“Ярилцах цаг”булангийн зочноор Хилийн цэргийн түүх судалгааны секторын эрхлэгч,хошууч генерал С.Гүржавыг урилаа.

-Юуны өмнө танд Зэвсэгт хүчний 93жилийн ой, Монголцэргийн бахархлын баярын мэндийг хүргэе. Та хилийн цэргийн өмнөх үеийн түүхийг судалж,өчигдрийн түүхийг нь бичилцэж, өнөөдөр хамт байгаад зогсохгүй маргаашийнх нь өнгийг тодорхойлолцсон хүний нэг. Тэгэхээр хилийн цэргийн өнөөгийн хөгжил дэвшил ямар байна вэ гэдэг асуултаар яриагаа эхэлье?

-Баярлалаа. Монгол цэргийн бахархлын энэ өдөр Монголын ард түмэн, мөрдэс зүүсэн бүх албан хаагчид, хилчдэдээ болон танай хамт олон, уншигчдад баярын мэнд хүргэе.

Би 1989 онд анх офицер болсноос хойш өнөөг хүртэл хил хамгаалах байгууллагын түүхийг зохих хэмжээнд, шат шатанд нь бичилцэж ирсэн. Хилийн заставын улс төрийн орлогчоос эхлэн Хил хамгаалах ерөнхий газрыг Хилийн цэргийн удирдах газар байхад ХХ зуунд нэг удаа, ХХI зуунд нэг удаа, нийтдээ хоёр удаа штабын даргаар томилогдсон ховорхон хувь заяатай нэгэн гэж өөрийгөө ойлгодог. Сүүлийн үед ахмад хилчдийнхээ түүхийг судлах, хойч үе, ард түмнийхээ хүртээл болгох ажилд өөрийгөө зориулж, дайчилж явна. Хил хамгаалах байгууллага олон жилийн түүхтэй. Орчин үеийн хил хамгаалах байгууллага үүсч хөгжсөний 80 жилийн ой өнгөрсөн онд тохиосон.

Хилчид маань түүхт ойгоо сүүлийн үед бусад байгууллага хийгээгүй хэмжээнд орон даяар сайхан тэмдэглэж өнгөрүүллээ. Хил хамгаалах байгууллагын үе үеийн хилчин дайчид Монгол Улсын хилийн дархан байдлыг хамгаалах үйлсэд амь нас, оюун санаа, өөрт байгаа бүхнээ зориулж ирсэн сайхан уламжлалтай. Ялангуяа сүүлийн арван жилд хил хамгаалах байгууллага бүх талаар хөгжиж, бэхжиж, хилчдийн аж амьдрал дээшилж, шинэ технологи нэвтэрч, урьд өмнө шийдэгдээгүй байсан олон асуудал шийдэгдсэнээр эрчимтэй үе шатанд шилжсэн гэдгийг хилчин хүний хувьд онцолж хэлмээр байна. 80 жилийн турш хил хамгаалах байгууллагыг удирдаж байсан дарга нар, хилчин дайчид маань хил хамгаалах байгууллагаа хөгжүүлэхийн төлөө зүтгэж ирсэн. Гэхдээ, би түрүүнд хэлсэн сүүлийн жилүүдэд улс орны эдийн засаг өсч байгаатай холбоотой манай хилийн цэргийнхний аж амьдрал эрс дээшилсэн нааштай өөрчлөлтүүд гарч байгаад баяртай байна.

-Та 1980-аад оны офицер. Тэр үетэй харьцуулвал өнөөгийн хил хамгаалах байгууллагын офицер, удирдахбүрэлдэхүүний боловсрол, мэдлэг чадварт хэр ахиц гарсан бэ?

-Офицеруудын боловсролын хувьд өнгөрсөн хугацаанд ахиц дэвшил багагүй гарсан. 1990-ээд оны эхэн үед манай офицеруудын зарим нь амьдралын мөр хөөж, гахай үүрч наймаа арилжаа хийхээр албаа орхиод явсан. Боловсролтой боловсон хүчний тоо бараг 40 гаруй хувьд хүрч байсан. 1980-аад онд бараг 80 орчим хувь нь дээд боловсролтой байсан бол 1990-ээд онд боловсролын хэмжээгээр доогуур төвшин рүү орсон. Амьдрал хүнд байна, цэргийн байгууллага цалингаа тавихгүй байна гээд олон хүн албаа орхисон. Тэр үед үлдсэн, албаа орхиогүй хилчин, дайчдыг эх орондоо хайртай эх орончид гэж болно. Өргөсөн тангарагтаа үнэнч, албандаа үнэнч үлдсэн тэр хүмүүс өнөөдөр олонх нь тэтгэвэртээ гарах хэмжээнд очиж байна. Гэтэл одооны залуусын хувьд учир дутагдалтай, чамлалттай зүйлүүд ажиглагддаг. Хүмүүс амбиц ихтэй, албан тушаалд дурлах нь олширчээ. Эх орны хил дээр үүр цайхыг үзээгүй, эх орны хил дээр хилийн манаанд явж үзээгүй хүмүүс ямар нэгэн шатанд, тухайлбал дунд шатанд ажиллахаар чамлалттай зүйлүүд харагдаж байна. Гэхдээ өнөөдөр хил хамгаалах байгууллага бүх шатандаа дээд боловсролтой боловсон хүчнээр бүрэн хангагдсан. Боловсролын хувьд үнэхээр сайн байгаа. Техник, технологи ч гэсэн өмнөхөөсөө сайжирсан зүйлүүд бий. Хамгийн гол нь энд 1990-ээд оны хүнд үеийг яагаад илүүтэй дурсч байна гэвэл,тэр үед хил хамгаалах байгууллага цалингаа ч тавьж чадахгүй байдалтай байлаа шүү дээ. Тухайн үед отрядын дарга хийж байсан хүн цэргээ тэжээх гэж бүхий л аргыг хэрэглэж байсан. Одоо тийм зүйл байхгүй, амьдрал сайхан болсон.

-Ингэхэд хил хамгаалах байгууллага боловсон хүчнээ хаана ямар сургуулиар бэлтгэж байна. Жишээ нь, тааль сургуулийн “бүтээгдэхүүн” бэ?

-Дотооддоо, тухайн үеийн нэрээр НАХЯ-ны дээд сургуульд бэлддэг байлаа. Мөн ЗХУ-ын хоёр ч сургуульд боловсон хүчнээ сургаж байсан. Төрөл мэргэжлийн академиудад сургаж, мэргэжил дээшлүүлж ирсэн.Сүүлийн үед гадаад харилцаагаа тэлж, олон улсын академиудад боловсон хүчнээ бэлтгэж байна. Миний хувьд ЗХУ-ын үед Москвагийн хилийн цэргийн дээд сургуульд суралцаж 1982 онд төгссөн. Дараа нь Москвагийн цэрэг-улстөрийн академийг 1989 онд төгссөн. Найман жил тэнд номын дуу сонссон доо.

-Миний олж мэдсэнээр та Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын хилийн отрядад хоёр ч удаа томилогдонажилласан санагдана?

-Ажлын анхны гарааг Дорноговийн Улаан-Уулын хилийн отрядаас эхэлж байлаа. Тэндээсээ Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын хилийн 20 дугаар отряд, Дорнод аймгийн хилийн отрядад ажилласан. Сүүлд Эрдэнэцагааны отрядад дахин очиж ажиллсан.

-1997 онд хошууч генерал болсон байх аа. Тэр үеийн хэвлэлүүд “Монголын хамгийн залуу генерал” гэжбичиж байсан санагдана?

-Тийм ээ, би 1997 онд хошууч генерал болсон. Тухайн үед яв гэсэн газарт нь явж, хий гэснийг нь хийж, их төлөв зүүн бүсийн хилийн отрядуудад, хил хамгаалах байгууллагын доод шатнаас эхлээд бүх албан тушаалд ажиллаж байж энэ эрхэм хүндтэй цолд хүрсэн. Түүнээс биш “Би генерал болъё” гэж гуйж яваад болчихсонгүй. Өнөөдрийг хүртэл хилчдийнхээ дунд хилийн цэргийнхээ түүхийг судалж яваадаа баяртай байдаг. Дашрамд хэлэхэд, би хил хамгаалах байгууллагыг төлөөлж ярих эрх мэдэл бүхий албан тушаалтан биш, Монгол цэргийн бахархлын өдрийг тохиолдуулж, та нөхөд намайг зорьж ирсэн учраас цэргийн хүний хувьд энэ ярилцлагыг өгч байгаа гэдгээ хэлмээр байна.

-Хугацаат цэргийн алба гурван жил байснаа хоёр болж, одоо нэг жилийн хугацаатай алба хааж байгаа. Олоннийтийн зүгээс цэргийн алба “цэцэрлэг, ясли”-ийн хэмжээнд очсон гэхчлэн шүүмжилдэг. Энэ талаархилийн цэрэгт олон жил ажиллсан хүний хувьд та юу хэлэх вэ?

-Хилийн цэрэгт хугацаат цэргийн алба хаах хугацаа намайг ажиллаж байх эхний үед гурван жил байсан юм. Түүний дараачаас хоёр болж, одоо нэг жилийн хугацаатай алба хаадаг болсон. Жинхэнэ эр цэрэг ямар байдгийг тэнд л бэлтгэж гаргаж байлаа. Одоо нэг жилийн цэргийг 2-3 жилийн хугацаат цэргийн албан хаагчтай харьцуулах аргагүй. Гэхдээ цаг үе өөр болж байна. Хүнийг залхаан цээрлүүлэх гэж байгаа юм шиг гурав, дөрвөн жилээр нь алба хаалгах шаардлагагүй. Тиймээс богино хугацаанд цэргийн алба хаалгах хэлбэр рүү явж байх шиг байна. Одоо “Оюутан –цэрэг” хөтөлбөр хэрэгжүүлэх гэж байна. Залуус, өсвөр үеийнхнийг ямар нэгэн байдлаар, урт богино хугацаагаар цэргийн алба хаалгах нь өөрсдөд нь, цаашлаад улс эх орон, ирээдүйд хэрэгтэй юм.

-Түрүүнд та бид офицер, удирдах ажилтнуудын боловсролын тухай хөндсөн. Одоо цэргийн албан хаагчдынболовсролын тухай асууя. Манай залуусын нэг хэсэг нь сургуулийн мөр хөөгөөд цэрэгт явдаггүй, нөгөө хэсэгнь дүйцүүлэх хэлбэрээр алба хаадаг. Цэргийн албанд ирж буй залуусын боловсрол, ёс суртахуун ямархэмжээнд байна?

-Зарим анги нэгтгэлд дээд сургууль төгссөн, дээд боловсролтой залуус бий. Цэргийн алба хаагаагүй хүмүүсийг төрийн албанд ажиллуулахгүй гэсэн хуулийн заалттай уялдаад дээд сургууль төгссөн хүмүүсийн цэргийн алба хаах сонирхол нэмэгдсэн. Олонх нь цэргээс гаргаад өгөөч гэж явдал чирэгдэл болдог байсан бол эсрэгээрээ цэрэгт явуулаад өгөөч гэдэг болсон байна шүү дээ. Тэгэхээр энэ чиглэлд төр, засгийн бодлого зөв явж байна гэж харж байгаа.

-Таныг олон сайхан дууны шүлэг бичсэн хилчин-уран бүтээлч гэдгийг манай уншигчид андахгүй. Удахгүйуран бүтээлийн тоглолтоо хийх гэж байгаа гэж сонслоо. Тэр тухайгаа сонирхуулахгүй юу?

-Хилчин хөгжмийн зохиолчидтойгоо хамтран “Офицерууд” уран бүтээлийн хамтарсан тоглолтоо энэ сарын 26-нд хийх гэж байна. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, дэд хурандаа Т.Сэр-Од, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, дэд хурандаа Г.Энхбаяр, Соёлын тэргүүний ажилтан, Хилийн музейн эрхлэгч Д.Ганболд, “Морин хуур” наадмын тэргүүн шагналт, Монголын хөгжмийн зохиолчдын эвлэлийн шагналт, хөгжмийн зохиолч Б.Ганхуяг нар хамтарч байгаа. Бид тавуулаа офицер, хилчин, бас уран бүтээлч. Хамтраад сайхан тоглолт хийж үзэгчдэд хүргэх гэж байна. 2014 оныг манай Хил хамгаалах байгууллагаас “Офицерийн манлайллын жил” болгосон. Манлайллын жилдээ, ард түмэндээ, үзэгчиддээ зориулж нэг ёсондоо уран бүтээлийн цэнгүүн хийх гэж байгаа маань энэ юм.

-Таны уран бүтээлээс хүмүүст хүрч танил болсон ямар дуунууд эгшиглэх вэ?

-Цэргийн сэдэвт дууны уралдаанд хоёр удаа тэргүүн байр эзэлсэн хөгжмийн зохиолч С.Батмөнхийн хөгжим, Ардын жүжигчин Ө.Баярмагнайгийн дуулж олонд хүргэсэн “Хилчин харгуй”, “Байтагийн хилчид” дуу маань дуулагдана. Миний төрсөн Завхан аймгийн нутаг Отгонтэнгэр хайрханы тухай “Хан уул” дууг Бүх цэргийн дуу, бүжгийн чуулгын сүүлийн үед ихээхэн нэрд гарч яваа дуучин Б.Батбаатар дуулна. Мөн гавьяат жүжигчин Т.Баясгалангийн дуулсан “Хайрлахсан даа” гэж сайхан дуу бий. “Босго, тотго” олон ангит кино таван дуутай, нэгийнх нь үгийг би бичсэн юм. “Хан хурмастын бүсгүй” гэдэг дуу бий. Энэ дуу маань дуулагдана. Тоглолтдоо зориулж “Офицерууд” гэж шинэ дууг Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Г.Энхбаяртай хамтран хийсэн нь ганц хилийн цэрэг гэхгүй бүх салбарын мөр дэс зүүсэн албан хаагчид, офицеруудын сүлд дуу болсон. Энэ дуугаа анх удаа үзэгчдэд хүргэх гэж байна. Монголын урлагийн өнөөгийн нэрт мастерууд бидний тоглолтод оролцоно.

-Ингэхэд та хэдийнээс уран бүтээл хийж эхлэв?

-1990-ээд оны эхээр шүлэг бичиж, яруу найргийн болон найруулал, нийтлэлийн ганц хоёр ном гаргасан. Ард түмэнд хүрсэн хэдэн дуу бий. Ажил, алба маань хүнд учраас тэр болгон уран бүтээлийн мөр хөөх боломжгүй. Харин энэ жил бүтээлүүдээ эмхэтгэж ном гаргах бодолтой байна.

-Ярилцлага маань энэ хүрээд өндөрлөж байна. Монгол цэргийн бахархлын энэ өдөр та хилчин дайчдадаахандаж юу хэлэх вэ?

-Манай хилчид эх орондоо хайртай. Хамгийн эх оронч хүмүүсийг аваад ир гэвэл, би хамгийн түрүүнд хилчдийгээ авч очно. Бие биедээ тусалдаг, хайрладаг, албаараа бахархдаг хүмүүс бол хилчид байдаг. Та биднийг ярилцаад сууж байгаа энэ агшинд Монголын найман мянга гаруй хилчин буугаа үүрч, нохойгоо дагуулаад цасан шуурга, бороо хурыг ажралгүй үүргээ гүйцэтгээд явж байгаа шүү дээ. Өдөр шөнө, өглөө үдэшгүй Монголынхоо гурван сая шахам хүн ам, 1,5 сая гаруй хавтгай дөрвөлжин нутаг дэвсгэрийг сахин хамгаалж байгаа хүмүүс бол хилчид юм. Тиймээс хилчдэдээ баярлалаа гэж хэлье.\

Ч.ҮЛ-ОЛДОХ

polit.mn