төлөөлөгч Ц.Лувсансамдан, тоо бүртгэгч байцаагч Б.Зинамидар бид 10 гаруй хүн хамт ажилладаг байлаа. Тэр үеийн шүүх хэрэгтнийхээ тоо гоор тогтоолоо тамхи ороодог нимгэн цаасанд 10 хүртэл хувь машиндуулдаг, хөдөөгийн шүүх гараар бичдэг байсан тул сүүлчийн

хувь нь уншигдахааргүй бүүдгэр байдаг байв. Тэгээд нэгэн тогтоолыг уншиж чадахгүй болоод Ц.Лувсан- самдан гуайн өрөөг шагайтал “ор” гэв. Тэр байцааж байсан хүндээ “Түр завсарлая. Тэр хооронд чи тамхи татаж бай” гээд хайрцаг папирос, шүдэнз, үнсний савтайгаа сарвайтал хэрэгтэн босч ирээд авч тамхиа асаагаад үнсний саваа өвдөг дээрээ тавиад суув. Ц.Лувсансамдантай хамтарч арай гэж тал хуудсыг уншаад:

1. Хам хэргийн нөгөө хүмүүсийн тогтоолыг олж үз. Тэгвэл тод хувь байх бий.

2. Нимгэн цаастай бичгийнхээ ард цагаан цаас хавчуул.

3. Томруулагч шил ашигла.

4. Утгаар уншиж сур. Тэгвэл гаргагдаагүй үг ойлгомжтой болно гэх зэргээр зөвлөв. Би бага сургуулийн дөрөвдүгээр ангид монгол бичиг дөнгөж холбож сураад бие дааж ном, сонин, бичиг баримт уншиж чаддаг болсон нь хариуцлагатай ажилд ажиллах ач тустай болсон юм. Офицерууд улс төрийн дугуйланд хамт суралцана. Лувсансамдан гуайн лекцийг бүрэн бичиж авна.

20 орчим насны 3-4 офицер кирилл бичгээр хагас дутуу тэмдэглэж аваад дутуугаа Ц.Лувсансамдан гуайнхаас нөхнө. Тасалсан, чөлөөтэй бай сан үеийнхээ хичээлийг хуулж аваад, түүнийгээ уншиж цээжлээд сайн, онц авдаг байлаа. Ц.Лувсансамдан гуайгаас зөвлөгөө авснаар ямар ч бүдгэрсэн, гаргац муутай бичмэл, дармалыг уншиж чаддаг болсондоо баярлаж мартдаггүй юм. 1980 оны сүүлчээр НАХЯ-ны архивт хэсэг материал гүйлгэж байтал нэг хуудас танил бичиг харагдав. Уншвал хэрэгтэн Чүлтэм намайг “Мэдүүлэг зохиож бичсэн” гэж гүтгэжээ.

Би түүнийг 2- 3 алгадсан нь үнэн гэсэн рапорт бичсэн байв. Намайг мэдүүлэг зохиож бичсэн, зодсон гэж матаад \мэдээлээд\ би “онцгойд” шалгагдаж хоёул нүүрэлдэж хэрэгтэн гүтгэснээ, би алгадаж зодсоноо хүлээж дээлээ нөмрөлгүй салсан. Өнөөдөр хүн байцааж байсан хүн маргааш нь баривчлагдаад явсан байдаг үе шүү дээ. Байцаагч хэрэгтэн хоёулаа салахын түүс болдог. Хэцүү байсан даа. Өдөрт 10 хүнтэй хэрэг барагдуулах норм ачаалалтай. Би өдөрт илүү цаг ажиллаж арай гэж нормоо биелүүлээд хааяа нэг, хоёроор давуулна. Нэг удаа одоогийн хэлтсийн дарга Сэржготов байцаагч байхдаа 20 хүний хэрэг барагдуулсан гэж сайшаагдаж байсан. Тасгийн дарга маань “Ёнзонхамбыг байцаах хүн байна уу” гэж асуусанд хэн ч “би” гээгүй тул дарга Хаймчиг өөрөө байцаах болсон. Тэр үед бидний зарим нь хүрээнд шавилан сууж байсан сүсэг бишрэлээсээ салж чадаагүй хүмүүс байснаас хутагт хувилгаадыг байцаахаас айж болгоомжилдог байлаа. Хэдэн өдрийн дараа дарга маань “Ёнзонхамба үнэнч шударгаар давтаж мэдүүлээд амь өршөөхийг гуйгаад хэргийг нь амархан барагдууллаа” гэж ярьсан. Дарга маань одонгоор шагнуулсан гэж ярьсан.

Ц.Лувсанхаймчигийн хэрэг тэй танилцаж байхад миний бие хөдөлгөөн, бүлгийг удирдаж байсан гэж мэдүүлсэн боловч нотолгоо баримт шаардаж байцаагаагүй гэх юм уу эсвэл мартаж нууснаас Хөвсгөл, Архангай аймагт нууцаар хүн явуулж бослогод бэлтгүүлснээ мэдүүлээгүй бай- сан. Ц.Лувсанхаймчиг гэмт үйлдлээ хагасыг нь мэдүүлэхэд хангалттай байснаас мэдүүлэх зүйлээ олж ядаагүй, байцаагч нь ч нотолгоо шаардсан асуулт тавиагүй, зохиож, тулгаж зовоох- гүй хүндэтгэлтэй ханджээ гэж ажиглагдаж байв. Зөвлөлтийн ДЯЯ-ны А.Я.Вышинскийн “Сэжиг- тэн, яллагдагч өөрийн гэм буруугаа хүлээсэн бол хамгийн гол нотлох баримт мөн” гэсэн онол, арга барилыг БНМАУ-ын ДЯЯ ажилдаа нэвтрүүлж өөрөө өөртөө үнэнч гэрч мөн гэж тулгаж байсны хор холбогдол их байжээ. Бидний хэн ч гэсэн өөрөө өөрийнхөө сайн муу, зөв бурууг мэддэг, өөр хэн ч мэддэггүй шүү дээ. Гэвч тэр үеийн хэрэгтэн нь өөрөө мэдэхгүй, хийж үйлдээгүй асуудалд гэрч болох зовлонд учирдаг онцлогтой бөгөөд түүний улмаас байцаагч нь хэрэгтнээрээ үг хэлүүлэх гэж дарамталдаг, зоддог харгис бүдүүлэг арга хэрэглэдэг байжээ.

Гэвч тэр үед ДЯЯ-ны шийдвэрлэсэн хэрэг бүхнийг үүгээр нээнтэглэн зөв шийдвэрлэснийг нь бүхэлд нь үгүйсгэж буруутгаж болохгүй. Тэгвэл ахмад үеийнхээ хүнд хүчир ажил хөдөлмөрийг нь дутуу үнэлсэн, үгүйсгэж гуйвуулсан ноцтой асуудал болно. БНМАУ тусгаар тогтноод 10 гаруйхан жил болж байсан үед хууль нь хатуу заалттай байх шаардлагатай байснаас юм уу ямар ч гэсэн хэрэгжсэнээс олон мянган хүнээ хэлмэгдүүлсэн нь түүхийн маргашгүй, марташгүй үнэн. Бас Ёнзон хамба Ц.Лувсанхаймчигийг шүтэж биширдэг байсан ч түүний зүсийг ч үзээгүй олон мянган лам нар түүний шууд нөлөөгөөр бус бусдаар дамжсан нөлөөнд өртөж олноороо хэлмэгдсэн нь бас үнэн. Лувсансамдан гуай лам нарын олонхи нь бидний бичсэн мэдүүлгийг уншиж чадахгүй гарын үсгээ түвдээр зурдаг хүмүүс байсан. Түүнийг дарга нар мэддэг учир хэрэгтний мэдүүлгийн завсар зайгаар үг өгүүлбэр оруулахыг хориглож, хэрэгтний өөрийн нь мэдүүлгийг үг үсгийн зөрүүгүй бүрэн бичиж бай гэж шаарддаг байлаа гэж дурсан хуучилдаг байсан юм. УЕПГ-ын нэгэн бичигт “Ц.Лувсансамдан 1989 онд 83 настай байхдаа гэрчээр байцаагдаж хэрэгтний мэдүүлгийн завсар чөлөөгөөр зохиож, нөхөж бичдэг байснаа хүлээсэн” гэж бичсэн байв.

Ц.Лувсансамдангуай 80 гаруй насандаа 50 орчим настайдаа надад ярьж байснаа мартсан юмуу надад худал ярьсныг хэн мэдэх билээ. Гэхдээ өөрөө ч юмуу зарим байцаагч нь хэрэгтний мэдүүлгийг зохион гуйвуулж бичсэнийг үгүйс- гэхгүй. Тийм боломж байсныг Лувсансамдан гуай дурсаж бай сан. Харин тэр үеийн бүх хэргийг зохиож нөхөж бичсэн мэтээр гуйвуулж туйлширвал үнэн юм байхгүй болж хэтрүүлэг, завхрал болно. Ялангуяа Лувсанхаймчигийн хэргийг түүнийг байцаагаагүй Лувсансамдантай холбож үзэх шаардлага байхгүй. Миний бие 1980-аад онд архивт үзэж уншсанаа түүнд ярьсан бол сонирхолтой яриа өрнөх байсан нь мэдээж. Лувсансамдангуай маань ажил амьдралын ээдрээтэй хүнд хүчрийг даван туулсан ч урт удаан насалжээ. Бид хоёр 1950-иад онд ЗХХЛУГ-ын ажилтнуудын нэгдсэн хашаа, байшинд амьдарч байгаад би 1955 онд НАХБ-ын ХЗЭ-ийн хорооны нарийн бичгийн даргаар дэвшин ажиллаж, Лувсансамдан гуай удалгүй тэтгэвэрт гарч уулзахгүй болсон. Тэр үед манай хэлтэс ДЯЯ-ны ажлын цагийн хуваариар өдөр дөрвөн цаг завсарлаад найман цаг ажиллаж 22.00 цагт тардаг байсан.

Тиймээс Лувсансамдангуай хаяа байшиндаа өдөр харьж галаа нэмж түлээгүйгээс орой харихад нь байшин нь хөрч хүйтэрснээс 50 гр архи уучаад бушуухан орондоо орж унтдаг байв. “Хөгширсөн хойноо ганцаардлын зовлон үзэхнээ. Заримдаа цайгаа хувааж уух хүнтэй болмоор санагддаг боллоо. Би ажлын ид ачаалалтай үедээ өдрийн завсарлагаанаараа нэг хүүхэнтэй театрт кино үзсэн. Тэгсэн чинь танаас хачин үнэр үнэртээд байх юм. Юуны үнэр вэ? гэхэд нь ичиж “тамхины үнэр” гэсэн. Түүнээс хойш хүүхэнтэй уулзаж учрах дургүй. Нойроо ханатлаа унтахаас сайхан юмгүй болсон. Тэр үед хүүхнүүд биднээс айна, бас биднээр айлгана. Тэгээд л авгай хүүхэдгүй өдий хүрлээ” гэж хуучилсныг тод санаж байна. Монголчууд “Амьд хүний гэрч болсноос үхсэн хүний дэр болсон нь дээр” гэлцдэг. Ахмад үеээ дурдаж дурсах гэхээр бурхан болсон нөхрийнхөө “дэр” юмуу “гэрч” болж тэднийгээ хайрлаж хамгаалах санаа төрөх юм.

Түүхийн хүнд шалгуурыг давсан ахмад үеэ хүндэтгэж, тэднийхээ цус хөлсөөр бүтээгдсэн түүхийг үнэн зөв байлгахад анхаарцгаая. Жич: Банчин богдоос захидал, зарлиг ирсэн нь, “Гандан их бүлэг”, “Салбар бүлэг”-үүд байгуулагдан ажиллаж байсан нь үнэн атлаа түүнийг нотлож гэрчлэх бичиг баримт олддоггүй. Ёнзонхамбаас Лувсанхаймчигийг баривчлах үед Банчин богдын шагналын чанартай таван захидал илэрсэн гэж бод л доо. Энэ нь явуулсан бичиг нь хүрмэгц эзэн холбогдогчид нь уншиж танилцаад устгадаг, нууц мэдээ харилцаагаа бичгээр биш бие хүнээр явуулдаг, хурал зөвлөлгөөндөө бичиг баримт хөтөлдөггүй, ярилцаад ам шийдвэр гаргадаг, дамжуулдаг, биелүүлдэг арга барил шашны байгууллага, хүмүүст байсан онцлог ажиглагддаг учир нотлох гэрчлэх бичиг баримтгүй шалтаг шалтгаанаар асуудалд хандаж болохгүйг онцолж анхаарах ёстой. Улс эх орныхоо түүхийг зориуд санаатайгаар үгүйсгэж гуйвуулж байгаа хүмүүс бол эх орноосоо урвасан мэтээр төсөөлөгдөдгийг нуух юун. Зөвийг дэмжиж, буруу ташааг залруулан ойлгохыг уншигчдаасаа хүснэм.

Б.Зинамидар