чигээ олохгүй төөрч будилж явсан алдаа бий. Гэхдээ алдсан алдаанаасаа хурдан суралцаж өндийж чаддаг байх нь хамгийн чухал чадвар юм. Тиймээс л зүгээ олохгүй будилж явсан энэ салбар эрийн цээнд хүрч байна гэж дүгнэх гээд байна. Энд элдэв янзын нялуурал, хэн нэгэнд тал засах гэсэн хувийн эрх ашиг алга.

Жилд 20 сая тн нүүрсийг төмөр замаар тээвэрлэнэ гэж үзвэл нэг тонн нүүрсний тээврийн зардлаас ойролцоогоор 15 ам.доллар хэмнэхээр байгаа бөгөөд эндээс төмөр замаа өдийд барьчихсан бол манай экспортын орлого жилд 300 сая ам.доллараар нэмэгдэх тооцоо гарч байна

Бодит байдлын дүгнэлт, мэргэжилтнүүдийн хэлсэн ярьсныг өмнөх алдаануудаа сайжруулж, эдийн засгийн голлох хүч болсон энэ салбарын ирээдүй гэрэлтэж байгаа учраас ингэж дүгнээд байна. Хамгийн ойрын жишээг дурьдая. Урт удаан хугацааны турш маргаан дагуулаад байсан төмөр замын царигийн асуудлаа Засгийн газар эцэслэн шийдэж шинэ төмөр зам барих УИХ-ын тогтоолын төслийг боловсруулж эхэллээ.

Энэ маргаан хичнээн он дамжиж, хэдэн төрийн нүүр үзсэнийг надаар хэлүүлэх юун. Ямартай ч шат ахиулах нэг том шийдвэр гарснаар машинаараа нүүрсээ зөөдөг, дэд бүтцийн асуудлаа шийдэж чадаагүйгээс алдаж байсан асар их мөнгөний урсгал эргэж улсдаа шингэх боломжийг бүрдүүлж байгаа юм. Уул уурхайн сайдын зөвлөх Д.Бат-Эрдэнэ уул уурхайг хөгжүүлэх үндсэн дөрвөн бэрхшээл байдгийг онцолсны нэг нь дэд бүтэц, тээвэрлэлтийн асуудал гэдгийг цохон тэмдэглэжээ. Тэрбээр, “Манай экспортын үндсэн түүхий эд бол нүүрс, төмрийн хүдэр, жонш гэх мэт овор хэмжээ ихтэй ашигт малтмалууд байдаг. Нүүрс гэхэд л дор хаяж 15-20 сая тонноор яригддаг байх жишээтэй.

Ийм нөхцөлд тээврийн дэд бүтцийн байдал, үүнээс улбаатай байгаль орчинд үзүүлж байгаа сөрөг нөлөөлөл зэрэг нь экспортын цаашдын өсөлтийг хангахааргүй байна. Аль болох хурдан төмөр зам барих, төмөр замын царигийнхаа асуудлыг хурдан шийдмээр байна. Автомашинаар нүүрс зөөдөг орон ховорхон. Энэ төмөр замын асуудлыг олон жил ярьсан боловч бодлогын хэрэгжилт тун хангалтгүй, одоо л нэг юм шийдэгдэхээр болж байх шиг байна. Жилд 20 сая тн нүүрсийг төмөр замаар тээвэрлэнэ гэж үзвэл нэг тонн нүүрсний тээврийн зардлаас ойролцоогоор 15 ам.доллар хэмнэхээр байгаа бөгөөд эндээс төмөр замаа өдийд барьчихсан бол манай экспортын орлого жилд 300 сая ам.доллараар нэмэгдэх тооцоо гарч байна” хэмээн ярьсан юм. Тэгэхээр бид жилдээ л 300 сая ам.долларыг зүгээр л салхинд хийсгэж байсныгаа одоо л барьж авах гэж шат дараатай ажиллаж эхэллээ.

Хоёрдугаарт, Засгийн газраас сар гаруйн өмнө УИХ-д өргөн мэдүүлсэн Эдийн засгийг идэвхжүүлэх тогтоолын төсөл УИХ-аар батлагдан гарлаа. Энэ тогтоолын амин сүнс нь мэдээж уул уурхай. Улсын эдийн засгийн нэг чухал хөшүүрэг болсон уул уурхай нэг ёсондоо олон хүний итгэлийг тээх болчихоод байгаа юм. 100 хоногт Засгийн газар юу хийх бол эдийн засгийг аврах болов уу. Гадны хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж, дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжих үү гэдэг бүх зүйлийн эх үндэс нь уул уурхайгаас хамааралтай болчихоод байгаа юм.

100 хоногт бодлого боловсруулж, гарцаа олохын тулд Д.Ганхуяг сайдын нуруун дээр хэд дахин илүү их ачааг үүрүүлж байгаа хэрэг гэж дүгнэж болно. Тухайлбал, Гадаад хөрөнгийн урсгалыг сайжруулах талаарх тогтоолын төслийн нэгдүгээр заалтад Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж хүчингүй болсон цуцлагдсан, маргаантай байгаа 300 гаруй лицензийн асуудлыг шийдсэнээр 100 гаруй аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаа сэргэх боломж бүрдэж байгаа юм. Энэ нь дээр хэлсэнчлэн бууриа олоогүй бужигнаж явахдаа хийсэн бидний нэг том алдаа байсан.

АМГ-ын дарга Д.Батхуяг гэх мэт цөөхөн хэдэн хүний лай ланчигаас болж 106 лицензийг хүчингүй болгосон. Үүний хариу мэдээж монголчуудын амьдралд хүндээр туссан нь нууц биш. Уул уурхайн хөрөнгө оруулагчид итгэл алдарч, монголоос гарч явах нь ихэссэн. Лицензээ хураалгасан хэсэг бүлэг нь ёстой л Монголын төрийг зүхэн занаж байсан нь нууц биш. Харин одоо энэ бүхнийг засах үүрэг эргээд төрд ногдож байна. Хэсэг нөхдийн хийсэн алдааг баллуурдаж, өнгөцхөн дүгнэж байсан өөрсдийнхөө алдааг засах боломжийг Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах замаар шийдэх боломжтой болж байгаа юм.

Энэ хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн талаар сөрөг хүчнээс шүүмжлэл ирж байгаа. Мөрийн хөтөлбөрөөсөө алхам ухарсан, лиценз олгохгүй гэсэн атлаа лицензийн наймааг тэд цэцэглүүлэх нь гэж хардаж байгаа. Гэхдээ тэдний арга барилаас шал өөр байдлаар энэ асуудлыг шийднэ гэдгийг Д.Ганхуяг сайд хэвлэлд өгсөн ярилцлагадаа хэлж байжээ. Өөрөөр хэлбэл, Урт нэртэй хуулийн үзэл баримтлалтай энэ хуулийн нэмэлт өөрчлөлт харшилдахгүй. Ирээдүй хойчдоо хадгалсан их үүц рүүгээ хумсын төдий ч хуруугаа дүрэхгүй гэсэн үг.

Газар нутгийн 70-80 хувь нь онгон дагшинаараа үлдэж үлдсэн 20 хувьд нь олгочихсон байсан лицензүүдийг хаасныгаа арай зөөлрүүлэх асуудлыг хөндөнө. Цаашлаад өнөөдөр орхигдчихоод байгаа хайгуулын зөвшөөрлийг олгож энэ салбарын хөгжлийг дэмжих санаа нуугдаж байгаа юм. Хайгуулын салбарыг хөгжүүлж, газар нутгийнхаа баялгийг судлаж тогтоохгүйгээр бид ирээдүй хойчдоо их баялаг хадгалж байна гэж “баярхах” боломж байхгүй.

Тиймээс төрөөс тогтоосон газар нутагт хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг олгож эхлэх, ингэснээр шинэ хөрөнгө оруулалтыг татах болон Монгол Улсын баялаг нөөцийг нэмэгдүүлж эдийн засгийн баталгаа чадавхийг улам сайжруулах, хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлэх, бүтээгдэхүүний зах зээлийн энэ нь хэлбэлзэл ихтэй хөрөнгө оруулалт ихээр шаардагддаг энэ салбарын эрх зүйн орчинг урт хугацаанд тогтвортой байх гол зорилтуудыг хэрэгжүүлж чадах нөхцөл бүрдэх юм.

Хайгуулын үйл ажиллагаа сэргэснээр жилд 1.0-1.5 тэрбум ам.долларын жижиг дунд хэмжээний хөрөнгө оруулалт орж ирэх нөхцлийг бүрдүүлнэ. Энэ төслийг цаг алдалгүй баталж чадвал манай уул уурхайн салбар ойрын жилүүдэд барууны олборлох үйлдвэрлэлийн салбарт тэргүүлэгч болох сайхан ирээдүй харагдаж байна. Гуравдугаарт, мөн л эдийн засгийг идэвхжүүлэх тогтоолын төсөлд тусгасан Оюутолгойн бүтээн байгуулалтыг дэмжих тухай асуудал байгаа.

Энэ төслийн далд уурхайн бүтээн байгуулалт зогсч Монгол Улсын төсөвт орж ирдэг байсан их мөнгөн урсгал үнэндээ улстөржилтөөс болж хаагдчихсан. Энэ асуудалд Засгийн газар дэмжлэг үзүүлж ажиллахаар тогтоолын төсөлд тусгасан нь Оюутолгойн өмнө бууж өгч байгаагаас тэс өөр шалтгаантай. Учир мэдэх нөхөд үүнийг ойлгох ч улстөржүүлж байгаа харалган нөхдүүдийн хувьд бол бууж өгсөн мэт харагдах нь зүйн хэрэг юм.

Бууринаасаа хөдөлсөн уул уурхайн салбар Шинэчлэлийн Засгийн газрын үед байраа олж чадсан нь л чухал болж байна. Уул уурхайг улс төрөөс хол байлгахсан.

Гэхдээ улс төрийн элдэв шалтгаанаас болж ойлголцож чадахгүй байгаа асуудлаа шийдэж чадсанаар хоёр тэрбум ам.долларын төслийн санхүүжилт ойрын хугацаанд хийгдэж эдийн засгийн идэвхи сайжрах учиртай. Хөрөнгө оруулагчтай адилхан төвшинд сэтгэж, тэдний тавьсан саналыг хүндэтгэн үзэж, өөрсдийнхөө тавьсан саналыг ч мөн ойлгуулж ажиллах нь наад зах нь Монгол Улсын нэр хүнд хөрөнгө оруулагчдын хүрээнд эргэж сэргэх, цаашлаад эдийн засгийн томоохон бүтээн байгуулалтууд хөдөлгөөнд орох боломж бүрдүүлнэ гэдгийг улстөрчдийн жишээлдэг долоон буудлын Должин эмээ ч мэдэж байгаа.

Оюутолгойн гэрээндээ эргэж хургасан, улстөрчдийн увайгүй үйлдэл бүхэн хөрөнгө оруулагчдыг үргээчихсэн. Тиймээс энэ улс Оюутолгой дээр ямар байдлаар хөдлөх нь вэ гэдгийг гадны хөрөнгө оруулагчид анаж байгаа нь үнэн. Энд бид алдаа гаргахгүй л бол тэд буцаад орж ирэхэд бэлэн байгаа. Дөрөвдүгээрт, Тавантолгойн ирээдүй одоо гэрэлтэж эхлэх нь байна. Дээр хэлсэнчлэн төмөр замын царигийн асуудлаа шийдвэрлэж дэд бүтцэд анхаарч эхэлвэл нүүрснээс олох үр ашиг эрс дээшилнэ. Мөн Чалькод төлөх өрөө төлж дуусч байгаа сайхан мэдээг яамнаас өгсөн.

Удлаа гэхэд л долдугаар сарын сүүл гэхэд үлдсэн 40 тэрбумаа төлчихвөл баруун, зүүн цанхийн бүх нүүрснээс олох ашиг монголын эдийн засагт цутгах учиртай. Мөн Ерөнхий сайд айлчлалынхаа үеэр Таван толгойн ордоос дараагийн 20 жилд нийлүүлэх коксжих нүүрсний тоо хэмжээтэй холбогдсон санамж бичиг байгуулсан нь ажил хэрэг болж эхэллээ. Бондын санхүүжилтээр Таван толгойд баригдах цахилгаан станцын төсөл амжилттай урагшилж байгаа зэрэг сайхан мэдээг дуулгая. Сард 50 сая ам.долларын борлуулалт хийсэн мэдээг ч “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн зүгээс өгчээ.

Өнгөрсөн хугацаанд Уул уурхайн яам ажил хийсэнгүй гэх шүүмжлэл хамгийн их явсан. Гэхдээ энэ салбарын тогтворгүй байсан эрхзүйн орчныг тогтвортой байлгахын тулд ажиллаж ирснийг энэ мэт жишээ нотолж байна. Тогтвортой орчныг бүрдүүлэх гэж бид хэдэн арван жилийг өнгөрүүлсэн. Тэгвэл эрхзүйн орчноо тогтвортой болгосны үр ашиг өнөө жилээс эхлэн бодит ажлууд болж эхэлжээ. Бууринаасаа хөдөлсөн уул уурхайн салбар Шинэчлэлийн Засгийн газрын үед байраа олж чадсан нь л чухал болж байна. Уул уурхайг улс төрөөс хол байлгахсан.

Б.Өнөртогтох

Монголын мэдээ