-Таныг МАХН-ын дэр­гэдэх Эмэгтэйчүүдийн бай­гууллагын тэргүүн гэхээсээ илүүтэйгээр бай­галь орчны төлөө тэмцэгч, уран, цөмийн хаягдлыг эсэр­гүүцэгч гэдгээр олон нийт таньдаг.Та хэзээнээс но­гоон үзлийн төлөө тэм­цэх болов?

-Баярлалаа. Ногоон үзэл, байгаль хамгаалах үзэл бол тухайн хүн улс төрийн аль намын гишүүн бэ гэдгээс үл хамаарч хүнд өөрт нь байдаг суурь үзэл юм.

-Ногоон үзэлтнүүд дотроо бас үзэл баримтлалаараа хуваагддаг. Та алинд нь багтдаг вэ?

-Би экстрем ногоон үзэлтэн. Байгалийг нэгдүгээрт, хүнийг хоёрдугаарт тавьдаг. Хүн ам өсөх юм бол байгальд дарамт учруулах учраас, аль болох цөөн хүн амтай байсан нь дээр гэж үзнэ. Экстремистүүд ер нь хамгийн харамч хүмүүс байдаг болов уу гэж би боддог юм. Муугаар хэлэх юм бол бэрдийн нүдээр далайг харамладаг. Энд тэнд дутуу хаасан цоргоноос  ус дусалж байвал эзнийг нь хайж олоод ус гоожоод байна гэж хэлнэ. Тэр байтугай сэтгүүл дээр гарсан усыг нь гоожуулж байгаад зургийг нь авсан угаалтуур, банны рекламыг хүртэл хараад эвгүйцдэг. Нэг удаагийн аяга таваг, савх хэрэглэхийг нэг нүдээр үзэхгүй. Мод ачиж яваа вагоныг хараад гол харлаж араас нь баахан гаслана. Модны зах ажиллуулж баян амьдарснаас өөр юм хийгээд хэр тааруухан амьдарч явах нь дээр гэж үзнэ.

-Та цөмийн хаягдал, ураны талаар л дуугарч байдаг, өөр асуудал ярьж байхыг тань сайн мэдэхгүй юм?

-Ер нь бүх асуудал руу ороод, бүхнийг эсэргүүцээд байх юм бол олон нийт намайг хүлээж авахгүй.  Хэзээ, хаана, хэрхэн дуугарах вэ гэдэг дээр би боддог. Миний үндсэн мэргэжил надад ямар үгийг ямар өнгө тонноор яаж хэлж хүнд хүргэх вэ гэдгийг эргэцүүлж бодохыг заасан. Өөрийгөө хянах  чадварыг жүжигчний мэргэжил сургадаг. Энэ чадварыг төгс эзэмшинэ гэж байхгүй ч тэгэхийг хичээдэг.

-Дэлхийн ногоонтнууд сүүлийн үед юунд анхаарч, дуу хоолойгоо нэгтгэж байна вэ?

-Японы Фүкүшима­гийн ослын дараагаас цөмийн эрчим хүчийг эсэргүүцэх эсэргүүцэл дэлхий дахинд маш хүчтэй болж ирсэн. Ялангуяа Зүүн Өмнөд Азид их хүчтэй байна. Ер нь байгаль орчны эсрэг бүхий л үйл ажиллагаатай байнга л тэмцэл явуулж байдаг юм.

-Өнөөдөр Монголын ногоонтнуудын сэтгэлийг ямар асуудал эмзэглүүлж байна?

-Уул уурхай, ашигт малтмалын талаарх төрийн дампуу бодлого. эх орон, газар нутаг маань гадныханд зарагдаж байна. Монгол хүн эх орондоо нохой мэт үнэ цэнэгүй болсон байна. Газар нь ургах ургамалгүй, хүн нь уух усгүй, мал нь бэлчих бэлчээргүй болж байна. Энэ л хамгийн ихээр эмзэглүүлж байна. Алт олборлосон, нинжа нар ороод явсан нутгийг харахад ямар хатуу ширүүн, хайр найргүй дайн тулаан энэ газар дээр болж өнгөрөө вэ гэмээр дүр зураг харагдаж байгаа. Уул уурхайгаар хөгжсөн орон бараг байдаггүй юм гэсэн. Саяхан УИХ-ын хэдэн гишүүн Уругвай улс руу яваад ирсэн тухайгаа ярьж байсан. 3.5 сая хүнтэй, 12 сая үхэртэй энэ улс үхрийнхээ махнаас жилд 1,8 тэрбум доллар олдог гэнэ. Гэтэл манай эрх баригчид өндөр хүүтэй бонд гаргаж 1,5 тэрбум долларын зээл авч биднийг өрөнд унагасан. За тэгээд самурай бонд, үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр гээд дааж давахааргүй их өр тавьж байгаа нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлыг туйлын эмзэг болгож буй маш том гэмт хэрэг шүү дээ. Бид байгаль орчин газар нутаг, ус ургамал, байгаа бүхнээ хордуулаад оронд нь газар дэлхий цөмөрчихөө юү гэмээр, хар дарсан зүүд ч юм шиг баахан том нүхтэй үлдэнэ. Яагаад Уругвай шиг үхрээ үржүүлж ийм хэмжээний мөнгө олоод байж болохгүй гэж. Уул уурхай, уран олборлож урд хөршөө эрчим хүчээр хангана гэж үлгэр ярьж байхын оронд хийж чадах дассан сурсан мал аж ахуйгаа хөгжүүлээд хоёр том хөршөө махаар хангана гэж яривал илүү үнэнд ойрхон, байгаль орчинд ээлтэй экспорт болно шүү дээ.

 -Манай улс эрчим хүч үйлдвэрлэж, Хятадын хойд бүсийг хангах зорилт тавьж байгаа. Энэ бодлогыг та юу гэж үзэж байна?

-Тогооныхоо шүүрийг ч хийж чадахгүй байж танайхыг эрчим хүчээр хангана гэж яриад байгаа хүмүүсийг сонсоод хятадууд юу гэж боддог болох гэхээс л хамгийн ихээр ичих юм.

-Иргэний хөдөлгөөнүүд байр сууриа нэгтгэж Францын Арева компанийг олон улсын шүүхэд өгнө  гэсэн мэдээлэл эртнээс дуулдсан. Юу болсон бэ?

-Арева 1998 оноос Монголд үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн. Цаашид 30 гаруй жил явах төсөл юм гэсэн. Одоогийн байдлаар 50 орчим жил үргэлжилнэ гэж тооцож байгаа. Арева манайхаас өмнө Нигерт 50 жил уран олборлоод 2014 онд гэрээ нь дуусаад Монголд үйл ажиллагаагаа албан ёсоор эхлүүлсэн. Би хувь хүнийхээ хувьд юу гэж боддог вэ гэхээр Франц улс Монгол улсад хүчээр дайрч орж ирээд уран олборлоод эхэлсэн юм биш. Манай нэр бүхий хүмүүс зуучилж энэ компанийг оруулж ирсэн байдаг. Тэр хүмүүсийн лоббигоор Арева Монголд 16 жил үйл ажиллагаа явуулж байна. Хэн гэдэг хүн зуучилсан, хэзээ ямар гэрээ хэлэлцээр хийсэн, ямар хүмүүс оролцсон гэдгийг манай тагнуулын байгууллага мэдэж л байгаа. Түрүүчээсээ Мон-Атом компанийн удирдлагууд шалгагдаж байгаа гэсэн мэдээ байна лээ. С.Баяр, С.Батболд, Н.Алтанхуяг гээд манай Ерөнхий сайдууд ч эх орон, ард түмэндээ хайртай ерөнхий сайдууд байгаагүй. Цаг нь болохоор гадаадад зугатаад гараад явчихна. Харин ард түмнийхээ эсрэг ажилласан гадаад орны төрийн тэргүүнүүд Гаагийн шүүхэд шүүгддэг юм байна лээ. Нэг л сайхан нартай өдөр манай Шүүх, Цагдаа, ТЕГ, АТГ монголын төрд шударга бусаар ажиллаж байсан хүмүүстэй Монгол улсын нэрийн өмнөөс хариуцлага ярих л байх гэж  боддог.

-Ингэхэд өөрсдийгөө ногоонтон гэж бардам хэлэх, ийм үзэл баримтлалтай ямар улс төрийн хүчин, ТББ, иргэний хөдөлгөөнүүд байна вэ?

-1990 оны Ардчилсан хувьсгалын дараа Монголд Ногоон нам гэж байгуулагдсан. Энэ нам яг зүй тогтлоороо нийгмийн захиалгаар гарч ирсэн нам. Ардчилсан чиг баримжаатай улс орон болгонд Ногоон нам байдаг. Гэтэл 2012 оны УИХ-ын сонгуулийн өмнө хэсэг бүлэг хүмүүсийн захиалгаар энэ намыг үндсэнд нь тараасан. Ногоон гэдэг үг өөрөө их ид шидтэй үг. Ногоон өнгөнд дургүй, ногоон байгальд дургүй хүн, амьтан гэж үгүй. Тэхээр энэ нэрийг авчихвал хүссэн хүсээгүй парлементад байнга нэг суудал аваад байх юм байна  гэдгээ зарим улстөрч тооцоолжээ. Харин байгаль орчны төлөө явдаг ТББ, хөдөлгөөн олон бий.

-Ингэхэд, өөрийн хүрээлэн буй орчин, амьдарч байгаа газар нутгаа хайрлан хамгаалах нь хүний заяагдмал чанарын нэг гэж та хэлсэн. Түүнийг л ногоон үзэл гэж томъёолох уу, өөр бас юм байна уу?

-Ногоон үзэл хүн болгонд байдаг төрмөл үзэл юм. Харин жинхэнэ ногоонтнуудын үнэлэмж асар өөр. Тэд хэзээ ч жижиг эрх ашгийн төлөө явдаггүй, эх орон, газар шороо, тусгаар тогтнолын асуудалд санаа зовохоос  цалингаа нэмүүлэе, махны үнэ өслөө гэж жагсдаггүй, тэмцдэггүй. Харин тэд  өөрсдийгөө жижиг эрх ашгийн төлөө явдаггүй гэдгээ мэддэггүй. Үүнд л тэдний үнэ цэнэ, үнэлэмж оршиж байдаг. Байгаль орчны төлөөх үзэл бодол, итгэл үнэмшил, тэмцлийн зам мөр өөрөө амь нас, эрх чөлөөны үнэ цэнэтэй. Амь нас, эрх чөлөөгөө золиослож чадах эр зоригтнууд энэ зам мөрийг сонгодог. Дэлхийн ногоонтнуудын хувь заяа ийм л байсан. Бидний хамгийн ойрхоны жишээ гэвэл Гал үндэстэн холбооныхон. Сүүлийн үед үндэсний үзэлт хөдөлгөөнүүд, байгаль орчны төлөөх хөдөлгөөнд нэгдэн ураны эсрэг тэмцэх болсон үеэс би энэ хүмүүсийн үзэл бодол, итгэл үнэмшил ямар их үнэ цэнэтэй болох, олигархи бүлэглэлийн эрх ашиг, зорилго санаархал нь ямар өчүүхэн болохыг улам ихээр мэдэрч байна. Харамсалтай нь жижиг эрх ашигтнууд ямагт том эрх мэдэлд байдаг болохоор тэд өнөөдөр хүчтэй мэт байна. Байгаль орчны эсрэг хүчирхийлэл явуулж байгаа нь гэм зэмгүй, байгаль орчноо хамгаалж яваа нь террорист болж хувирч байна. Энэ шударга явдал уу.

-Монголын ногоонт­нууд уран олборлохын эсрэг бас Усан цахилгаан станц барихын эсрэг байгаа гэж ярьж байсан. Цөмийн цахилгаан станц (ЦЦС) болохгүй, Усан цахилгаан станц (УЦС) болохгүй, тэхээр лаа бариад сууж байх хэрэг үү.  Энэ бүхнээс харахад ногоонтнууд чинь тэрслүү үзэлтнүүд юм биш үү гэсэн бодол төрөх  юм?

-Монгол Улс үнэндээ Усан цахилгаан станцын цуглуулгатай улс. 13 УЦС-тай. Эдгээрээс Дөргөн, Тайшир гэсэн хоёрхон станц л дөнгөн данган ажилладаг бусад нь ажилладаггүй. Ингэж ажиллуулж чадахгүй байж УЦС барьж байгалийн эсрэг хүчирхийлэл үйлдэх ямар хэрэг байна. Баахан мөнгө үрж байгаль орчин сүйтгэхээс өөр хийх ажил алга гэж үү. Дэлхийн байгалийн өвд бүртгэлтэй, дэлхийн цэвэр усны хамгийн том нөөц гэгддэг Байгаль нуурын усны нийт нөөцийн 50 хувийг манай Сэлэнгэ мөрөн бүрдүүлдэг. Гэтэл Сэлэнгэ мөрөн дээр Шүрэнгийн УЦС гэгчийг барина гэсэн төсөл яригдаж байгаа. Сэлэнгэ мөрний урсгалыг боох юм бол Орос ах нар лав зүгээр хараад сууж байхгүй л байх. Гурван сая хүрэхгүй ард түмэнд хэдэн УЦС хэрэгтэй вэ. Монгол улс нүүрсний нөөцөөрөө дэлхийд эхний аравт ордог. Гэтэл нүүрсний гол нөөц байдаг говийн бүсдээ Цөмийн цахилгаан станц барихаар бас л төсөл хийгээд явж байна. Бараг салхиладаггүй дандаа бүгчим халуун, эсвэл нар бараг үздэггүй бүрхэг саарал тэнгэртэй улс орнууд зөндөө байдаг, Гэтэл бид байгалиас заяасан байнгын нар, байнгын сэвэлзүүр салхитай маш сайхан цаг ууртай улс. Нар, салхи, дээр нь нүүрс байхад эрчим хүчний зовлонгүй хэдэн зуун жил амьдарч чадна. Нүүрсний цахилгаан станц гэхээр л хорт хий ялгаруулдаг гэсэн ойлголт аль эрт хоцрогдсон. ДЦС-ын дараа үеийн шинэ технологиуд аль хэдийн бий болсон.

-Манайхны нөхөн сэргээлтийн ажлууд хэр оновчтой зөв хэрэгждэг бол?

-Нөхөн сэргээлтийн ажлыг шинжлэх ухааны судалгаа, тооцоотой хийх хэрэгтэй. Үнэхээр энэ газарт өмнө нь ерхөг, согоовор ургадаг байсан юм уу. Яг хичнээн төрөл зүйлийн ургамал ургаж байсан, ямар ямар биологийн төрөл зүйлийн амьтад энэ газар нутагт амьдарч байв гэдгийг алт нүүрсийг нь авахаас өмнө судалж тогтоогоод яг тэр байсан тоо ёсоор нь нөхөж нутагшуулах хэрэгтэй. Гэтэл баахан ерхөг, согоовор тарилаа гэсэн мэдээ л гардаг. Би Германд нөхөн сэргээлт хийсэн талбайд очиж үзэж байсан, бас судалгаа, тооцоо хийсэн олон арван боть болох судалгааны материалуудыг ч харж байсан. Үнэхээр нарийн юм билээ. Манайд бол мэдээж ийм мэргэжсэн өндөр төвшний судалгааны байгууллагууд байхгүй л дээ гэхдээ нөхөн сэргээлт хийх тухай ярьдаг болсон нь сайн.

-Та ногоон үзэлтэй, гэтэл МАХН-ын эмэгтэй­чүүдийн холбооны тэргүүн?

-МАХН бол зүүний үзэл баримтлалтай нам, энэ утгаараа байгаль орчны асуудлыг хүний амьдрах орчинтой холбож дуугарч чадах нам юм. Энэ намд ийм хүч, масс бий, ялангуяа МАХН-ын эмэгтэйчүүд улс төрийн хатуу ширүүн тэмцэл хийж сурснаараа бусад аль ч намын эмэгтэйчүүдээс ялгардаг. Манай намынхан Францын Гадаад хэргийн сайд айлчлахын урд өдөр ураны гэрээнд гарын үсэг зурах нь гэдгийг хамгийн түрүүнд олон нийтэд дуулгаж хэвлэлийн хурал хийж байлаа. Бид бас уран олборлолтыг эсэргүүцэж намынхаа байранд “Шар нунтгийн тарчлаан” гэсэн нэртэй үггүй, пантомимо хэвлэлийн хурлыг анх удаа хийсэн. АН, МАН хоёр сүүлийн 20 гаруй жил хамтран засаг барьж уул уурхайтай дэндүү их холбогдсон учраас байгаль орчны асуудал ярьж чадахгүй болтлоо барьцаалагдсан.

-Бидний ярилцлага энэ хүрээд өндөрлөж байна. Манай сониноор дамжуулан та хүмүүст юуг чухалчилж хэлэхийг хүсч байна?

-Хүний амьдралд мөнгөөр үнэлж цэгнэдэггүй  зүйлс гэж байдаг. Энэ бол эцэг эх, үр хүүхэд, эх орон, газар нутаг. Харамсалтай нь бидний эх орон газар нутаг өнөөгийн бидний үед мөнгөөр үнэлэгдэн харьд зарагдаж байгаа нь хамгийн том эмгэнэл юм. Өнөөдрийн бидний зарсан газар нутгийг маргааш ямар үнэ цэнээр эргүүлж авахыг хэн ч таашгүй. Дээр нь нэмээд эрх мэдэлтнүүдийн тавьж байгаа өр зээл бидний тусгаар тогтнолыг үгүй хийж байна. Гал үндэстэн холбооны тэргүүн Ц.Мөнхбаяр нэг сайхан үг хэлсэн байна лээ. “Усгүй болох гэж байж алтаар яах юм, Улсгүй болох гэж байж амиар яах юм” гэж.

Өөр нэг хэлэх зүйл бол эх орондоо хайртай гэж хүн болгон хэлдэг. Хайртай байгаагаа үгээр хэлээд хэрэггүй ээ, зүгээр л харуул. Үйл хэргээрээ, үйлдлээрээ… Цайныхаа дээжийг өргөх ч хэрэггүй, уул овоо тахих ч хэрэггүй. Зүгээр л,  ус битгий дэмий гоожуул, ургаа модыг битгий хөрөөд, гялгар уут битгий худалдаж ав, Амьтны амь бүү тасла.  Болжморыг ч хайрла, чоныг ч хайрла. Чоно газар нутгаа худалддаггүй…

Ч.ҮЛ-ОЛДОХ

Зууны мэдээ