-Монгол хэл найруулга зүй талаасаа хэрхэн хөгжсөн бэ. Ер нь монгол хэлний найруулга зүйн анхны ном хадгалагдан үлдсэн болов уу?

-Монголчууд нүүдэл­чин улс учир хадгалж үлдсэн ном ховор. ХV зууны үед бичсэн “Зүрхэн тольтын тайлбар” ном байсан гэж дараагийн үеийнхэн дурдсан байдаг болохоос тэр ном эхээрээ олдоогүй.

Манай эртний ном судар “Зүрхэн тольт”, “Эндүүрлийн харанхуйг арилгагч”, “Огторгуйн маани” гээд сайхан нэртэй байжээ. 1305 онд монголчууд ном барлаж байсан баримт  бий. Тэр номыг нь оллоо гэ­сэн мэдээлэл гарч бай­сан ч нотлогдоогүй. Ном барлана гэдэг хүн төрөлхт­      ний түүхийн аль ч үед өндөр соёлын хэмжүүр байлаа.

-Гэхдээ хэлний най­руулга зүй бичиг үсэг үүсэхээс хавьгүй өмнө бий болсон гэдэг?

-Тэгэлгүй яахав. Учир нь бичиг үсэггүй ард түмэн үзсэн харсанаа, туулсан амьдралаа үр хүүхэддээ үлгэр, домгоор ярьж үлдээсээр ирсэн түүхтэй. Тэр бүхэн нь сайтар нягталсан, баримтжуулсан, хянасан байдгаараа онцлог. Гэхдээ мэдээж хэрэг хамгийн сайхан, зөв найруулга бичгийн хэлэнд л байдаг юм. Чингис хааны үеийн монгол бичгийн хэл дэндүү яруу тансаг байсан нь үүний нэг нотолгоо.

-Монгол хэлний найруулга зүйн хөгжилд Б.Ренчин гуайг үнэтэй хувь нэмэр оруулсан гэдэг юм билээ?

-Миний сонссоноор Б.Ренчин гуайг цаазаар авах тушаал нэгэнт гарчихсан байж. Гэтэл Оросоос ирсэн нэгэн албан бичгийг яаралтай орчуулах хүн хэрэгтэй болсон юм билээ. Тэр бичгийг маргааш нь цаазаар авахуулах Б.Ренчингээс өөр орчуулах хүн олдоогүй гэсэн. Тэгээд л шоронгоос гаргаж орчуулуулсан хэрэг. Манай аль мундаг, боловсрол бичиг үсэгтэй хүмүүсийг Сталины үед хороочихсон. Монгол бичгийг, бичиг үсэгтэй хүмүүсийг хоромголон устгах бодлого хэрэгжүүлж байсан нь тэр. Үүнд Б.Ренчин, Ц.Дамдинсүрэн гуай хоёр ч өртөх шахсан гэдэг юм билээ.

-Тухайн орныг өөртөө уусгахын тулд эхлээд бичиг үсэг,  дараа нь үндэсний соёлыг нь устгадаг гэсэн баримт түүхэнд олон бий. Сталины бодлого мөн л энэ чигт байсан уу?

-Сталин монгол­чуудыг уусгах, устгах бодлогыг баримталж байж. Тухайн үндэстний бичиг үсэг, шашныг устгачихвал хүн мал шиг болчихно. Хүний сүсэг бишрэл, сэтгэл гэдэг агуу шүү дээ. Түүнийг нь устгахын тулд эхлээд ном судрыг нь устгах хэрэгтэй юм байна. Үүний дараа лам нар, сүм хийдийг нь үгүй хийх хэрэгтэй гэдгийг Сталин сайн мэддэг байж л дээ. Мөн манай алт мөнгөн бурхдыг өөрийн орон руу ачаад, сэтгэхүй дэх ухамсарыг нь гишгэлсэн байгаа юм. Одоогийн Жанрайсиг бурхныг оросууд авч явж хайлш болгосон гэдэг юм билээ. Орост Жанарайсигийн баримлын нэг гар нь байсан гэж Түдэв гуайн бичсэнийг уншсан. Монгол бичгийг нь устгах­гүй бол хоорондоо мэдээ дамжуулна гээд жилийн дотор кирил бичиг заахыг тулгасан гэдэг. 1941 оноос кирил бичиг манайд нэвтэрсэн түүхтэй.

-Сталины бодлого одоо ч хэрэгжсээр байгаа юм биш үү. Бидний дунд монгол бичгээрээ зөв бич­дэг, уншдаг хүн ховор шүү дээ?

-Би ч монгол бичгээс илүү кирил бичигт сайн. Монгол бичгээр зарим үгийг алдаатай бичээд байдаг. Тэгэхээр босоо бичиг маань эргээд сэр­гээсэй, монгол хүн бүхэн үндэсний бичиг соёлоо хэвээр авч үлдээсэй гэж хүсэх юм. Монголын олон зуун жилийн соёл, түүх тэр бичигт шингэсэн. Жишээ нь монгол бичгээр “Чихнү чимэг болсон” гэж бичдэг дээ. Түүнийг чихний, чихэнд гэж бичээд нэмэргүй. Агуу утга санаа нь гарч ирэхгүй. Биднийг монгол бичгээсээ татгалзаж, кирил бичиг сурч эхлэхэд Ч.Лодойдамба гуай их эсэргүүцсэн байдаг. Их эрдэмтэн Б.Ренчин гуай ч эсэргүүцсэн. Сталиныг өнгөрсний дараа ЗХУ-ыг удирдсан Хрущевд бичсэн захиа нь надад бий. Тэр захианы нөлөөгөөр өвөрмонголчууд монгол бичигтэйгээ үлдсэн гэж сонссон шүү.

-Өвөрмонголчууд босоо бичигтэйгээ үлдэхэд халх монголчууд яагаад бичиг үсгээ сэргээж болоогүй юм бэ. Тухайн үеийн хууль цааз тийм хатуу байв уу?

-Хориотой юм чинь. Аягүй бол үзэл сурталд халдсан гээд хөнөөнө шүү дээ. Тухайн үед Б.Ренчин гуай болон их сургуулийн н.Чойжилсүрэн багш л босоо бичгээрээ бичдэг байсан. Ер нь монгол бичгийг төгс сурчихсан хүн кирилээр сайн бичиж чаддаггүй юм.

-Одоо сэргээх боломж дүүрэн байна. Их сургуульд монгол бичгийн анги гэж бий?

-Их сургуулийн монгол хэлний ангийнханд монгол бичиг сайн ордог. 1990-ээд онд нэгдүгээр ангийн хүүхдүүдэд монгол бичиг зааж эхэлсэн шүү дээ. Тэр эрчээрээ явсан бол өдийд бид бүгдээрээ босоо бичигтэй болчихсон байхсан. Эрдэмтдийн судалгаагаар 30-40 насныхан тодорхой хэмжээнд үндэсний бич­гээ мэддэг гэсэн судалгаа байна. Монгол бичиг сэр­гэхгүй байгаа явдлыг би Улсын их хуралтай холбодог.

-Яагаад?

-Монгол бичгээр бичдэг болъё гэсэн санал гарвал Их хурал дээр очоод гацчихна. Учир нь тэр 76 өөрсдөө бичгээ мэдэхгүй. Сурах хэрэг гарна гээд залхуураад дэмжихгүй. Монгол бичиг сурахад их ухаан шаарддаг. Японууд хэзээ ч ханз бичгээ солиогүй, солих ч үгүй. Японы ханз дэлхийд алдартай шүү дээ. Бидэнд тэдэн шиг монгол бичгээрээ дэлхийд гайхуулах боломж байгаа юм. Монгол бичиг хүний цээжлэх ой тогтоолтыг сайжруулдаг билээ. Хүн унших цээжлэх бүрт оюун нь тэлдэг жамтай. Юм цээжлэхгүй бол толгой ажиллахгүй. Агуу эрдэмтэн Эйнштейн тархиныхаа гуравны нэгийг ч ашиглаж чадаагүй өнгөрсөн гээд бод доо. Тэгэхээр хүний тархи ямар мундаг багтаамжтай байна вэ. 1990 оноос өмнө манай боловсролын салбарынхан цээжлэхийг лам нарын арга гээд хориглодог байсан. Гэвч цээжлэхгүй бол юу ч сурахгүй. Ялангуяа гадаад хэл.

-Таныг цээжлэх ойны тухай судалгаа хийсэн гэж сонссон. Үр дүн нь хэрхэн гарсан бэ?

-Хэдэн жилийн өмнө бидний хэдэн багш Гандангийн сургуулийн гуравдугаар дамжааны оюутнуудаас судалгаа авсан юм. Бичгийн цаасан дээр юм бичиж өгөөд нэг удаа уншаад цээжилж чадах уу гэтэл “Гурван удаа уншаад цээжилнэ” гэдэг юм байна. Гурав уншсаных нь дараа бичүүлтэл бүгд бичиж байсан. Харин энгийн сургуулийн хүүхдүүд 10 уншаад ч эхний өгүүлбэрийг нь зөв бичвэл их юм болно биз. Биднийг бага байхад шүлэг их цээжлүүлдэг байсан. Шүлэг цээжилж өссөн хүүхэд монгол хэлний мэдрэмжтэй, хамгийн чухал нь гадаад хэлийг их амархан сурдаг юм.

Манай зохиолч нараас Ч.Чимэд гуай шиг орос хэлийг эзэмшсэн хүн байсангүй. Ч.Чимэд гуайн тухай Оросын нэгэн орчуулагч зохиолчийн бичсэн дурсамж санаанаас гардаггүй юм. Нэг удаа Монголын зохиолчид Орост айлчилж. Тэдний дунд Ч.Чимэд гуай байж. Орост онгоцноос буунгуутаа л Ч.Чимэд гуай оросоор яриад тосч авсан зохиолч орчуулагчийг алмайруулсан гэдэг. Манай зохиолчид Монголын тухай яриад, шүлгээ уншиж гэнэ. Түүнийг нь нөгөө орчуулагч хөр­вүүлж эхэлтэл үзэгчид шуугилдаад хүлээж авдаггүй. “Цаана чинь тэр монгол зохиолч оросоор гаргууд сайхан ярьж байхад та орос хүн байж ичих хэрэгтэй” гэж түүнийг шүүмжилсэн гэдэг. Тэр орчуулагч зохиолч энэ тухайгаа “Би эмч, цагдаа биш, зохиолч хүн. Өөрийгөө төрөлх хэлээ сайн мэддэг гэж бодож явлаа. Гэтэл Монголын Чойжилын Чимэдийн хажууд юу ч мэддэггүй гэдгээ ойлгож билээ” гэж дурссан байдаг. Энэ бол нөгөө цээжлэх ойгоо хөгжүүлсний буян шүү дээ.

-Та “Үнэн” сонины сэтгүүлч байсан. Тухайн үеийн сонин хэрхэн гардаг байсан бэ?

-Би 1967 оны сэтгүүлч. Их сургууль төгсөөд нам засгийн “Үнэн” сонинд очсон. Монгол орон тэр чигээрээ зөвхөн “Үнэн” сониноос үлгэр жишээ авдаг байлаа. Бэлдсэн материалыг редакц дээр эхлээд бичигч өөрөө уншина, тэгээд хэлтсийн даргын дараа нь нарийн бичгийн дарга уншина, сүүлд нь тухайн өдрийн нүүр хариуцсан дарга уншина. Тэгээд бичээч үсэг бүрээр нь цохино. Ийнхүү 10 гаруй хүн уншсаны дараа сонингоо хэвлэдэг байлаа. Тэгэхэд л алдаа гарчих гээд байдаг.

Би “Үнэн” сонинд хянагч, редактороор хүртэл ажиллаж байсан. Их сургуулийн монгол хэлний ангийг төгссөн гурван хүн өдөр бүрийн сонинг ээлжилж редак­тор­ладаг байлаа. Нэг үг буруу гарвал арга хэмжээ авахуулдаг байсан юм. Энэт­хэгийн конгресс нам гэдгийг коммунист нам гэж бичээд сарынхаа цалингаар шийтгүүлж байснаа сайн санаж байна. Буруу бичсэнийг нь би анзаараагүй юм билээ. Сонин ер нь сэтгүүлчийг биеэ даасан, тэвчээртэй, хариуцлагатай болгодог. Найман жил сонинд ажил­лаад их сургуульд багшаар очиход харьцангуй амар юм шиг санагдаж билээ.

Бид чинь шөнө суугаад юмаа бичдэг, өглөө сэрэхдээ бичих сэдвээ бодож сэрдэг байсан даа. Үүр цайтал биччихээд өглөө нь загнуулдаг байлаа. Бидний үеийн сэтгүүлчид Оросоос  мэдээ их авна. Цагийн зөрүүтэй болохоор хурдан ирэхгүй. Ирсэн мэдээг нь аваад орчуулна, хянана гэсээр байтал шөнө өнгөрнө шүү дээ. Харьж жаахан унтчихаад өглөө хуралдаа гозойхгүй бол болохгүй гээд босдог байсан.

-“Үнэн”сонины сурвалжлагч нар хамгийн нэр хүндтэй байсан гэдэг. Сурвалжлага, нийтлэл бичихэд хүндрэлтэй зүйл тулгардаг байв уу?

-Үнэмлэхээ үзүүлээд хаашаа ч нэвтэрчихдэг байсан. “Нам засгийн “Үнэн” сонины сурвалжлагч тус улсын бүх байгууллагад орж сурвалжлах эрхтэй” гэсэн үнэмлэх байдаг байлаа. Тийм мундаг үнэмлэх хараад хүн бүхэн сүрддэг байсан юм. Би өөрөө ч айдаг байлаа. Сурвалжлага, нийтлэл бичихэд одоогийнхтой адилхан цагдаж, хянадаггүй байсан. Хэрэв ямар нэг хүнийг сонин дээр муу гээд биччихвэл түүний мөрөөр заавал арга хэмжээ авдаг байлаа. Тэгэхээр хүмүүс сонинд муу нэртэй гарчих вий гэж их айна. Нэг намын дарангуйлалд байсан учир намыг л муулах хориотой байсан үе. Хэвлэлийн нэр хүнд дэндүү сайн байсан юм. Ямар сайндаа сурвалжлагч нар хамгийн өндөр цалин авдаг, мундаг хүмүүс байхав дээ.

-Харин одоо уншигчийн нүдээр харахад хэвлэлийн нэр хүнд, яс чанар ямар байна?

-Бүх зүйл задгай бол­жээ. Аргагүй биз дээ, төрийн түшээд, сайд нарынх нь нэр ингэж унаад байхад хэвлэлийн нэр хүнд уналгүй яахав. Тухайн үеийн сайд нар хазгай гишгэдэггүй, хариуцлагатай байсан үе. Намайг сурвалжлагч байхад төрийн ёслолын зөвлөл гэж байсан юм. Тэндээс ямар сайд, хэзээ, хаана, ямар үйл ажиллагаанд оролцохыг шийддэг байлаа. Харин сэтгүүлч нар бүх хүнийг овог нэртэй нь бичиж авдаг. Хэрэв оролцох сайд нь ирчихсэн байхад сэтгүүлч нэрийг нь бичээгүй бол арга хэмжээ авахуулдаг байсан. Тийм л чанга хатуу байсан үе.

Харин том тоглолт, арга хэмжээг сурвалжлахад жаахан хүндрэлтэй. Зарим дарга нар тоглолт эхэлчихсэн, заал харанхуй байхад ирээд суучихсан байдаг. Тэгэхээр анхаа­ралтай байхгүй бол болохгүй. Бид нар их хяналттай ажилладаг байж дээ. Нэг намтай байсан учир одоогийнх шиг ийм замбараагүй байгаагүй. Бидний үед захын нэг наймаачин сайд болчихгүй. Бүхнийг доороос нь эхэлдэг байсан. Одоо бол хэн бэлтэй нь л төрийн сэнтийд залардаг болж. 1960-аад оны сэтгүүлчид хүмүүсийн тухай буруу ташаа мэдээлэл өгөх вий, сонин дээр үг үсгийн, найруулга зүйн алдаа гарах вий гэдгээс л эмээдэгсэн.

-Өнөөгийн өдөр тутмын сонин дээр гарч байгаа түгээмэл алдаа юу байна?

-Бичгийн хэлэнд гардаг хэдхэн алдаа бий. Нэгдүгээрт “гд” гэсэн дагавар. Үйлдэгдэх хэвийг аль ч хэлэнд хорьдог юм. Үүнийг манай хэв­лэлийнхэн хэтэрхий их хэрэглээд байна. Хоёрдугаарт өгүүлбэрийн төгсгөлийг ижил хийх юм. Арван өгүүлбэртэй мэдээ бичихэд бүгдийг нь “байжээ” гэж төгсгөх жишээтэй. Сонины тэргүүн нүүрэн дээр байгаа гарчигуудыг адилхан хийж байна. Заримдаа хүнд үгнүүдийг түгээмэл хэрэглэх юм. Одоо ч манай сэтгүүлч нар зав, чөлөөгүй болсон шиг байна. Материал боловсруулалт муу харагдах юм. Миний үед тэр өдөрт болсон үйл явдлын 10 гаруй мэдээг л хурдан уншиж оруулна уу гэхээс бусад материалуудыг эхлээд бэлдчихдэг байсан. Одоо ч 40 гаруй жилийн өмнө надтай сонинд ажиллаж байсан ахмадуудаас цөөхөн хүн үлдэж дээ.

-Та эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүйн тухай нэгэнтээ ярьж байсан. Манайд хөгжих болоогүй байна гэж. Хөгжихгүй байгаа шалтгаан нь юу юм бол?

-Монгол Улс жижиг­хэн. Бараг хүн бүр бие биенээ таниж мэддэг. Сэтгүүлчид муу, муу­хай зүйлийн араас сурвал­жиллаа гэж бодьё. Тэгэхэд гэрийг нь амархан мэдээд авна шүү дээ. Хөгжихөд эрсдэл ихтэй. Харин Японы сэтгүүл зүй ямар нууц, хяналттай гээч. Хүмүүс тэр сонины редакц хаана байдгийг ч барагтаа бол мэддэггүй. Гэхдээ аль улсад байх нь хамаагүй сонин бол ард түмний итгэл үнэмшил дээр л тогтдог гэж бодож явдаг даа.

-Хүмүүс, ялангуяа за^­­луус сонин уншихаа больсон гэж ярьдаг болжээ. Үүнийг дагаад цаасан сонины зах зээл хумигдсаар. Та хэвлэлийн ирээдүйг хэрхэн харж байна вэ?

-Цахим ертөнц хэвлэ­лийнхнээс нэг алхмаар илүү алхаад байна. Со­нинд маргааш нь гарах мэдээлэл тэр дороо цахим хуудсаар цацагдчихаар аргагүй. Гэхдээ сонин жамаараа хөгжинө гэж боддог. Дэлхийн бүх оронд сонин бий. Байх ч болно. Интернэт, гар утас хэрэглэж чадахгүй, бас болохгүй хүн олон бий. Манай хэвлэлийнхэн асуудлыг өөр өнцгөөс, өөрийн гэсэн хэв маягтай, онцлогтой бичвэл зүгээр шүү. Нэгэнт хэд давтаад гарчихсан мэдээллийг маргааш нь сониноос хэн ч уншихгүй.

Ч.ГАНТУЛГА

Эх сурвалж: Зууны мэдээ