-Бид Дархан-Уул аймагтай энэ сарын 15 хүртэл гэрээ хийсэн. Батааруудаа тэнд байршуулсан. Хөдөө орон нутгийн иргэд үзэж сонирхож байна. Дархан-Уул 100 гаруй мянган хүн амтайгаас 12 мянга нь музей үзсэн судалгаа гарсан. Түүний 8000 нь хүүхэд байна. Тэгэхээр бидэнд цаашид боломж бий гэдэг нь харагдаж байгаа юм. Бидний зүгээс тэнд динозаврын тухай мэдлэг олгох сургалт, лекц зэрэг багагүй ажлыг урьдчилж зохион байгуулсан. Музейн байрыг ирэх долоо хоногт бидэнд хүлээлгэж өгнө гэсэн мэдээллийг салбарын сайдаас авсан. Байраа аваад засч тохижуулах хүртэл хугацаа бий.

Тиймээс Батааруудаа Дархан-Уулаас Багануур руу зөөх бодолтой сууна. Гэхдээ тэндхийн оршин суугчид хэр үзэх вэ гэсэн судалгааг хараахан хийж амжаагүй. Ер нь палентологийн шинжлэх ухаан юунд ач холбогдолтой вэ, энэ төрлийн олдворуудын үнэ цэнэ юунд оршдог вэ. Түүнийг мэдсэнээр ямар ач холбогдолтой вэ гэдэг их чухал. Энэ бол асар үнэтэй соёлын өв. Яагаад ингэж үзэж байна гэвэл, газрын хөрсөн доор хадгалагдаж буй амьтдын ясыг гарган ирж эвлүүлээд музейд үзмэр болгоод үзүүлж байгаа нь. Хүний гараар бүтсэн зүйлүүдийг бид соёлын өв гэж нэрлэдэг. Тухайн хүн ажиллагаа хийж, түүнийгээ хүнд үзүүлж байгаа гэдэг утгаар нь тэгж хэлж байгаа юм.

-Ингэхэд төв талбайд гарсан Батаарын музейгээс манай улс хэчнээн төгрөг олсон бэ?

-Үлэг гүрвэлийн музейн тухай анх Засгийн газрын 11 дүгээр тогтоол гарч, бид тэр дагуу Батаараа хүлээж авснаас хойш багагүй хугацаа өнгөрлөө. 2012 оны тавдугаар сарын 18-нд Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж нэхэмжлэл гаргаж, АНУ-д гурван удаагийн шүүх хурал болсон шүү дээ. Түүний дүнд Батаарыг Монгол Улсын өмч гэдгийг шүүх тогтоосон. АНУ, Канад, Монголын палентологийн эрдэмтэд хамтарсан судалгаа хийж, тарбозавр батаар бол Монгол Улсын соёлын үнэт өв гэдгийг тогтоож өгсөн. Сарын дараа Төрийн тэргүүн нэхэмжлэл гаргаж, дараа жил нь буюу 2013 оны тавдугаар сарын 17-нд Батааруудаа эх орондоо авчирсан. Ингээд нэг сарын дараа буюу зургадугаар сарын 1-нд олон нийтэд дэлгэж үзүүлснийг хүмүүс санаж байгаа байх. Эхний нэг сар нь үнэ төлбөргүй үзүүлж, дараагийн хоёр сард музейг төлбөртэй болгосон. Ганцхан үзмэрээс бид гурван сарын дотор 120 гаруй сая төгрөг олсон. 400 гаруй мянган хүн үзсэн гээд тооцоход нийслэлд амьдардаг сая гаруй иргэний тэн хагас нь үзсэн байгаа юм. Одоо Дархан-Уул аймагт хорь гаруй хоног үзмэрүүдээ үзүүлээд байна. Хорь гаруй хоногт улсын төсөвт 128.7 сая төгрөг оруулаад байна.

-АНУ-аас 22 үлэг гүрвэл ирж, Батаарын ам бүл нэмэгдэнэ гэсэн мэдээлэл дуулдаад сураг алдарсан. Тэр юу болсон бэ?

-Цаашид үзмэрүүд нэмэгдэнэ, АНУ-аас 28 үлэг гүрвэл ирнэ. Наашаа усан онгоцоор гарна гэсэн мэдээллийг Үлэг гүрвэлийн музейн дэд захирлаар ажиллаж байсан Болорцэцэг бидэнд мэдээлсэн. Түүнээс гадна энэ сарын 12-нд Лениний музейг авчих юм бол тэнд тавигдах дотоод заслын ажлын төлөвлөгөөг манай мэргэжилтнүүд хийгээд дуусч байгаа. Төлөвлөгөөгөө батлуулсны дараа ажлаа эхлүүлнэ. Төр, засгийн зүгээс санхүүжилтэд анхаарах байх.

-Үлэг гүрвэлийн музейн захирал болохоос өмнө та Байгалийн түүхийн музейд ажиллаж байсан. Мөн Монголын цөөхөн эмэгтэй анчдын нэг гэдгийг уншигчид тэр бүр мэдэхгүй байх. Ер нь яаж яваад музейтэй холбогдчихов?

-Би Болгар улсын Соёлын их сургуульд аялал жуулчлалын газар зүйн чиглэлээр суралцаж төгссөн. Дараа нь МУИС-ийг агнуур зүйч мэргэжлээр төгсч, ховор бөгөөд томоохон ан, аргал, янгирын эвэр, шилдэг олдворуудыг хадгалдаг Ангийн музейд томилогдсон. Миний ажлын анхны гараа тэр байлаа. Анх музейн тайлбарлагчаар очиж, дараа нь эрхлэгч болж сүүлд нь Байгалийн хишгийн ордны даргаар ажиллаж байгаад 2001 онд Байгалийн түүхийн музейн чихмэлийн лабораторид ажилласан. Тэнд ажиллаж байхдаа чихмэлийн мастер Д.Дагиймаа багшдаа шавиар орж, Байгалийн түүхийн музейд тавигдсан олон том чихмэлийг хамтарч хийсэн. Дангаараа хийсэн бүтээлүүд ч бий. Ер нь тэнд үзүүлэн болгохоор агнаж авчирсан, чихмэл болгосон амьтад ч олон бий. Аливаа амьтныг агнаад, дараа нь чихмэл болгож амьдруулна гэдэг ихээхэн ур ухаан шаарддаг. Яагаад гэвэл, хүн ардад амьтан судлалыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй хүргэхээс гадна түүнийгээ тайлбарлаж, амьд мэт харагдуулна гэдэг төвөгтэй.

-Байгалийн музейд таны бие дааж хийсэн, бас томоохонд тооцогдох ямар бүтээлүүд байна?

-Д.Дагиймаа багштайгаа хамт маш том баавгайн чихмэл хийж байлаа. Тэр хоёрдахь Ерөнхийлөгч Н.Багабанди гуайд байгаа. Аварга том баавгайн арьсыг Хөвсгөлийн ард түмэн Н.Багабанди гуайд бэлэглэсэн юм билээ. Түүгээр нь чихмэл хийж өгсөн.

-Чихмэл хийхэд үнэтэй биз. Ажлын хөлсөнд хэдэн төгрөг өгсөн бэ?

-Багш маань дээлийн торгоор шагнуулж байлаа. Надад дурсгалын зүйл өгч байсан. Бид Ерөнхийлөгчдөө хийж өгч байгаа гэдэг үүднээс хандсан. Мөнгө төгрөгний тухай ярилцаагүй.

-Байгалийн музейд байдаг аргалийн аварга чихмэлийг хэн хийсэн юм бэ?

-Би хийсэн юм. Тас шувуу, аргаль янгир гээд олон бүтээл бий. Ер нь тэнд 600 гаруй хөхтөн амьтны чихмэл байгаагийн тал хувийг нь багштайгаа хамтарч хийсэн. Бие дааж жижиг мэрэгч амьтад, шувууны чихмэл бишгүй хийж байсан.

-Та Монголын цөөхөн эмэгтэй анчдын нэг. Таны багш хэн бэ?

-Миний аав Намсрай гэж хүн байсан. Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумын уугуул, багш хүн байсан юм. Манайх цөөхөн охинтой, тэр дотроо би аавын охин байлаа. Аавыгаа ан хийхэд дагаж гүйдэг, өөрөө их сонирхолтой байсан. Аав бол намайг анчин болгох дургүй. Гэтэл би өөрөө анд хорхойтой байлаа. Ингээд анчин болсон юм. Манай нутаг тал хээрийн бүс болохоор анхны ан маань чавхаар агнасан үлийн цагаан оготно байлаа. Харин буу шагайж агнасан анхны том ан талын тарвага, зээр байсан. Болгарт оюутан байхдаа зуны амралтаар ирэхэд аав маань тайрч богиносгосон калбир өгч, түүгээр нь тарвага буудаж байлаа.

-Тэгэхээр чавх сайн хийдэг байсан гэсэн үг үү?

-Би болоод манай ах эгч нар эмээ, өвөөгийн тавиулууд байсан юм. Аав, ээж маань биднийг эмээ, өвөө дээр аваачаад орхичихдог байсан нь тэр. Би 8-9 наснаас чавх хийж сурсан. Манай нутаг бургас, мод багатай. Гэтэл үлийн цагаан оготно маш их. Хүссэн хүсээгүй оготно агнах болж байгаа юм. Аав маань тэр үед Хэнтийн Биндэр сум руу модонд явж, ирэхдээ бургас авчирна. Бургасны салаа мөчрийг барьж аваад чавх хийдэг байлаа. Чавхаар хийдэг гол ажил нь жижиг сажиг ан хийх. 16 нас хүрэх үед зэвсэг хэрэглэж эхэлсэн. Ихэнхдээ калбираар тарвага агнаж байсан. Сүүлд агнуур зүйчээр суралцаж, багштайгаа хамт Хустайн байгалийн цогцолбор газарт очиж, зөвшөөрөгдсөн буга агнаж байсан. Тухайн үед тэнд анчны отогтой, зохион байгуулалттай ан хийлгэдэг байсан юм. Ер нь 160-аад оны үеэс манай улс спорт агнуурыг нэлээд хөгжүүлсэн. Тэр нь аялал жуулчлалын нэг том төрөл юм. Ан амьтан ч баялаг байсан болохоор өргөн дэлгэр байсан байх. Сүүлд ан амьтан ховордсон, нөгөөтэйгүүр аялал жуулчлалын төрөл олон болсноор байгалийн сайханд аялах, сонирхох, нүүдэлчний соёл иргэншлийг үзүүлэх чиглэлд анхаарах болсон.

-Ингэхэд таны мэргэжилтэй Үлэг гүрвэлийн музей хэр ойр байна?

-Газарзүйч гэдэг дэлхийн хэмжээнд томд тооцогдох мэргэжил шүү. Яагаад гэвэл энэ маань байгалийн шинжлэх ухааны суурь мэргэжил юм. Байгалийн шинжлэх ухаанд амьтан ургамал, уур амьсгал, хөрс шороо гээд бүх зүйл багтаж байдаг. Тэр дотор палентологийн шинжлэх ухаан ч бас багтана. Ерөнхий шинжлэх ухаан дотроо багтаж байгаа салбарууд учраас Байгалийн түүхийн музей, Үлэг гүрвэлийн музей хоёрын аль нэгэнд нь ажиллаж чадна гэх юм уу эсвэл чадахгүй гэх зүйл надад байхгүй. Би олон жил, тодруулбал 22 жил музейд ажилласан. Дээр нь миний мэргэжил байгалийн шинжлэх ухааны мэргэжил учраас надад харин ч ойрхон, түүнээс гадна би орчин үеийн амьтан, тэр дотроо хөхтөн амьтан судалдаг бол үлэг гүрвэлийн музей эртний амьтныг судалдаг. Тэгэхээр ажил маань харин ч сонирхолтой болж байна гэж бодож байгаа.

-Байгалийн түүхийн музей татан буугдаж, байр нь их засварт орж байгаа. Тэндээс Үлэг гүрвэлийн музейд шилжүүлэх үзмэрүүд байгаа юу?

-Байлгүй яахав. Тэнд байсан 150 гаруй үзмэр манай музейд шилжиж ирнэ. Түүнээс гадна ШУА-ийн Палентологийн төвөөс 200 гаруй үзмэр ирнэ. Дээрээс нь олон газарт байгаа, тухайлбал Европ, Зүүн Азийн орнууд, АНУ-д манай олон үзэсгэлэн явж байгаа. Тэнд байгаа үзмэрүүд бүгд манайд ирэхээр шийдвэр гарсан байгаа. Засгийн газрын 2012 оны 11 дүгээр тогтоолоор палентологийн бүх үзмэрийг Үлэг гүрвэлийн төв музейд шилжүүл гэсэн шийдвэр гаргасан.

-Онцгойлж байгаа ямар үзмэрүүд байна вэ. Түүнээс үүдэж музейгээ яаж дэглэх бол гэсэн сониуч бодол төрж байх чинь ?

-Бид онцгой гойд гэж үзэж байгаа үзмэрүүдээрээ музейгээ сонирхолтой болгож, хүмүүсийн анхаарлыг татахуйц өвөрмөц байдлаар дэглэнэ. Тухайлбал, Байгалийн түүхийн музейд байсан Батаарыг АНУ-аас авчирсан залуу Батаарын хамт музейн төв хэсэгт байрлуулна. Эргэн тойронд нь дэлхийд нэрд гарсан, сор болсон брэнд гэж яриад байгаа үзмэрүүдээ дэлгэнэ. Тухайлбал, Ромео, Жульетта байна. Ноцолдож байгаа динозавр, протоцератопс гэхчлэн Монголын газар нутгаас олдсон үлэг гүрвэлүүд, чулуужсан өндөгийг үзүүлнэ гэсэн бодлогын чанартай зүйлүүд бий.

-Ромео, Жульеттаар нэршсэн ямар үлэг гүрвэл байдаг юм бэ?

-Хүзүүгээрээ бие биеэ ороон тэврэлдсэн залуухан эрэгчин, эмэгчин үлэг гүрвэлийн чулуужсан олдвор Монголын нутгаас олдсон нь бий. Хайр дурлалын оргилыг хүмүүс Ромео, Жульеттатай зүйрлэдэг шиг үлэг гүрвэлийн олдворыг мөн тэгж нэрлэсэн. Оросын судлаачид олсон нь АНУ-ын музейд байгаа. Манай музей нээгдэхээр ирнэ.

-Үлэг гүрвэлийн музейн цөм болсон энэ үзмэрүүдээ аль хэсэгт нь байрлуулах вэ?

-Лениний музейн үүдээр ороход В.И.Лениний цээж баримал бүхий гол хэсэг дээшээ гурван давхар хүртэл үргэлжилдэг. Тэр орон зайд дэглэнэ гэсэн бодолтой байгаа. Ард нь фон болгож геохронологийн таблиц буюу он тооллын хүснэгтийг байршлуулна. Архейн эринээс кайнозойн эрин дуустал бүхий л галавт болж өнгөрсөн үйл явдлыг харуулахыг зорьж байна. Тэр бол дэлхийн түүх юм. Ер нь манай музей маш өвөрмөц байх болно. Одоо манайд байгаа музейнүүд шиг хүн үздэггүй, үхмэл юм хийхгүй. Бүх тоног төхөөрөмжийг орчин үеийн шийдлүүдээр хийнэ. Аудио, ЗD хэлбэрийг ашиглана. Сүүлийн үед бид эрдэмтэн судлаачидтай хамтран хүүхэд залуус, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд хандсан сургалт, судалгаа нэлээд явуулсан. Үлэг гүрвэлийг лууны нэг төрөл, далавчтай байсан гэх мэтээр үзэж судалсан эрдэмтэд цөөнгүй бий. Тэр чиглэлээр бид хамтарсан сургалт, танин мэдэхүйн судалгаа явуулсан. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдээ харж асарч байгаа ээжүүдэд сургалт явуулж, үлэг гүрвэлийн чихмэл тоглоом хийлгэж түүнийг нь зарж борлуулах, цаашид ажлын байртай болоход нь зориулсан ажлууд зохион байгууллаа.

АНУ, Австрали, Турк, Европын орнууд, Хятад, Солонгос, Япон гээд дэлхийн бүх оронд үлэг гүрвэлийн музей бий. Олдворын хувьд хамгийн гайхамшигтай нь Монгол. Дэлхийн эрдэмтэд энэ чиглэлд АНУ-ыг тэргүүлэх хэмжээнд, дараа нь Хятадын зүүн өмнөд хэсэг, Монголыг авч үздэг. Бид үндэсний хэв маяг, эвдэрч гэмтэлгүй бүтэн олдсон гайхамшигтай олдворуудаараа ялгарч чадна гэж бодож байгаа.

-Хэдхэн хоногийн дараа байраа хүлээж авна, ажлаа эхлүүлнэ гэсэн өөдрөг бодолтой байгаа юм байна. Энэ хүртэл танай музей болон ажилтнууд хаана толгой хоргодож ирэв?

-30 гаруй хүнтэй албан байгууллага ч гэсэн бид айлын хармаа өрөөнд толгой хавчуулж байгаа юм шиг нэг газраас нөгөөд шилжээд явж байна. Тухайлбал, Байгалийн түүхийн музейн хоёр өрөөнд хэдэн хүн, Үндэсний түүхийн музейн нэг өрөөнд мөн тав зургаан хүн сууж байх жишээтэй. Толгой хоргодох газаргүй байна гэдэг хэцүү юм. Гэсэн ч манай музейчид бидэнд сайхан хандаж байна. Тиймээс Байгалийн түүхийн музей болон Үндэсний түүхийн музейн удирдлагуудад талархал илэрхийлье. Байгууллагын баг бүрдүүлэх хэцүү, тэднийгээ менежменттэй ажилуулах бүр ч хэцүү. Өмнө нь би нөхөр, хэдэн хүүхдийнхээ төлөө санаа зовдог байсан бол одоо 56 хүний ажил, амьдралын төлөө санаа зовниж, сүүлийн нэг жил бараг нойр хоолгүй зүтгэж ирлээ. Батаарууд маань зориулалтын байр савгүй, энд тэнд явсаар устах вий, дахиад алдах вий гээд зовно. Асар хүнд нөхцөлд бид жил тойрныг үдлээ. Хэдий тийм ч манай багт сайхан хамт олон бүрэлдэж тогтсон гэж бодож байгаа. Монгол хүн амынхаа билгээр гэдэг, Монгол Улсаа Үлэг гүрвэлийн төв музейтэй болох суурийг сайн тавьж өгнө гэж бодож, зүтгэж байна.

ЗУУНЫ МЭДЭЭ