Г.Өсөхбаяртай ярилцлаа. Тэрбээр энэ сарын сүүлээр Кавказын нуруунд орших Монгольская Народная Республика буюу Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс оргилд авирахаар болсон байна.

Кавказын нурууны Монгол Ард Улс оргилд авирахаар төлөвлөсөн гэсэн. Энэ талаараа сонирхуулаач?

-Монгольская Народная Республика буюу бүгд найрамдах Монгол ард Улс оргил түүхээсээ эхлээд л миний сонирхлыг татсан. Халхын голын ялалтын өдөр буюу есдүгээр сарын 16- нд уг оргилд анх удаа хүний хөл тавьсан юм билээ. Тэгээд түүхт ялалтын өдрийг мөнхөлж Бүгд найрамдах Монгол ард улс нэрээр оргилыг нэрлэсэн гэдэг. Тэдгээр авирагчдын үр хойчтой уулзах бодолтой байна. Энэ жил Халхын голын ялалтын 75 жилийн ой тохиож байгаа. Энэ ойд зориулж авиралт хийх гэж байна. Улсынхаа нэрээр алдаршсан Кавказын нэгэн оргилд монгол хүн гарч, төрийнхөө далбааг мандуулна гэдэг нэр төрийн хэрэг.

-Энэ оргил ямар улсын нутагт оршдог юм бол?

-ОХУ-ын Кабардино-Балкариягийн нутагт оршдог. 3810 метрийн өндөртэй, Эльбрусын зэргэлдээ оргил. Энэ зун бас Эльбруст авирах бодолтой байна. -Та өмнө нь Кавказын нурууны Эльбрусын ноён оргилд гарсан байх аа? -Миний зорилго бол дэлхийн долоон ноён оргилд гарч Монгол Улсынхаа далбааг мандуулах. Тийм учраас 2009 онд Эльбрусын оргилд авиралт хийсэн. Эльбрус бол 5640 метр өндөр оргил. Яагаад хоёр дахь удаагаа гарч болохгүй гэж. Нэгэнт ойрхон очсоных дахин авиралт хийх төлөвлөгөөтэй байна.

-Дэлхийн долоон ноён оргилоос хэдэд нь гараад байна вэ?

-Одоо хоёр оргил үлдсэн. Өмнөд Америкийн Андын нурууны Аконкагуа оргил. Энэ оргил Аргентины нутагт оршдог 6962 метр өндөр. Үлдсэн нь Өмнөд туйлын Винсоны оргил юм.

-Өмнөд туйлын оргил гэснээс та жилийн өмнө хойд туйлын 90 градусын оргилд гарсан. Тэр аяллыг Ерөнхийлөгч дэмжсэн гэл үү?

-Хойд туйлд монгол хүн очих цаг нь болсон гэж үзээд зориглон явсан. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэмжлэгээр 90 градусын өндөрлөгт Төрийн далбаагаа мандуулаад ирсэн. Миний хувьд их сайхан өдөр очсон. Яг төрсөн өдөр минь таарсан. Гэрийнхэнтэйгээ утсаар яриад үнэхээр сайхан байсан. -Тэгэхээр их дурсгалтай аялал болжээ? -Миний хувьд их азтай зүйл болсон. Манай багт Англи, Австрали, Португали, Америк гээд олон орны уулчид байсан. Надад төрсөн өдрийн мэнд хүргэж, азтай юм гэцгээж байв. Гэхдээ тэр үед надаас илүү ээж минь баярласан болов уу гэж бодож байна.

-Таны аялал бүр онцгой байдаг байх. Гэхдээ дэлхийн дээвэр Жомолунгма оргил дээр гарах мөч илүү онцгой байсан уу?

-Эверестийн оргилд гарах миний багын мөрөөдөл байсан. Хэдэн жилийн өмнө, манайд аавын танил ирээд Эверестийн зурагт хуудас авчирч өгсөн юм. Тэгээд би хаанаас ч билээ төрийн далбаа олоод Эверестийн орой хэсэгт нааж билээ. Орж гарсан хүмүүс энэ юу вэ гээд сонирхохоор аав “Манай хүү орой дээр нь гарах юм гэсэн” гээд л намайг цаашлуулдаг байлаа. Тэр үеэс л би хүсч мөрөөдөж эхэлсэн дээ. 2000 оны эхээр интернэт хөгжөөд юм сайхан болж ирсэн. Тэгээд л судалж эхэлсэн. Эверестэд аялуулдаг компаниудтай холбоо тогтоож, ямар үнэ ханштайг нь баримжаалж мэддэг боллоо. Эверестийн сэдэвтэй кинонууд ч үзсэн. Ер нь бол бүх мэдээллийг цуглуулсан. Ингээд 2005 онд Д.Баярням, Р.Тулга нартай уулзаад хамт авирахаар тохирсон. Бидний аяллыг “Чингис хаан” банкныхан ивээн тэтгэж байв.

-Эверест багын тань мөрөөдөл байсан гэлээ. Таны бага нас Өмнөговь аймагт өнгөрсөн. Говь нутгийн хүүд уулчин болох мөрөөдөл хаанаас бий болов?

-Аав минь уулын спортоор хичээллэдэг байсан. Тухайн үед манай аймагт уулын спорт дорвитой хөгжиж байсан юм билээ. Энэ бүхэн л нөлөөлсөн байх даа.

-Та авирах оргилынхоо талаар чамгүй судалгаа хийдэг байх. Тэгэхдээ аюулгүй байдал талаасаа илүү анхаардаг уу. Эсвэл хэн нэгний авирч байгаагүй талаас нь авиралт хийдэг үү?

-Тухайн ууландаа амжилттай авирч, амьд бууж ирэхийн тулд бүх талаас нь судалдаг. Амьд үлдэхийн тулд өөрөөс гарах хүчин зүйл гэж байдаг. Тийм учраас тэр ууландаа зориулж бэлтгэл, сургуулилт хийх ёстой. Уулынхаа онцлогт зориулж багаж хэрэгсэл, хувцсаа базаана. Өнөөдөр би БНМАУ оргилд зориулж уулын гутал худалдаж авсан. Хүмүүс “Чи Эверестэд авирсан юм чинь айх зүйлгүй биз дээ” гэж асуудаг. Уул бүр өөрийн онцлогтой. Эверест, Эльбрус хоёр бол тэс өөр ертөнц. Тийм учраас энэ ялгаатай онцлогт өөрийгөө бэлтгэх хэрэгтэй. Гэнэтийн цасан нуранга зэрэг байгалийн аюул тулгарвал хэцүү.

-Та олон орны ноён оргилд авирсан. Сонирхолтой зүйлс тохиолддог л биз дээ?

-Бишгүй л зүйл тохиолдож байсан. Алтайн нурууны ноён оргил Оросын талд байдаг Бел- Уха гэж оргил бий. Тэр оргилд авиралт хийж байхад нэг сонин зүйл тохиолдсон. Нутгийн ноход уулчдад их сайн. Харин жуулчдыг бол үзэхгүй. Альпинист гэхээр номхон, дагаж тоглодог атлаа турист гэдэг үгийг сонсох л юм бол дайраад сүйд хийнэ. Ер нь уулчид их сонин хүмүүс шүү дээ. Энд тэнд олон улсын багтай аялаж явахдаа их л зүйлийг сонсч байсан.

-Анх оргилд нь гарсан ямар уул байдаг вэ?

-Анх аавынхаа ажлынхантай Говь гурван сайхан ууланд гарч байлаа. Тэр миний анхны уул байсан. Анхны цаст уул бол Отгонтэнгэр. Тэр үед дөрөвдүгээр ангид байсан болохоор намайг оргилд нь гаргаагүй. “Энэ хүүхдийг үлдээ” гээд орхисон юм. Би ч яах вэ уйлаад л үлдсэн. Харин албан ёсоор оргилд нь гарсан уул бол цаст Мөнххайрхан. Энэ уулын оргил дээр гарч цаст хайрханы оргил дээр зогсохын сайхныг мэдэрсэн дээ. Ер нь уулын спортод нэг татагдвал хэзээ ч гардаггүй. Давааны цаана даваа гэдэг шиг нэг оргил дээр гарсан ч дахиад нэгийг төлөвлөдөг.

-Таны энэ өвчин найз нөхдөд тань хэр халдварлаж байна даа?

-Найзууд дагаж ууланд авирна. Нэг найз маань надтай хамт ууланд авирсан юм. Авирч явахдаа “Яах гэж чамайг дагаж явахаар шийдэв ээ. Гоё сайхан гэсэн ямар хэцүү юм бэ” гэж үглэж байсан. Гэтэл бууж ирсний дараа нөхөр “Өсөхөө, дараа нь чи хаашаа явах вэ. Хамт явъя” гэж байсан. Ер нь уул хүнийг соронз мэт татаж байдаг. Авирч үзсэн хүн л тэр гайхамшгийг мэдэрдэг.

-Танайх гэр бүлээрээ уулын спорттой холбоотой. Дүү нар тань бас экстрим спортоор хичээллэдэг бил үү?

-Манай дүү нар ханан хадны авиралт гээд экстрим спортоор хичээллэж байсан. Тамирчин хүнээс хурд хүч шаарддаг залуу насны спорт. Одоо дүү нар маань зодог тайлж байна. Дүү Г.Жангар маань надтай хамт явж өндөр уулнаас цанаар буух зэргээр хичээллэж байгаа. -Уулын спорт сүүлийн үед манайд хөгжих болжээ. Жирийн хүмүүс ч ойлгож, хүлээн авч байна.

Цаашид энэ спортыг хөгжүүлэхэд юуг анхаарвал зохилтой бол?

-Анх намайг ууланд авирдаг гэхээр хүмүүс гайхдаг, “Ууланд авирч яадаг байна” гэдэг байлаа. Хүмүүсийн сэтгэхүй тийм төвшинд байсан. Гэтэл өнөөдөр уулын спортыг өөрөөр хүлээж авдаг болсон. Цаашид зүгээр нэг ууланд авираад буух биш илүү хөгжүүлэх хэрэгтэй. Жишээлбэл, уулнаас цанаар, сноубордоор, шүхрээр буудаг болох хэрэгтэй.

-Залуучуудын сэтгэлгээ их өөр болсон. Орчин үеийн спортын төрлөөр хичээллэдэг залуус олон болжээ. Харамсалтай нь зориулалтын талбай, цанын бааз манайд бараг л байдаггүй?

-Өнөөдөр зөвхөн машинтай, байртай болъё гэсэн сэтгэлгээнээс татгалзсан залуучууд олон болсон нь сайшаалтай. Тэд амьдралын жинхэнэ мөн чанарыг спортоос хайж байна. Спортын шинэ төрлийг дэмждэг хүмүүс олон боллоо. Биднийг ойлгодог, дэмждэг хүмүүсийн буянаар санхүүгийн асуудлаа давхар шийдэж байна шүү дээ.

-Нээрээ л тийм байх. Хаа нэг тийшээ аялалд гарахад санхүүгийн асуудал чухал. Урьд өмнө нь энэ асуудлыг шийдэх гэж зовдог байжээ?

-Намайг 2005 онд Эверест явж байхад Монголын компанийн захирлууд уулын спортыг ойлгодоггүй байсан. Тухайн үед тэд морь, бөх л ярьдаг байв. “Эверестэд авираад ямар хэрэгтэй юм бэ” гэж асуудаг инээдтэй цаг үе байлаа. Бидний анхны ивээн тэтгэгч орос хүн байсан. “Чингис хаан” банкны захирал Сергей Громов биднийг ойлгож дэмжсэн. Одоо бол уулчдыг дэмжигчид олон болсон.

-Аялал гэснээс манайд уулын аялал хөгжүүлэхэд мухар сүсэг бага зэргийн саад болдог юм шиг санагддаг?

-Энэ бол манайд л байгаа ёс. Отгонтэнгэр ууланд авиралт хийхээр очиход нутгийн иргэд их сонин хүлээж авдаг. Үнэндээ Отгонтэнгэр ууланд авиралт хийх сонирхолтой гадаадын уулчид олон байна. Гэтэл тахилгат уул гээд нутгийн иргэд халгаадаггүй. Тийм учраас аялал жуулчлалын компаниуд Алтай таван богдыг зорьдог. Гэтэл Танзанийн Масай омгийнхон Климанжора уулаараа мөнгө олж, амь залгуулдаг. Бид ч гэсэн аялал жуулчлалыг зөв хөгжүүлэх боломж олон байна.

-Алтай таван богд сүрлэг хайрхан. Энэ уулын сүр хүчийг мэдрэх гэж уулчид их ирдэг байх даа?

-Алтайн нуруу үнэхээр сайхан. Би Алтай таван богдын оргилд хэдэн удаа гарснаа санадаггүй. Гарах бүртээ шинэ мэдрэмж авдаг. Монголд ирсэн уулчдын олонхи нь энэ ууланд л авиралт хийж байна. Гэхдээ Монголд ирээд буцах зардал өндөр байдаг нь уулчдыг манайхыг зориход саад болдог. Онгоцны зардал нь дийлдэшгүй үнэтэй. Эльбрусын оргилд авирснаас илүү зардал гардаг. Тэгээд бодохоор жуулчид яаж манайд ирэх вэ. Бага зардлаар, өндөр ууланд авирахыг чухалчилна биз дээ.

-Гэхдээ манай улс сүүлийн үед жуулчид их хүлээж авч байна гэж ярих болсон шүү дээ?

-Юу гээч. Манайд жуулчин гэдэг тодорхойлолтоосоо эхлээд л буруу байна. Манай улсын хилээр орж ирээд, 24 цаг болсон хүнийг хүртэл жуулчинд тооцдог. Тэгэхээр барилгын хятад ажилчин ч жуулчин гэсэн үг. Аялал жуулчлалын товчоогоор дамжиж гэрээгээр ирсэн жуулчдыг тооцвол хэдхэн мянган хүний тоо гарна. Бас манайд сүүлийн үед үүргэвчтэй аялагчид олноор ирж байна. Тэд нар манай улсад нэг ч төгрөгний хөрөнгө оруулдаггүй. Үүргэвчтэй аялагчдын зорилго бол мөнгө үрэхгүй аялах. Тийм учраас нутгийн айлд үнэгүй хооллоод, тавгийн идээг нь хуурайлаад гардаг. Явган аялдаг учраас илүү хогоо байгальд хаяад явдаг. Гадаадын олон оронд үүргэвчтэй аялагчдыг хүлээж авдаггүй юм.

-Баян-Өлгий аймагт аялал хөгжиж байгаа нэг шалтгаан нь уулын спорт байх нь ээ?

-Бүс нутагт аялал жуулчлал хөгжвөл нутгийн иргэдэд хэрэгтэй. Тэднээс хонь мал авч байна. Морь, тэмээг нь хөлсөлж байна. Нутгийн иргэдтэй ярилцаж байхад “Зундаа таван сая төгрөг олдог” гэсэн. Энэ мэтээр тэдний амьжиргаа сайжирч байна шүү дээ.

-Тахилгат уул гээд ингэж хөл хорьдог байх. Гэхдээ тахиж байна гээд байгалиа бохирдуулаад байх шиг санагддаг?

-Тэр тахилганы талаар ярилт байхгүй. Амны цаас, архины шил гээд байгалийг авахын эцэсгүй болгоод орхидог. Тэгсэн хэрнээ мөнгө төлөөд тэр уулыг гороолох хүсэлтэй хүмүүсийг хорьдог тэнэг ёсыг халах цаг болсон. Бас дархан цаазат газар нэвтэрсний хураамж авдаг. Энэ надад ерөөсөө таалагддаггүй. Яагаад монгол хүн нутгаа үзсэнийхээ төлөө мөнгө өгөх шаардлагатай гэж.

-Үнэхээр уулын тахилга нэг талаараа утгаа алдаж байна. Бурхан халдун ууланд эмэгтэй хүнийг гарахыг хүртэл хориглосон шүү дээ?

-Хог хаядаггүй эмэгтэй хүн яагаад гарч болохгүй гэж. Уулын оргил дээр архины шил, тамхины хогоо хаяж гарч ирээд “Би эр хүн” гэж хэлэх хэрэггүй л болов уу. Үнэндээ Бурхан халдун, Отгонтэнгэр өнөөдөр хогийн цэг болсон. Байгалийг бохирдуулж хаяад шүтэх, хийморио сэргээх хэрэг байна уу даа. Би энэ мухар сүсэгт дулдуйдан байгалиа сүйтгэгчдийн эсрэг байдаг.

-Тэгэхээр монголчуудад зөв аялах сэтгэлгээ суугаагүй байна гэсэн үг үү?

-Аялдаг болсон сайн хэрэг. Гэхдээ зөв аялаж сурах хэрэгтэй. Нэг нөхөр хамаг байдгаа зараад, ломбарданд хүртэл эд зүйлээ тавиад сайхан жийп аваад хөдөө явдаг. Тийм нөхөрт байгалиа хайрлах сэтгэл хаанаас төрөх вэ дээ. Яваандаа хүмүүсийн сэтгэхүй өөр болно гээд хүлээх хэрэггүй. Биднийг хүлээж суух хооронд байгаль дэлхий маань сүйдээд дууслаа. Уугаад хаясан шар айрагны лааз, гялгар уутнууд хэдэн жилийн дараа байгальд шингэх вэ. Энэ асуудлыг байгаль орчны газрууд нь шийдэх хэрэгтэй байх. Бид гар утсаа өдөр бүр цэнэглэдэг шиг өөрсдийгөө зөв зүйлээр цэнэглэдэг байх ёстой. Бас муугийн хажуугаар сайныг нь хэлэх ёстой. Хүмүүс эх орноороо аялдаг болсон. Аялж чадахгүй ч гэсэн аялах юмсан гээд ярьдаг болжээ. Энэ нэг талаараа дэвшил юм.

Х.ЭРДЭНЭЗАЯА