Жилд  300-400 сая төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байсан. Одоогийн ханшаар бол 700 гаруй тэрбум  төгрөг гэж хэлж болно. Улсын төсөвт хоёр тэрбум гаруй төгрөгийн цэвэр ашиг оруулж байсан.

-Хөгжиж эхэлж байсан үйлдвэрүүдээ зах зээлийн үед дампууруулчихсан нь үнэхээр харамсалтай юм?

-Зах зээлд шилжихээс өмнө үйлдвэржилтийн оргил үе байсан. Гэтэл 1990 онд зах зээлд орж нийгмийн байгууллын систем өөрчлөгдсөн үед хувьчлал явуулснаас бүх зүйл эсрэгээрээ эргэсэн. Хувьчлалыг буруу явуулсан. Үүнээс болж үйлдвэрүүд унах эх үүсвэр болсон. Шилжилтийн үед үйлдвэрүүд эргэлтийн хөрөнгөөр дутагдсан. Үүнийг тэр үеийн Засгийн газар олигтой шийдвэрлээгүйгээс үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагаа зогссон. Үйлдвэрүүдийн хаалгыг барьж олон мянган хүнийг ажилгүй болгосон нь даанч харамсалтай. Хувьчлал явуулсан нөхдийн нэг буруу хандлага нь үйлдвэрүүдийг техник технологи нь хоцрогдсон гэж үзсэн явдал юм. Гэтэл бусад улс орон тэр үеийн техник хэрэгслийг одоо хүртэл хэрэглэж байдаг юм билээ. Ингэж хэлэхийн учир нь би дөрвөн жилийн өмнө Герман, Чехэд очиж үйлдвэрүүдээр нь орж үзсэн. Эдгээр орны үйлдвэрүүд 1950 оны техникийг шинэчлээд ашиглаж байсан. Түүнчлэн манай үйлдвэрүүдэд бидний үед  хэрэглэж байсантай ижил техник хэвийн ажиллаж сая сая бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна билээ. Техник нь хоцрогдсон гэдэг зориудын шалтгаанаар үйлдвэрүүдийг унагаж хувааж “идсэн”. Өнөөдөр байшин барилга нь хоосон, баар ресторан, гарааш, цайны газар зэрэг идэвхгүй газар үйл ажиллагаа явуулж байна. Социалист техник, социалист байшин гэж байдаггүй юм шүү дээ.

-Ноос угаах үйлдвэрийг хэн хувьчилж авсан юм бол. Та энэ талаар мэдэх үү?

-Ардчиллынхан л хувьчилж авсан. Р.Гончигдоржийн нэр хүртэл дуулдаж л байсан. Үйлдвэрүүдийг хувьчлах зорилго бол ажиллаж байсан хэмжээнд нь бүтээгдэхүүн гаргах, ажилчдыг хэвээр нь ажиллуулах ёстой. Гэтэл хувьчилж авсан хүмүүс  тэгсэнгүй. Нэхмэлийн үйлдвэрийг Р.Энхболд, Ноос   угаах үйлдвэрийг С.Мөнхжаргал, Бат-Эрдэнэ нар, Баян-Өлгийн ноос угаах үйлдвэрийг нэг казах хувьчилж авсан. Дорнодын хивсний үйлдвэрийг Сэрээтэр гээд дандаа   миний удирдлага дор ажиллаж байсан  сайн инженерүүд авсан юм билээ. Эдний ард  томчууд байсан биз. Дэмжлэг өгдөг хүмүүс нь нууц үлдээд байна. Сүлжмэлийн үйлдвэрийн  хувь­чилж авсан Зумаа бол арай хүнлэг ханддаг юм билээ. Мөн Ээрмэлийн үйлдвэрийг хувьчилж авсан С.Мөнхжаргал үйлдвэрийг сүүлийн үед нэлээд өөд нь татаж байгаа. Ноолууран эдлэл нь чамгүй чанартай гарч байна. Үүнд би сэтгэл ханамжтай байдаг. Бусдынх нь талаар хэлэх үг алга. Ноос угаах үйлдвэрийн хүчин чадлын ашиглалт 20-30 хувьтай л байна. Зарим нь биеийн амрыг харж мөнгө олох зорилгоор түрээслүүлчихээд байна.

-Аж үйлдвэрийн салбар 60 жилийн дотор хөгжиж мөхсөн гэж таны үеийнхэн ярьдаг. Гэхдээ одоо сэргээнэ гэж яриад байгаа. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-Манай мал аж ахуйн түүхий эд уул уурхайн баялагтай адилгүй. Тиймээс цаашид энэ нөхөн төлжих баялгаа ашиглах хэрэгтэй. Шинэ техник нэвтрүүлж ард түмний хэрэгцээт бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хэрэгтэй гэж үздэг. Жилд улсын хэмжээгээр таван сая ширхэг арьс, шир гарч байна. Мөн мал өсөөд 18 мянган тонн ноос, 7-10 мянган тонн ноолуур жил бүр авч байгаа. Гэтэл энэ бүтээгдэхүүнийг ашиглах арга нь буруудаад байна.

Б.Гандолгор

Өдрийн шуудан