2014-04-27

Чарли Роүз Сингапурыг эдийн засгийн хувьд 3 дахь түвшингээс 1-р түвшин хүртэл хөгжүүлж чадсан, Сингапурын эцэг гэж нэрлэгддэг, “From Third World To First: The Singapore Story 1965-2000” номны зохиогч, ерөнхий сайд асан Ли Куан Юи-тай хийсэн сонирхолтой ярилцлагыг та бүхэнд толилуулж байна.

 

Чарли Роүз: Энэ бол Сингапурын “Цагаан ордон” гэж нэрлэгддэг байшин бөгөөд Ерөнхийлөгч нь энд амьдардаггүй онцлогтой. Харин би энд Ли Куан Юи, орчин үеийн Сингапур хотыг үндэслэгч, эдийн засгийн хувьд Азидаа цөөхөнд орох хүчирхэг улсуудын нэг болгосон, түүний тухай шүүмжлэгчид “Залуу байх үед нь Сингапурыг хөгжүүлэхээс өөр сонголт байгаагүй” гэж ярьдаг. Би түүнтэй 3 дахь удаагаа уулзаж байгаа маань энэ бөгөөд одоо тэр 88 настай, болгоомжтой алхдаг нэгэн болсон байна. Түүний 63 настай эхнэр Чью нь өнгөрсөн жил таалал төгссөн аж.

Харин түүний ганц хүү одоогийн ерөнхий сайд бөгөөд Сингапурын Eрөнхийлөгч ч гэж нэрлэгддэг нэр хүндтэй нэгэн. Би түүнтэй ярилцлага хийх явцдаа дэлхийн өнөөгийн байдал, АНУ, Хятад, Ойрхи Дорнод, Ази, Сингапурын тухай  түлхүү ярилцсан. Тэрээр амьдралынхаа өнгөрсөн болон ирээдүйн талаарх олон дурсамжийг бидэнтэй хуваалцсан. Бид яриагаа түүний ярих дуртай сэдвээс эхлүүлсэн юм.  

Ч.Р: Арабчуудын тухай та юу гэж боддог вэ?       

Л.К.Ю: Араб миний мэдэхийн үл анзаарагдам хүчирхэг гүрэн. Тэд улсаа жижиг мужаас том гүрэн болтол хөгжүүлж чадсан нь үнэхээр гайхалтай санагддаг. Араб үндэстэн  дотроос хамгийн их асуудалтай улсууд бол Мaрокко, Тунис, Египет. Тэр дундаас Египет илүү үндсэрхэг улс. Тэнд ардчилсан нийгэм гэсэн ойлголт байдаггүй ч чөлөөт сонголтыг эрхэмлэдэг. Тиймээс эдгээр улсуудад төрийн тэргүүнээ даруй өөрчлөх шаардлага гарч ирж байгаа нь тэр. Шинээр улсаа хөгжүүлэх, эдийн засгийн шинэ загварыг бий болгох нь тулгамдсан асуудлуудынх нь нэг. Тэдгээр улсууд хэвийн хөгжилдөө орох хүртлээ нилээн бэрхшээлтэй учирна. Ялангуяа цэрэг армийн болон энгийн иргэдийн дунд зөрчилдөөнтэй асуудлуудыг нэг тийш нь болгохгүй л бол тэр шүү дээ. Учир нь тэнд гарсан хувьсгал улам эрчээ авч байгаа. 

Ч.Р: Яг юу болсон юм бэ?

Л.К.Ю: Юу болох вэ дээ . . .

Ч.Р: Та тэнд гарсан хувьсгал улам эрчээ авч байгаа гэж бодож байгаа юм байна. Египетэд уу эсвэл . . . ?  

Л.К.Ю: Египет яасан гэж?       

Ч.Р: Египетэд гарсан хувьсгал ерөнхийлөгчийн сонгуулиас үүсэлтэй юу эсвэл иргэд нь зориудаар үймээн самуун дэгдээгээд байна уу?  

Л.К.Ю: Үгүй, үгүй тийм биш. Муслим шашинтангууд үргэлж нэг нэгнээсээ хараат байдаг. Хязгаарлагдмал ертөнцөд чөлөөт сонгууль явуулна гэдэг тийм ч амар юм биш. 

Ч.Р: Исламын хязгаарлагдмал ертөнцийн тухай та юу гэж боддог вэ?    

Л.К.Ю: Исламын шашинтай олон улс байдаг. Гэхдээ миний өмнө дурдсан улсуудад хувьсгал хийхэд их төвөгтэй байдалд байдаг.

Ч.Р: Тэд Исламын шашинтай учраас байнгын баригдмал байдалд байдаг гэж үү?   

Л.К.Ю: Үгүй, тийм биш, тэднийг ингэж буруугаар ойлгож болохгүй. Тэд шинээр бий болж байгаа, эдийн засгийн өсөлт, ажлын байрны асуудал, ёс заншилтай холбоотой сөрөг талууд ч бий. Үүнийг бас үгүйсгэж болохгүй юм.

Ч.Р: АНУ-ын ерөнхийлөгч өөрсдийн эрх ашгийг хүчээр тулгадаг гэж та боддог уу?    

Л.К.Ю: Франц улсын жишээн дээр харья л даа. Ерөнхийлөгч Саркози аливаа шийдвэрээ бусдад хэзээ ч тулгадаггүй. Тэр юу хийхээ сайн мэддэг хүн. Бусдын саналыг сонсож байж дараагийн асуудлаа шийддэг хүн шиг санагдсан.  

Ч.Р: Тэр бусдыг сонсохдоо сайн гэж үү?    

Л.К.Ю: Тийм ээ, миний бодлоор тэр бусдыг сонсож чаддаг төдийгүй ямар шийдвэр гаргахаа маш сайн мэддэг.

Ч.Р: Тэр хэзээ ч АНУ-ынх шиг үйлдэл хийхгүй гэж үү?  

Л.К.Ю: Тэр бүхэл бүтэн улсыг удирддаг. Тиймээс ингэж хэлж болохгүй. Тэгвэл толгой нь юмтай гэж хүн болгон бодох болно. Улс төрийн тодорхой нөхцөлд тохирсон ямар ч шийдвэрийг гаргаж болох юм. Зарим тохиолдолд тэр хэний ч хүсээгүй шийдвэрийг гаргаж ч болно. Таашгүй юм.  

Ч.Р: Хоёулаа буцаад АНУ-ын ерөнхийлөгчийн тухай ярилцья. Бид эхлээд Ливийн асуудалд тайван замаар хандаж байсан ч байдал улам хурцдахад энхийг сахиулахаар оролцохоос өөр аргагүй болсон. Харин Бахрейн асуудалд хэзээ ч оролцохгүй гэж мэдэгдсэн. Тэгэхээр энэ хоёр асуудал тухайн нөхцөл байдлаас хамааралтай биш гэж үү?       

Л.К.Ю: Үгүй, үгүй,

Ч.Р: Хэнд ч ойлгомжтой, хүлээж авууштай биш байна гэж үү?   

Л.К.Ю: Үгүй, үгүй. Би Саудын Араб, Бахрейн, Ливи улсуудын тухай сайн мэднэ. Энд тэс ондоо хоёр өөр зүйлийн тухай ярих хэрэгтэй болно. Ливи нь бие даасан төрийн засаглалтай бол Саудын Араб нь хаант засаглалтай. Ард олныхоо төлөө багагүй зүйл хийсэн мундаг хаант засаглалтай. Бахрейн бол хаант засаглалтай ч төрийн зүгээс хагас оролцоотой улс. Эндээс хамгийн ойлгомжтой зүйл бол тэдний улс төрийн засаглал өөр өөр байгааг харж болно. Саудын Арабын хувьд хамгийн том, нөлөө бүхий хаант засаглалтай улс болсон. Тэд Арабын бусад улсуудад жинхэнэ үлгэр дууриалал болсон улс. Аль ч талаараа, улс төр, эдийн засаг гээд. Нэгдсэн нэг захиргаанд байна гэдэг сайн талтай. Саудын Араб, Ливи хоёрыг хэзээ ч хооронд нь харьцуулж болохгүй. Кадаффийн засаглалд муу зүйл байгаагүй. Тэр улсаа төдийгээс өдий зэрэгтэй болгосон гавьяатай хүн. Үүнийг хэн ч үгүйсгэж чадахгүй. Харин удаан хугацаанд төр барьсан нь хүмүүсийг залхаасан хэрэг. 

Ч.Р: Түүнд суудлаасаа огцрох ямар ч шалтгаан байхгүй гэсэн үг үү?     

Л.К.Ю: Ард түмнийхээ өөдөөс буу шагайна гэдэг түүнийг огцроход хангалттай шалтгаан болно. Гэхдээ түүнд сонголт байгаагүй байх л даа.

Ч.Р: Буу шагайхаас өөр аргагүй байдалд хүргэсэн гэж үү?  

Л.К.Ю: Яг тийм. 

Ч.Р: Үүссэн асуудлыг өөрөөр шийдвэрлэх арга байгаагүй гэж үү?     

Л.К.Ю: Хэл амаараа учраа ололцдог үе өнгөрсөн. Хэн ч түүнийг сонсохгүй.

Ч.Р: 2011 онд АНУ-ын байр суурь ямар байна гэж та боддог вэ?   

Л.К.Ю: Тэргүүлэх үүрэгтэй

Ч.Р: Тэргүүлэх гэнэ ээ?   

Л.К.Ю: Тийм ээ. Учир нь нөлөөгөө одоо ч хадгалсаар байна. Хятад улсыг эдийн засгийн хөгжлөөр 2-рт ордог том улс гэдгийг мэднэ. Тэд аливаа зүйлд зорилготой ханддаг ч олон улсад үүссэн маргаантай, ээдрээтэй асуудлуудыг шийдвэрлэхэд “дүлий” хэвээр л  байна. Нэг үгээр огт оролцохыг хүсдэггүй.   

Ч.Р: Та түрүүн Хятад улс “зорилготой” ханддаг гэж хэллээ. Зорилго гэдэг аливаа зүйлийг хамгийн хүчирхэг болгодог гол зүйл.     

Л.К.Ю: Тэд ямар зорилготой байгааг бид одоо харахгүй ч ирээдүйд мэднэ

Ч.Р: Тэдний зорилгын мөн чанарыг танихад хэдэн жил хэрэгтэй гэж та бодож байна. 10, 20, эсвэл 5 жил үү? Улс болгон Хятадыг эдийн засгийн хувьд хүчирхэг гүрэн гэж боддог.    

Л.К.Ю: Технологийн ертөнцөд хэдэн жил байх нь огт хамаагүй. Хятад улс хичнээн хүчирхэг болсон ч ард нь ямагт АНУ байх болно. Ийм байлаа гээд тэд хоорондоо дайтахгүй нь тодорхой. Хамтран сансарыг эзэмших гэж оролдвол харин өөр хэрэг шүү. 

Ч.Р: АНУ, Хятад улс хоёрын хооронд үл ойлгогдом, битүүлэг нэг тийм харьцаа байдаг. Тэр юу вэ? Энэ тухай хоёр талын аль нь ч ил гаргаж ярих дургүй байдаг ш дээ.     

Л.К.Ю: Сансарыг хамтран эзэмшихэд юу тохиолдохыг би хэлж мэдэхгүй юм.

Ч.Р: Миний сонирхож байгаа зүйл бол тэр учир битүүлэг хандлага.    

Л.К.Ю: Харилцаанд байдаг учир битүүлэг хандлага. Тийм ээ. Миний бодлоор Хятад улс АНУ-ын эдийн засаг, бизнесийн орчин, түүнийг хэрхэн удирдаж явуулдаг, шинэ техник, технологийн хөгжил гэх мэт бүхэлдээ санхүү эдийн засагтай холбоотой бүх зүйлсийг мэдэхийг хүсдэг байх. Энэ бүхнийг сайн ойлгож чадвал хөгжлийнхөө 10, 20 жилийг алгасана гэсэн үг. Харин АНУ-ын тухайд тэд хэзээ ч өөрсдийнхөө өрсөлдөгч нарт техник, технологи, эдийн засаг, бизнесийн нууцаа дэлгэхгүй. Энэ хоёр ашиг сонирхол ямагт эсрэгцэлтэй байх учраас үл ойлгогдом хандлагыг төрүүлдэг байхыг үгүйсгэхгүй. Тэгэхээр АНУ зарим нэг зүйлсийг хүлээн зөвшөөрөх хүртэл Хятад улс тэвчээртэй хүлээх хэрэгтэй.   

Ч.Р: Тэд өнөөдөр яг юу хийж байгаа вэ? Ху Жинтаогийн үе Дэн Сяопаний үеэс ялгаатай ямар нэг зүйл байна уу?    

Л.К.Ю: Хэдийгээр Дэн Сяопэний үеэс хойш шинэ үеийнхэн, шинэ иргэншилтэй болсон ч ямар ч өөрчлөлтийг би харахгүй байгаа. Улс төрийн тухайд Дэн аугаа удирдагч. Харин Ху Жинтао аугаа удирдагч байж чадсангүй. Улс төрийн үзэл нь ч тэр. 

Ч.Р: Би Хятадын тухай бичсэн нэг нийтлэл уншиж байсан. Түүнд Ху Жинтаогийн өмнөх удирдагчид түүнийг сонгохоос өөр сонголт байгаагүй. Учир нь тэр тухайн цаг үеийнхээ хамгийн шилдэг, нөлөө бүхий хүн байсан гэж.   

Л.К.Ю: Тэгэлгүй яахав. Ху Жинтао Түвдийн бодлого дээр хатуу байр сууринаас ханддаг байсан цорын ганц хүн. Энэ л түүнийг төрийн нарийн бичиг болоход нөлөөлсөн байх.

Ч.Р: Гэхдээ Зян Зэминь түүнд дуртай байгаагүй. . . Ху Жинтаод    

Л.К.Ю: Хүн дургүй зүйлээ хүртэл хийх хэрэг гардаг шүү дээ.

Ч.Р: Танд түүний ямар бодлого таалагддаг байсан бэ? 

Л.К.Ю: Үзэл бодолдоо ямагт үнэнч байдаг, Хятадыг олон улсад илүү найрсаг байдлаар гаргаж ирсэн нь. Ху Жинтаогийн хийж чадах зүйл энэ л байсан байх.  

Ч.Р: Яагаад?    

Л.К.Ю: Өөр юу ч хийж чадаагүй хүн. Чадах ч үгүй байсан биз. Бусдад хэр эелдэг гэдгээ харуулна гэдэг сайн зүйл биш гэж үү? Гэхдээ тэр инээмсэглэлийн цаана юу нуугдаж байгааг хэн ч таамаглаж чадахгүй. Өөрөөс нь өөр.

Ч.Р: Та өнөөгийн Хятадын удирдагчдаас хэнийг илүү гэж боддог вэ?    

Л.К.Ю: Надад хэн нэг нь таалагддаг байх ёстой гэж үү

Ч.Р: Таалагддаг хүн байх л ёстой.     

Л.К.Ю: Хятадын удирдагч нараас надад хамгийн их таалагддаг нь . . .

Ч.Р: Одоогийн      

Л.К.Ю: Надад хамтран бизнес хийх хүсэлтэй нэг л хүн байдаг. Тэр бол Ван Чишан.

Ч.Р: Би таныг ингэж хэлнэ гэж бодож байлаа. Тэр нэг ярилцлагандаа 65-тай гэж хэлсэн байдаг.    

Л.К.Ю: Би хүмүүсийг сонгодог байсан бол түүн шиг туршлагатай, ардчилсан үзэлтэй, өөрийн үзэлдээ үнэнч, зарчимч, зөв шийдвэр гаргадаг, Хятадыг олонд таниулж чадах тийм л хүнийг сонгох байсан.

Ч.Р: Тэр Бээжингийн олимпийг амжилттай зохион байгуулж байсан байх аа?

Л.К.Ю: Тэгэлгүй яахав.

Ч.Р: Та түүнийг дээшээ дэвших хүн гэж боддог уу?

Л.К.Ю: Аан

Ч.Р: Тэр албан тушаал дэвших болов уу?    

Л.К.Ю: Дэвшилгүй яахав. Тэр бол гаргууд удирдах авьяастай.

Ч.Р: Одоогийн эдийн засгийн загвар ирээдүйд эрсдэл дагуулах болов уу?    

Л.К.Ю: Хятад уу?

Ч.Р: Олон улс Хятадыг хүчирхэг эдийн засагтай гэж боддог.    

Л.К.Ю: Үгүй дээ, социалист өмч хэзээ ч хувийн болж чаддаггүй. Жишээ нь чи улсынхаа ажлыг хийхээр шөнө дунд 1, 2 цагийн үед дандаа босож чадах уу?

Ч.Р: Чадахгүй.    

Л.К.Ю: Мэдээж хэрэг чи маргааш өглөө нь тогтсон цагтаа ажилдаа явж, тогтсон хөлсөө авна. Чиний гэх хөрөнгө тэнд байхгүй л бол чи хүний ажлыг сэтгэлээсээ хийж өгөхийг хүсэхгүй. Дургүй чинь хүрвэл чи зүгээр л хаяад явж бас  болно.

Ч.Р: Тийм ээ.    

Л.К.Ю: Тиймээс л би хувийн хэвшлийн хөрөнгө биднийг сайн сайхан амьдрал руу хөтлөхөд улам хариуцлагатай болгож өгдөг гэдэгт итгэдэг.

Ч.Р: Сингапур ямар хөрөнгөтэй орон бэ?     

Л.К.Ю: Хувийн хэвшлийн хөрөнгө илүү давамгайлсан орон.

Ч.Р: Илүү давамгайлсан гэж үү?   

Л.К.Ю: Бид бүх зүйлээ АНУ-аас сурсан азтай хүмүүс. Бидэнд бусдаас суралцахаас өөр ямар ч хөрөнгө байгаагүй. Дараа нь сурснаа арилжаан дээр хэрэгжүүлсэн. Юу ч үгүй хоосноос хэрхэн хөрөнгөтэй болох аргыг түлхүү хайцгаасан. Олон жилийн өмнө бидний хийсэн зүйл ашгаа өгөх тэр үед бид жинхэнэ хөгжлийнхөө загварыг тодорхойлсон.  Одоо бол томоохон компаниуд, Сингапурын агаарын авиа компаниуд бүгд хувийн мэдэлд байдаг.

Ч.Р: Түүхэнд Сингапур орон Хятадтай төдийлэн сайн харилцаатай байж ирээгүй. Одоо бол бие биенийхээ юу хийж байгааг байнга анхааралтай ажигладаг. Олон ч эх газрын хүмүүс Сингапурт ирж суурьшсан.  Тэгвэл үүнийг алгасаад өөрсдийнхөө хөршийн тухай яриач. Малайзтай ямар харилцаатай байна?      

Л.К.Ю: Бид үргэлж сайхан харилцаатай байж ирсэн. Хамтдаа л Хятадын эх газрынхнаас суралцацгааж байна.    

Ч.Р: Тэгвэл Өмнөд Солонгосын тухайд?     

Л.К.Ю: Өмнөд Солонгос манай хөршүүд дотроос хамгийн амь нэгтэй байдаг улс.

Ч.Р: Хамгийн амь нэгтэй байдаг улс аа?     

Л.К.Ю: Тийм ээ. Манайхыг хөгжиж байх үед олон солонгос иргэд энд  хувийн компаниа байгуулцгааж байсан. Тиймээс бизнес, ажил хэргийн тал дээр бид илүү ойр дотно байдаг. 

Ч.Р: Аан. Тэгэхээр Хятад улс Америкаас суралцахын тулд Америкаас оюутнууд авчиран оронд нь Хятадаас Америк руу оюутнуудыг илгээдэг байх даа?    

Л.К.Ю: Гадаадын аль нэг орон луу

Ч.Р: Гадаадын аль нэг орон луу. Ихэвчлэн Европ руу юу?    

Л.К.Ю: Тийм ээ.

Ч.Р: Өмнөд Солонгос тийм байдаг байж. Индонезийн тухайд?   

Л.К.Ю: Индонезийн тухайд Индонезийн Хятад уу, жинхэнэ Индонез хүн үү гэдгээс хамааран асуудал өөр өөр байна. Бас Вьетнам байна.

Ч.Р: Вьетнам?    

Л.К.Ю: Вьетнам бидний хувьд их өвөрмөц харилцаатай улсын тоонд ордог. Түүх сөхвөл бид удаан хугацаанд найрсаг биш харилцаатай байсан. Хөгжилтэй нь тэдний эдийн засгийн хөгжил тэр чигээрээ Хятадыг хуулбарласан байдаг. Найрсаг харилцаатай биш хэрнээ яаж адил загвараар хөгждөг байна аа ёстой гайхмаар.  “Хямдхан хирнээ боломжийн” гэсэн  эдийн засгийн зарчимтай.

Ч.Р: Тиймээс л та нар муу харилцаатай байдаг уу?    

Л.К.Ю: Тийм биш ээ. Ийм зүйлээс болж муудалцана гэж юу байхав. Тэд Хятадыг гүйцэх хүртлээ нилээн ч удна.  

Ч.Р: Ази тивд оршдог ихэнх улсууд . . . Хятадаас айдаг уу? Эсвэл эмээдэг үү

Л.К.Ю: Эмээдэг. Эмээдэг нь асуудлын гол юм. Тэрнээс биш айдаггүй. Эмээж байна аа гэдэг тэр улсад ямар нэг байдлаар хүчтэй нөлөө үзүүлдэг гэсэн үг.

Ч.Р: Санхүү, эдийн засгийн тал дээр үү?    

Л.К.Ю: Тийм ээ, эдийн засгийн хувьд.  

Ч.Р: Олонх нь бараа бүтээгдэхүүнээс нь хамааралтай байдаг уу?    

Л.К.Ю: Тийм ээ, тэд л бүгдийг бараагаар хангаж чадаж байна.

Ч.Р: Өөр зүйл бий юу?

Л.К.Ю: Хамтран бизнес хийхээ болино

Ч.Р: Хамтран бизнес хийхээ болино гэж үү?    

Л.К.Ю: Болино.

Ч.Р: Тэгэхээр эдийн засагтай холбоотой ямар нэг шалтгаан үргэлж байдаг гэсэн үг үү?     

Л.К.Ю: Үргэлж байдаг. Ямар ч бизнес эрхэлдэг хүний толгойд 1.3 тэрбум хүн амтай зах зээл гайхалтай санагдана биз дээ. Зөвхөн хүн амынхаа тоогоор бусдыг ингэж татаж чадаж байгаа юм чинь эдийн засгийн хувьд өөр сэтгэл татах олон зүйл байгаа нь тодорхой. Дээрээс нь хүн амын тал гаруй хувь нь амжиргааны дундаас дээш түвшинд хүрсэн гэж байгаа. Тиймээс сэтгэл татахгүй байж чадах ямар шалтгаан байна?  

Ч.Р:    Хятадад амжиргааны дунд түвшингээс дээд түвшинд хүн амын тал илүү хувь байна гэдэг тэр хэмжээгээр эрэлтийг үүсгэнэ. Хүн болгон л хамгийн сайн гэсэн бүхнийг өөрийн болгохыг хүснэ.     

Л.К.Ю: Яг үнэн

Ч.Р: Энэтхэгт ч бас адилхан    

Л.К.Ю: Би итгэлтэй биш байна аа

Ч.Р:   Энэтхэг улс адилхан гэдэгтэй санал нийлэхгүй байна гэсэн үг үү?    

Л.К.Ю:  Өрсөлдөгч нарын хувьд үгүй. Хятад улс Энэтхэгийг бодвол илүү нээлттэй болсон. Харин Энэтхэг хараахан олон улсад танил болж чадаагүй. Учир нь Хятадын бараа Энэтхэгт зарагддаг. Энэтхэгийн зэсийн хэрэгцээг Хятадууд дангаараа хангадаг. Хараат гэсэн үг.  

Ч.Р: Тэгвэл АНУ юу хийх хэрэгтэй вэ? Тэдний аяыг хараад гаргасан шийдвэрийг нь хүлээн зөвшөөрөх үү, эсвэл эдийн засаг, санхүү гээд бүх талаараа өмнөх шигээ байх уу?

Л.К.Ю: Би өмнөх шигээ л байна.     

Ч.Р: Эхний алхам уу?    

Л.К.Ю: Тийм ээ, эхний алхам.

Ч.Р: Өөр юу хийх хэрэгтэй вэ?    

Л.К.Ю: Бүх улсуудтай найрсаг харилцаатай байж, эдийн засгийн хувьд хараат бус, гэхдээ бие биендээ харилцан тусладаг байх ёстой.

Ч.Р: Та төрийн нарийн бичгийн дарга хатагтай Клинтоны сүүлд өгсөн нилээн шүүмжлэлтэй ярилцлагын талаар ямар бодолтой байгаа вэ?    

Л.К.Ю: Би түүнийг зөв юм хийсэн гэж боддог. Бусдын юу гэхийг тоолгүй шударга байсан нь үнэлүүштэй. Түүний ярилцлага олон талаар эрсдэлтэй мэт санагдаж байсан ч удаан бодох тусам зөв зүйл хийжээ гэх бодлыг үлдээх болсон. 

Ч.Р: Хятадын эрх баригчид бидэнд таагүй хандаагүй гэж үү?    

Л.К.Ю: Бодит зүйлийн тухай өгүүлсэн

Ч.Р: Бодит зүйлийн тухай өгүүлсэн ч хоёр улсын тухайд сэтгэл эмзэглүүлэх олон зүйлийн тухай ярьсан. Ялангуяа хүний эрхийн тухай. Тэр . . .     

Л.К.Ю: Бурхан та нараас юу хүсээд байгааг мэдэх үү гэсэн нь хүний эрх зөрчигдсөн хэвээр байна гэдгийг ярьсан байх

Ч.Р: Яг үнэн. Миний асуултын сонирхол татаж байгаа зүйл бол тэр ярилцлагыг үзээд зарим хүмүүс, ялангуяа Хятад хүмүүс эвгүйцсэн болов уу? Хатуухан хэлэхэд доромжилсон гэж.    

Л.К.Ю: Үгүй дээ

Ч.Р: Юу гэнэ ээ?    

Л.К.Ю: Миний бодлоор тэр ярилцлаганд эвгүйцэхээр зүйл тийм ч их байгаагүй. Бээжингийн эрх баригчдын хэрэгжүүлж буй бодлогод алдаатай зүйл байж л байгаа. Түүнийг бага зэрэг шүүмжлэхэд муу нь юу байхав.

Ч.Р: Гэхдээ АНУ Хятад улсын эрх баригчдад “Бид та нартай хэзээ ч хамтран ажиллахгүй” гэсэн үг биш үү? . . . Нэг ёсондоо Хятадад өгсөн албан ёсны анхааруулга    

Л.К.Ю: Өө тэгэлгүй яахав. Хятадын тал түүнийг хэрхэн хүлээж авч байгааг мэдэхгүй юм. АНУ өөрсдийнхөө санааг илэрхийлсэн бол сайн л хэрэг биз. Харин Азийн бусад улсууд хоёр их гүрэнтэй тэнцвэртэй байдлаар харьцахыг хичээх нь дамжиггүй юм. Энэтхэг улс, АНУ хоёр Хятадаас хараат бус байдлаар хөгжих магадлалтай. Ялангуяа Энэтхэг Нипалд ихээхэн нөлөөтэй байдаг. Энэтхэг усан цэргийн томоохон армитай, Энэтхэгийн далайн эргийн бүх улсуудыг хамгаалдаг.  Хятадад ч усан цэргийн арми байдаг.   

Ч.Р: АНУ олон мужуудаас бүрдсэн, муж болгонд цэрэг армийн бэлтгэгдсэн ангиуд байдаг. АНУ армийн боловсрол, зэвсэг техникийн тал дээр тэднээс дээгүүрт ордог.    

Л.К.Ю: Тийм ээ. Өмнө ч тийм байсан. Гэхдээ энэ нь . . .

Ч.Р: Энэ нь юу гэж?    

Л.К.Ю: Энэ нь дайтаад байна гэсэн үг биш. Тайванийг хар. Тэдний асуудлыг тайвнаар шийдээгүй гэж үү? 1, 2, 3, 4, эсвэл 5 үе дараалан сөргөлдөөнтэй байдал үүссэн байлаа гэхэд аль аль тал эвээр шийдвэрлэхийг л хичээнэ. Яагаад гэвэл газар зүйн хувьд ч тэр, нийгмийн байгуулалын хувьд ч тэр тэс өөр хоёр улс. Үүссэн асуудалд Хятадын тал илүү буулт хийсэн маягаар хандах байх. Гэхдээ зах зээлийн тухайд өөр шүү.

Ч.Р: Хятадад маш том зах зээл байдаг. Тэдний ихэнх нь амжиргааны дунд түвшингээс дээгүүр амьдардаг. Дээрээс нь хүн амын тоо байна. 1.3 тэрбум гэж байгаа. Эрсдэл байгаа болов уу?   

Л.К.Ю: Юуных нь эрсдэл байх вэ дээ. Хятадын мужуудын алинд нь ч очиж наймаа эрхлэсэн бай үргэлж л ашигтай байна. Учир нь том мужуудад ч тэр, жижиг мужуудад ч тэр бусад цөөн хүн амтай улсын хүн амыг хэд дахин нугалсан хүмүүс амьдарч байна. Тэдэнд хэрэгцээ маш их.

Ч.Р: Арабчууд Хятдад оршин тогтнож чадах болов уу?    

Л.К.Ю: Үгүй, чадахгүй. Хэзээ ч үгүй. Хүн амын аюулгүй байдал дээд зэргээр хангагдсан, амжиргааны дээд түвшингээс хэд дахин илүү гарсан орны улсууд манайд суурьшиж чадна гэж үү? 

Ч.Р: Та хэдэн жилийн өмнө өөрийнхөө намтрыг хэвлүүлсэн. Залуу үе үүнийг хэрхэн хүлээж авсан бэ? 

Л.К.Ю: Би үргэлж л ном бичихийг мөрөөддөг байсан. Үүний шалтгаан нь залуу үеийнхэнд сургамж болох олон зүйл миний номонд бий. Тэр ч утгаараа настай хүмүүсийг өөрийнхөө намтарыг хэн ч хамаагүй бичиж үлдээж байгаасай гэж хүсдэг. Тэгвэл бидний дараагийн үеийнхэн алдаа бага гаргах байх. 

Ч.Р: Сайхан хүсэл байна. Та Сингапурын ирээдүйг одоогийнх шиг байна гэж төсөөлж байсан уу?    

Л.К.Ю: Төсөөлж байсан. Миний хамгийн их төсөөлж байсан зүйл бол баян ядуугийн гэх мэт давхаргын ялгаа байхгүй, бүгд ижилхэн сургуульд явж, ижилхэн дэлгүүрүүдээс, ижил бараа худалдан авдаг өв тэгш нийгмийг бүтээх байсан. Харин он жил өнгөрөх тусам миний тэр бодлууд бага багаар өөрчлөгдөж байсан нь тухайн цаг үеийн байдлаас шалтгааж байсан байх. Гэхдээ л өнөөгийн ард иргэдийн амжиргааны түвшин миний төсөөлж байснаас тийм ч хол зөрөөгүй гэж болно оо. Бас миний мөрөөддөг байсан нэг зүйл бол тус тусдаа байгаа Энэтхэг, Хятад, Саудын Араб, Өмнөд Солонгос, Малайз гээд бүх улсууд хамтдаа газар нутгаар тусгаарлагдалгүй амьдрах байсан. Одоогийнхоор даяаршуулах гэх юм уу даа. 

Ч.Р: Таны эхнэр түрүү жилийн арван сард нас барсан гэж дуулсан. Миний зүгээс харууслаа илэрхийлье. Тэр таны улс төрийн түнш байсан уу?      

Л.К.Ю: Тийм ээ.

Ч.Р: Тэр таны яриа, ярилцлага, илтгэл гээд олон нийттэй холбоотой бүхий л бичиг цаасны ажлыг хийдэг байсан байх.    

Л.К.Ю: Тиймээ тэр хариуцдаг байсан. Би толгойдоо юу орсныг бичээд орхичихсон байхад тэр шалгаад цэгцэлж өгдөг байсан шүү. 

Ч.Р: Тэр бас таны ар гэрийн ажлыг амжуулдаг байсан байх. Яагаад гэрлэхээр шийдсэн бэ?    

Л.К.Ю: Өө тэр минь миний олдог мөнгөнөөс илүүг олдог мундаг эмэгтэй байсан. Над шиг мөнгөөр гачигддаг байсан хүнд сайн хань заяасан шүү.

Ч.Р: Тэр тантай 1965 онд гэрлэсэн. Гэрлэснийхээ дараа зурагтаар гарч байхдаа та уйлж байсан. Яагаад уйлсан юм бэ?    

Л.К.Ю: Би уйлсаан. Учир нь тэр үед миний санасан болгон сэтгэлчилэн бүтэж байсан баяртай мөчүүд олон тохиолдож байлаа. Хамгийн төвөгтэй асуудал гэж хэлж болох Малайз Сингапурын хороонд анхны дипломат харилцааг тогтоож байлаа. Малайзын хүн амын ихэнхийг Энэтхэг, Хятад, тэгээд хэд хэдэн өөр үндэстэн бүрдүүлж байсан. Дан Малай үндэстнүүд байсан бол бэрхшээл их гарахгүй байсан. 

Ч.Р: Хэлний тухайд?    

Л.К.Ю:  Бид олон янзын хэлнүүдээс сонголт хийх хэрэггүй байсан. Африкийн улсууд колонио дагаад өөр өөр хэлтэй болсон байдаг бол бидэнд тэгэх шаардлагагүй байсан л даа. Мэдээж хэрэг ярианы гол хэл маань Хятад хэл байх байсан ч бид түүнийг сонголгүй шууд англи хэлийг сонгосон. Энэ нь өмнө ярьж байсан бусдаас суралцсантай шууд холбоотой. Хэн нэгнийг сайн дууриахын тулд эхлээд түүний хэлээр ярьж сэтгэдэг байх хэрэгтэй. Тийм ч учраас манай улсын үндсэн хэл англи хэл болсон.  

Ч.Р:  Англи хэлтэй болсондоо одоо харамсдаг уу?     

Л.К.Ю: Үгүй, хэзээ ч үгүй. 30-иад оны үеэс л гадаад хэл сурах, гадаад ёс заншилд суралцах хөдөлгөөн ид өрнөсөн байсан. 

Ч.Р: Би таниас нэг асуултыг түрүүнээс хойш тавина гэж бодож байлаа. Та энэ улсыг олон жил удирдсан. Доод албаны хүнээс эхлээд дээд шатанд нь хүртэл удирдсан. Тэгвэл өнөөдрийн Сингапурт хамгийн тохиромжтой зүйл юу байна вэ? Бусад улсуудаас ялгарах тал дээр шүү дээ.    

Л.К.Ю: Тийм ээ. Сингапурыг оршин тогтноход хамгийн сайн нийцэх зүйл бол бие даасан байдал. Бид өмнө ч бие даасан байдлаар хөгжиж ирсэн. Бидний бие даасан байдал яг өнөөгийн тухайд 30%-иа алдсан. Дараа нь 50, тэгээд бүр өөрчлөгдөх байлгүй дээ. Бусадтайгаа хөл нийлүүлэн алхах хэрэгтэйг харуулж байна.

Ч.Р: Бие даасан байдлаа 50% алдчихвал төрийн зүгээс ямар арга хэмжээ авах вэ?   

Л.К.Ю: Уян хатан байх бодлого баримтлах нь тодорхой.

Ч.Р: Та яаж бие даасан байдлаар энэ улсыг хөгжүүлж чадсан бэ? . . . Цагаачлалын бодлогоо нээлттэй болгосон гэж сонссон   

Л.К.Ю: Тийм ээ. Гэхдээ зөвхөн дээд мэргэжлийн, чадвартай хүмүүсийн тухайд цагаачлал чөлөөтэй байсан.

Ч.Р: Энэ бүхэн Сингапурыг хөгжилтэй улсын тоонд ороход нөлөөлсөн ч нөгөө талаар улс төрийн хувьд сийрэг болгосон юм биш үү?    

Л.К.Ю: Үгүй ээ, сийрэг болгосон зүйл байхгүй. Тэд дэвжихийн төлөө хамтдаа зүтгэсэн.

Ч.Р: Олон янзын үндэстэн дотор хагарал . . .   

Л.К.Ю: Тийм зүйл байгаагүй. Тэд шаргуу ажилладаг, чадварлаг хүмүүс байсан. ажилдаа ч үнэнч, амьдралдаа ч үнэнч, сайхан хоол идэхийг хүсдэг хүмүүс байсан учраас өдий зэрэгтэй болсон.  

Ч.Р: Та юунд санаа зовдог вэ?    

Л.К.Ю: Миний санаа зовж явдаг зүйл бол шинэ үеийнхэн, шинээр төрийг удирдаж байгаа эрхэмүүд өчүүхэн зүйлээс их үйлс бүтдэг юм шүү гэдгийг ойлгоосой гэдэгт. Үүнийг ойлголгүйгээр том юм руу сарвайгаад байвал унах нь амархан болно. Том зүйл рүү зүтгэх тусам ар тал нь үргэлж “сийрэгжиж” байдаг. 

Ч.Р: Тэгээд амархан сүйрнэ   

Л.К.Ю: Тэгэлгүй яахав. Бодлогогүй, үр дүнгүй зүйлд хэр хэмжээгээр хөрөнгө оруулалт хийнэ тэр хэмжээгээр алдагдалд ордог энгийн хууль байна.

Ч.Р: Та өөрийнхөө гараар босгосон орныг тодорхой баримтладаг бодлоготой, түүнийгээ хатуу дагадаг болгох гэж хүсдэг юм байна?    

Л.К.Ю: Өнөөгийн Сингапурыг би олон жил нойргүй хонож байж босгосон. Үүнд миний хамтрагч нарын оролцоо их байсан. Миний хамгийн ихээр хүсдэг зүйл бол энэ улс ямар ч орны өмнө үргэлж таатай нөхцөлийг бүрдүүлж өгдөг байх. Тав тухтай орчин байна аа гэдэг гадаадын хөрөнгө оруулалт, тэдний анхаарлын төвд байх хамгийн гол түлхүүр болно. Хөрөнгө оруулалтаа хийсэн том гүрнүүдийн бодлого Сингапурт хэзээ ч муу зүйл хийхийг хүлээн зөвшөөрөхгүйд л хамаг учир нь байгаа юм.

Ч.Р: Сингапурт хөрөнгийн ардчилал гэж болох зүйл жинхэнэ утгаараа байдаг уу?    

Л.К.Ю: Америк маягийн уу?

Ч.Р: Тийм    

Л.К.Ю: Үгүй. манай танай хоёр улсын тухайд соёл урлаг, түүх, ёс заншил, арьс өнгө гээд ялгаатай тал олон бий. Өнөөгийн Хятадын хөгжил Сингапурын 60-аад оны үед баримтлаж байсан эдийн засгийн загварыг санагдуулдаг. Ялгаатай тал нь манайд хувийн өмчийг илүү дэмжсэн бол Хятадад үгүй. Хувийн өмчийг дэмжихдээ татварын бодлогоор бус жинхэнэ өөрийнх нь өмч шүү гэдгээр хөгжүүлж ирсэн. Хятадад баячууд олон төрсөн гэж сонссон ч цаагуураа тэдний өмч бүгд төрийн өмчид хамаарна. Нэг үгээр баялагаа жинхэнэ утгаар нь хүртэж чаддаггүй гэсэн үг.   

Ч.Р: Тэгвэл одоогийн байгаагаас илүү түвшинд хүргэхийг хүсдэг байх. Тэр нь юу вэ? Сингапур жижигхэн арал улс. Нэг газраас нөгөө газар хүрэхэд хамгийн холдоо 40 минут зарцуулдаг.    

Л.К.Ю: Миний төсөөлж байгаад хүрэх хэцүү байх л даа. Гэхдээ бяцхан хирнээ хамгийн тухтай, диваажингийн орныг бий болгох.  

Ч.Р: Хүмүүс тань дээр зөвөлгөө авахаар ирэхэд та тэдэнд юуг хамгийн түрүүнд захидаг вэ?    

Л.К.Ю: Тийм зүйл байхгүй ээ. Учир нь хүмүүс надтай уулзах гэж ирэхдээ зөвөлгөө авах гэж ирдэггүй гэдэгт би баттай итгэдэг. Харин тэд өөрсдийн санааг хэр зөв бэ гэдгийг шалгах гэж л ирдэг.

Ч.Р: Танд байгаа хамгийн үнэтэй зүйл юу вэ?    

Л.К.Ю: Туршлага. Би одоо 88 настай. Урт ч наслаж байна. Би хэзээ ч өөрийнхөө хийсэн алдааг мартаж байгаагүй.  

Ч.Р: Хоёулаа Америкийн өрийн тухай ярилцья. Үүнийг улс төрийн аргаар шийдвэрлэж чадахгүй гэдэг нь тодорхой.     

Л.К.Ю: Мэдээж хэрэг. Би ч гэсэн чадахгүй гэж хэлнэ.

Ч.Р: Тэгвэл яах ёстой вэ?    

Л.К.Ю: Зарим орны удирдагчид энэ тохиолдолд шууд өрөө төлөхийг илүүд үздэг. Ямар нэг аргаар өрийнхөө хувийг бууруулж л байвал болно гэж үздэг хүмүүс байна. Үүнээс ч өөрөөр шийдвэрлэх ямар ч арга байхгүй. Үгүй бол хүүгийн хүү гэж толгой өвтгөсөн зүйл бий болно.

Ч.Р: Тэгэхээр таны сая хэлсэн зүйл л хамгийн чухал байх нь.    

Л.К.Ю: Түүнээс өөр арга байхгүй. Танай улсын хувьд эдийн засаг нь хөл дээрээ тогтсон. Зээлээ дандаа улсынхөө мөнгөн тэмдэгтээр төлдөг. Олон улсад долларын ханш өндөр байдаг. Энэ бүхэн та нарт давуу эрхийг олгодог. Та нар доллараар наймаа хийж, доллараар гүйлгээнд оролцдог учраас өрөө төлөхөд асуудал бага гарна

Ч.Р: Өөрсдийн мөнгө тэмдэгтээр өрөө төлнө   

Л.К.Ю: Хэрвээ өөр улс танайд өртэй байвал түүнийг доллараар төлөх хүртэл нилээн асуудал үүснэ. Учир нь ам.доллартай харьцах тухайн улсын мөнгөн тэмдэгт өөр байдаг. Ихэнхдээ ханш нь сулралтай. Дээрээс нь инфляцийн түвшин өндөр бол бүр хэцүү

Ч.Р: Хятадад инфляцийн түвшин өндөр байгаа?    

Л.К.Ю: Энэ бол өөр асуудал. Шалтгаан ч өөр. Үл хөдлөх хөрөнгийн үнэлгээнд хязгаарлалт тогтоож болдоггүйн нэг жишээ.

Ч.Р: АНУ, Хятад улс мөнгөн тэмдэгтээ чөлөөлж өгөөгүйгээс маш их асуудал үүсгэж байна гэж үздэг. Төрийн нарийн бичгийн дарга хатагтай Клинтон “мөнгөний баригдмал бодлоготой” гэж хүртэл шүүмжилж байсан?    

Л.К.Ю: Тодорхой шалтгаантай. Хэрвээ чөлөөлчихвөл эдийн засаг нь жолоодлогогүй болно. Их танил санагдаж байна.

Ч.Р: АНУ, Хятад хоёр дэлхий дахиныг зовоогоод байгаа цаг уурын өөрчлөлт, байгаль экологийн гамшиг гэх мэт томоохон асуудал дээр хамтран ажиллах боломж бий юу?   

Л.К.Ю: Тэгэлгүй яахав. Болно. Гэхдээ төгс биш. Аль аль тал өөрсдийн дотоодын сонирхолоо дагахыг хичээнэ. Харин хамтран ажиллаж болох салбарууд зөндөө байна. Жишээ нь эрч хүч энергийн үйлдвэрлэлийг бууруулахын тулд нүүрс гаргаж авах гэж газар ухалгүйгээр өөр ямар нэг энгийн аргаар шийдвэрлэх ч гэдэг юм уу. Эрчим хүч гаргаж авах арга олон байна ш дээ. Салхи, нар, далайн давалгаа гэх мэтийг ашиглаж болно. энэ бүхэн дээр хамтран ажиллахад тэдний оролцоо 20%-тай л байх болно.

Ч.Р: Тэгвэл үлдсэн 80% нь дотоодын сонирхолд нийцсэн бодлого эзлэх нээ. Тантай ярилцаж байхад таниас Европ зүгийн соёл их мэдрэгддэг.

Л.К.Ю: Би чинь насаараа тэднээс суралцлаа шүү дээ. Одоо 88-тай гэхээр хэдэн жил суралцсан байх уу?

Ч.Р: Үндсэрхэг үзэлтэй хүн биш байх нээ?    

Л.К.Ю: Миний гадна илэрдэггүй ч гэсэн дотор минь байдаг зүйл

Ч.Р: Таны дотор юу байдаг вэ?    

Л.К.Ю: Би олон жил сайхан амьдралын төлөө зүтгэсэн, цаашид ч зүтгэсээр байна. Миний амьдралын түүх ч гэж хэлж болно. Би гэр бүлийнхэндээ үргэлж баярлаж явдаг. Миний туулсан бүхэн бурханы таалалаар л болсон. Ийм л байна.

Ч.Р: Таны надад хэлж байснаар бурханы өмнө хэзээ нэг цагт очихдоо хатуу шийтгүүлэхээр буруу зүйл хийгээгүй байгаасай гэж хүсдэг гэсэн.    

Л.К.Ю: Яг тийм. Тиймээс би одоо ч үргэлж хичээдэг. 

Эх сурвалж:

http://businessnews.mn/read-news/593/charli_rouz_li_kuan_yui_tei_hiisen_yariltslaga_1_r_heseg

 http://businessnews.mn/read-news/592/charli_rouz_li_kuan_yui_tei_hiisen_yariltslaga_2_r_heseg

WWW.ORD.MN