Ташуураар хамгаалсан тусгаар тогтнолоо

Тархиараа хамгаалах цаг ирлээ.
Л. Түдэв

Хэдэн ч удаа 180 хэм эргэчихэв дээ, энэ асуудал дээр

УИХ-ын дарга З.Энхболдод өнөөдөр /2014.06.18нд/ Монгол Улсын Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг “Төрөөс төмөр замын тээврийн талаар баримтлах бодлого”-ын хэрэгжилтийг хангах зарим арга хэмжээний тухай УИХ-ын тогтоолын төсөл өргөн барисан гэсэн мэдээлэл цацагдсан нь төрийн төлөө боож үхэх "дуртай" оготнуудыг бужигнуулж орхив.

Миний бие ч тэдгээр оготны нэг болж суурин дээрээ хэдэн ч удаа 180 хэм эргэчихэв дээ. Жил орчмын өмнө Х. Баттулга нарыг царигийн асуудлыг сөхөн тавьж өргөн цариг байх ёстойг үндэслэсэн тэдний видео бичлэг цацагдахад тэрнийг нь үзээд тэдэнтэй адил байр суурьтай байгаагаа мэдрэв. Миний хувьд бол, хэдийгээр хууль зүйн үүднээс, бас түүхийн үүднээс Монгол улс нь тусгаар тогтносон улс боловч өмнөд хөршид 20-р зууны турш "Хятадын бүрэлдэхүүнээс шударга бусаар алдагдсан нутаг дэвсгэр" хэмээх үзэл санааг өөрийн иргэдэд болон дэлхий дахинд сурталчилж ирсэн, харин Хойт хөршийн хувьд бол ингэж сурталчлах явдал гаргаж байгаагүй, гаргах ч үгүй гэдэг нь эргэлзээгүй энэ байдал л энэ байр суурийн гол үндэс болж байсан юм.

Гэвч цагийн явцад, элдэв юм уншиж, бодсоор байр суурь маань нилээн эргэлзээнд ороод байлаа. Тийм ч учраас дээрх төсөл өргөн баригдсан тухай мэдээлэл твитерээр цацагдахад дэмжиж байгаагаа илэрхийлэн бичиж байлаа. Гэтэл дараахан нь Царигийн бодлого дээр буруу шийдвэр гарч болзошгүй байгаа талаарх Харилцааны стратеги судлагч  Р.Батсайханы нийтлэл (http://www.tsahimurtuu.mn/index.php/component/k2/item/2304-article_20140612_001) болон уг асуудлаар Неро интайментийн бэлдсэн 100 чухал сэдэв нэртэй цаг 30 минутын нэвтрүүлэг (http://www.tsahimurtuu.mn/index.php/component/k2/item/2308-article_20140620_001) хоёртой танилцтал доторх агуулгууд нь миний байрь суурийг буцаагаад л өргөн цариг дээр авааччихав. Тэгсэн болохоор дээр дурдсан ЗГ-ын төсөл ч тун эрсдэлтэй санагдсан тул олуулаа анхааралтай үзэцгээж, хэрэв буруу бол УИХ бүү батлаасай гэсэн бодлын үүднээс Р. Батсайханы нийтлэлийн линкийг твитер хаяг нь тааралдсан гишүүд болон сэтгүүлчдэд илгээв.

Гэвч өнөөдөр энэ дор байрлуулсан Хутагт овогт Ч. Ганхуягийн бичсэн "Цариг", Бат инженерийн бичсэн "Эрлийз цариг" нийтлэлүүдийг үзээд дахин 180 хэм эргэж ЗГ-ын тогтоолын төслийг дэмжих байр сууринд эргэн ирлээ. Гагцхүү хятадуудын суурьшилтай холбогдсон асуудлыг нь Бат инженер хөндөөгүй байна. Гэвч түүнийг хяналттай зохицуулалттай байлгах асуудлыг нягт нямбай бодолцох буйзаа гэж найдаж байна.

Тэгэхээр манай олон иргэдийн байр суурь ч минийх шиг савлаж байгаа байж болзошгүй гэж бодож байна. Хэрэв тийм бол энэ нь тэдгээр хүмүүсийн туйлбаргүйнх биш. Зөвхөн тухайн хүний тархинд байгаа мэдээлэл баяжиж, агуулга нь өөрчлөгдөж байгаагийн л тусгал юм. Тухайлбал, хүний оюун санаанд байгаа эсрэг тэсрэг мэдээллийн бүрдэл өөрчлөгдөж аль хэсэг нь давамгайлахын хирээр тэр хүний байр суурь эсрэг тэсрэгээр өөрчлөгдөж байдаг. Гэтэл бид завсрын шинжтэй, мэдээллийн бүрдлээс хамаарсан эсрэг тэсрэг байр сууринаасаа болоод заримдаа муудалцаж, бүр бие биенээ үзэн ядахад хүрэх тохиолдол ч гардаг. Гэтэл сая дурдсанчлан байр суурийн ялгааны шалтгаан нь бидэнд өөрсөдөд маань байгаа биш, харин бидний мэдээллийн бүрдэлд байх нь элбэг тул байр сууриа нэгтгэхийн тулд тэдгээр мэдээлэлтэйгээ ажиллавал хэл амаа ололцоход хялбар болно. Тиймээс та ч гэсэн хэрэв урьд нь уншаагүй бол доорх нийтлэлүүдтэй танилцана уу. Мэдээллийн ялгаагаа арилгацгаая.

Нарийн царигийн эсрэг тэмцэлд би хувьдаа гараа өргөн бууж өглөө. Та ч гэсэн, хэрэв нарийн царигийн эсрэг байгаа бол, доорхи нийтлэлүүдийг уншаад үз дээ. Зэвсгээ хаяад миний ижил санаатан болох ч юуны магад. :)

Эцэст нь, энэ асуудлаар бодож, санаа оноогоо хуваалцаж, байр сууриа нэгтгэхэд тусласан Х. Баттулга гишүүн, Р. Батсайхан, Ч. Ганхуяг, Бат инженер нарын хөдөлмөр, хичээл зүтгэлд гүн талархал илэрхийлье!

Хэдэн жилийн өмнө эдгээр нийтлэл материал гарсан байсансан бол энэ төмөр зам хувийнхны хөрөнгөөр аль хэдийн баригдчих байж дээ. Харамсалтай. Гэвч оргүйгээс оройтсон нь дээр гэж үг бий.

 Бат-Оршихын Жамц

Ganhuyag Chuluun Hutagt

20 hours ago

Цариг.

Зурагтаар цацагдаад байгаа төлбөрт нэвтрүүлгийн эзэд, үзэгчдэд хандаад өөрийн бодлоо хуваалцахаар шийдлээ. Хэн нэгний талд гарах гэсэндээ биш, харин энэ хэлэлцүүлгийн эцэст Монголчууд бид алс ирээдүйдээ ачтай, өнөөдөртөө туслалтай, үнэн зөв шийдвэр гаргаад ажил амьдралаа цааш нь үргэлжлүүлэх хэрэгтэй байна. Улс орноо хөгжүүлэх хэрэгтэй байна.

Анх энэ асуудлаар Засгийн Газар шийдвэр гаргаад, Ухаа Худагаас Хятадын хил хүртэл төмөр зам тавих ажлыг хувийн хөрөнгө оруулалтаар эхлүүлэхэд бэлэн болоод гацсанаас хойш бид 6 жил маргалаа. Тэр үед техник эдийн засгийн үндэслэл нь хийгдэж, хөрөнгө санхүү нь олдож, барих компани нь тодорсон байсан. Төсвөөс ганц ч төгрөг гаргалгүй хувийн хөрөнгө оруулагчид концессийн хуулиар асуудлыг шийдсэн байв. Гагцхүү ажил эхлээгүй. Эхлээгүй юм чинь хийгдээгүй. Хамгийн сүүлчийн мөчид царигийн асуудлаас болоод нэг хүний зоргоор энэ төсөл гацсан. Түүний тайлбар туйлын энгийн бид Хятад руу түүхий эдээ төмөр замаар зөөвөл Монголд үйлдвэрлэл хөгжиж, эдийн засаг өсч, нийгэм, хүн ард ядуу хэвээр хоцрон Хятадын эрхшээлд бүрмөсөн орно. Энэ бол ямар ч Монгол хүний зүрх сэтгэлд хамгийн эмзэг сэдэв мөнөөс мөн. Түүнийг нь ч чадварлагаар ашиглаад авсан.

Асуудлыг нөгөө талаас нь одоо харах гээд үзье. Бид үйлдвэрлэлээ хөгжүүлж, болох, тэгээд чадах юмаа Монголдоо үйлдвэрлэх хэрэгтэй гэдэгтэй хэн ч санал нийлнэ. Өнөөгийн бүхнийг гаднаас, тэр дотроо Хятадаас зөөж, эрдэс баялгаа түүхийгээр нь эргүүлж зараад байгаад олон түмэн ундуйцна. Гэхдээ бидэнд одоогоор өөр сонголт байна уу? Асуудалд бодитой хандвал өөр сонголт харагдахгүй байна.

Үйлдвэрлэл эрхлэхэд хэд хэдэн чухал хүчин зүйлийг санах ёстойг бизнес эрхэлсэн хэн ч мэднэ. Юуг үйлдвэрлэх юм бэ? Тэр бүтээгдэхүүүн нь ямар өртгөөр босч, ямар үнэтэй зарагдах вэ? Чанарын шаардлагыг хангаж чадах уу? Мартаж болохгүй нэг зүйл бол бидэнд ч, гадны худалдан авагчдад сонголт байгаа. Байсаар ч байх болно. Тэд үнэ, чанар, гүйцэтгэлээр сонголтоо хийнэ. Тэгэхлээр бидний үйлдвэрлэсэн дотоодын бүтээгдэхүүн маань дотоодод ч, гадаадад ч өрсөлдөх чадвартай байх ёстой. Үнэ, чанар түүнийг тодорхойлно. Хямд бөгөөд чанартай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд бидний чин зориг, хүсэл эрмэлзлээс гадна зах зээлийн мэдлэг, үйлдвэрлэлийн нөү хаү, өндөр технологи, чадварлаг ажиллах хүчин бөгөөд асар их хөрөнгө шаардагдана. Дээрээс нь гаргасан бүтээгдэхүүнээ зах зээлд нийлүүлэх дэд бүтэц бидэнд зайлшгүй хэрэгтэй болно. Харамсалтай нь бидэнд эхний хоёроос өөр аль нь ч байхгүй. Бий болгоход цаг хугацаа шаардагдана гэдгийг эрүүл ухаантай хэн ч ойлгоно.

Харин бидэнд шийдэл нь гарт байгаад байдаг. Тэр нь маш энгийн бөгөөд ойлгомжтой - эрдэс баялгаа эргэлтэнд оруулж байж бид мөнгөтэй болно. Ингэснээр бид үйлдвэрээ барих хөрөнгө оруулалтын санхүүжилттэй болно. Орж ирэх мөнгөө боловсрол, эрүүл мэнд, дэд бүтцэд туйлын тооцоотой оруулж, тодорхой хэсгийг нь баялгийн сангуудад хуваарилж ажиллах хэрэгтэй. Бид энэ стратегийн шийдэл дээрээ тогтвол гаднаас зээл ч оруулж ирж болно.

Эрдэс баялгаа ашиглана гэдгээр би олон зүйлийг хамааруулахгүй ээ. Оюу Толгойн хоёрдугаар шатны ажлыг эхлүүлье. Таван Толгойгоо хөдөлгөе. Төмөр замаа даруй урагш явуулья. Үүн шиг хэд хэдэн тоотой, тоймтой төслүүдээ сайтар дэмжээд ажиллахад л хангалттай. Өнөөдөр хувийн хэвшлийн эхлүүлсэн төслүүдийг дэмжээд явахад болно. Нүүрс угаах үйлдвэр ажиллаад эхэлсэн байна. Зэс баяжуулах, цементийн хоёр ч үйлдвэр баригдаж байна.

Нэг сайхан зургаар сүүлд биднийг айлгаж байгаа харагдлаа. Таван Толгой гоожоод дуусах аюул бий юу? Байгаа. Гэхдээ нэг тоог бодоорой. Монгол Улс жилдээ хамгийн дээд талдаа 20 сая тонн нүүрс гаргаж байсан түүхтэй. Түүнийг 30 сая болгоод, зөвхөн Таван Толгойн 6.5 тэрбум тонныг зөөхөд наад зах нь 200 жил шаардлагатай. Эхний үед орж ирсэн мөнгийг бид ухаалгаар зарах л үүрэгтэй. Тэгэхлээр тэр зургийг арай өөрөөр төсөөлбөл бид ирээдүйн хөгжилтэй улс, боловсролтой, чинээлэг иргэн, үйлдвэржсэн нийгэм, баян Монгол, дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн үндэстэн болох хөгжлийн түлхүүрийг бидэнд өвөг дээдэс маань атгуулсан гэж харж болох юм. Бид өнөөдөр зөв шийдвэр гаргах л үлдэж.

Өнөө цагийн Монголчууд өмнөө тулгараад байгаа асуудалд шийдэл олох ёстой. Ирээдүй хойч, өөрийн үр садад асуудал биш хөгжил, дэвшил өвлүүлэн үлдээх ёстой. Тэрнээс бид шийдэж чадаагүй юм. Тийм ч учраас та хэдийг ядуу тарчиг өсгөлөө. Одоо та хэд маань үүнийг барьж аваад шийдээрэй гэх нь ухамсаргүй, хариуцлагагүй үйлдэл мөнөөс мөн.

Дээр би хэлсэн төмөр замыг Германы Дойче Баан барихад бэлэн болсон байсан. Баригдах хөг нь өнгөрөхөд Монголын баялаг бүтээгчид аргаа бараад засмал зам барьж, машинаар тээврийн асуудлаа шийдэн Монголын түүхэнд анх удаа ажилчдын орчин үеийн хотхон, цахилгаан станц, нүүрс угаах үйлдвэр зэргийг босгоод ажиллаж байгааг би харсан. Миний хувьд энэ бол жинхэнэ эх орончдын үйлдэл. Тэдний гавъяа. Хоосон үг, том лоозонгоор биш бодит ажлаар “Эх орончид” чанараа харуулдаг. Эх орноо гэсэн хүн хэн нэгнийг харлуулах гэж төлбөртэй нэвтрүүлэг хийхгүй байх. Төсвийн мөнгөөр гадны зөвлөх компаниудыг хөлсөлж улс орныхоо эсрэг судалгаа хийлгэж, хүн ардаа арагш татахгүй байсан байх.

Эх сурвалж:
http://www.24tsag.mn/content/58855.shtml
https://www.facebook.com/Ganhuyag.Chuluun.Hutagt

БАТ ИНЖЕНЕРИЙН БЛОГ

Saturday, June 21, 2014

                                Эрлийз цариг

Оршил
Саяхан зурагтын суваг сольж суугаад санаандгүй нэгэн сонин кино үзэв. Бараг л зөгнөлт кино шахуу энэ нэвтрүүлэгийг Hero Entertainment хэмээх студи бүтээж УИХ-н гишүүн Х.Баттулга санхүүжүүлсэн бололтой. Киноны нэр нь “100 чухал сэдэв”. Киноны гол санаа нь товчхондоо Монголыг хятадын түрэмгийлэлээс аврахын тулд  Монгол нутаг дээр хятадын хэрэгцээнд зориулан хүнд үйлдвэр бүтээн босгох, үүний тулд хятадын бус царигтай төмөр зам барих тухай юм байна. Кинонд та биднийг жаргаахаар чичрэн дайрч байгаа хэдэн “эх оронч”-оос гадна Монголыг хятадад аваачиж тушаах гээд байгаа хэдэн “эрлийз” гарах  ажээ.

Яг үнэндээ бол хэдэн хүн өөрийхөө мөнгөөр лааны тухай кино хийнэ үү, луувангийн тухай кино хийнэ үү надад огт падгүй хэрэг л дээ. Би л хувьдаа Hero-гийн Баатар хэмээх залуу киноныхоо орлогоор, мөн Х.Баттулга хэмээх тэрбумтан өөрийнхөө мөнгөөр санхүүжүүлээд өргөн төмөр зам, шилжүүлэн ачих байгууламж, аж үйлдвэрийн цогцолбор зэргийг барьж тэрбумын хөрөнгөө арав хорь дахин өсгөх хүсэлтэй байгаа бол хоёр гараа өргөөд  дэмжихэд бэлэн бөгөөд эдгээр risk taker-үүдийг үе удмаараа бахархан сайшаахад ч бас бэлэн байна.

Гэтэл тэд арай л өөр санхүүжилтийн эх үүсвэртэй бүтээн байгуулалтын тухай хувийнхаа бизнесийн төлөвлөгөө шиг яриад байгааг би анзаарч орхилоо. Та ч бас анзаарсан байх гэж бодож байна. Эдгээр Баттулга нар тэр яриад, хүсээд байгаа бүтээн байгуулалтаа та бидний татварын мөнгөөр,  бидний үр хүүхдийг гадаадын банкны зээлийн өрөнд унагааж байж барих тухай тун тоглосон шинжгүй яриад эхлэдэг юм байна. Юу болоод байна аа?  Биднийг өрөнд унагааж жаргаах тухай яриа байж таарах уу?

Кинонд яригдсан шальдар бульдар эрлийз асуудлууд, кинонд тоглосон шалих шалихгүй гео салбадай нарын сэдвийг тоож хөндөөд ч яахав орхичихъё. Хаашдаа цахим сүлжээгээр дүүрэн энэ тухай хэрүүл явж байна. Гол асуудлаа хөндье.
За бас тэр мөнгө төгрөг, өр зээл ч дүүрч. Хаашдаа дээдэс маань биднийгээ тонож сураагүй, бид тонуулж дасаагүй юм шиг онгонтоод ч яахав. Бас л орхичихъё. Харин Х.Баттулгын яриад байгаа зүйлс биелэлээ олсон тохиолдолд яах тухай би нэг өнгөц  фантаазлан төсөөлөх хүсэл надад байна. Таньд ч бас тийм хүсэл төрж магадгүй юм.

БАМ - 2
10-аад жилийн өмнө Монголд асар их баялаг олдсон, тэр баялагийг нь борлуулах зах зээл нь Монголоос 100-хан метрийн зайд буюу хилийн тусгаарлах “зогон”-ы нөгөө талд байгаа нь тодорхой болсноор олон жил дуншсан уул уурхайн бум жинхнээсээ эхэлж билээ. Ордуудаа нээлээ, олзонд шунасан хөрөнгө оруулагчдыг ч урхиллаа, олборлолтоо ч эхэллээ. Гурав дахь хөршийн боломж ч өргөнөөр нээгдэж манай тусгаар тогтнол 2-хон хөршөөсөө хамааралтай байдаг цаг улирав л гэж үнэхээр бодогдож ирж байлаа. Олсоноо хил давуулаад шидэхэд л урдаас ууттай мөнгө давуулаад л шидэх эдийн засгийн таатай гадаад орчин дэлхий дээр 2012 он хүртэл үргэлжилж билээ. Монголчуудын зарим нь энэхүү таатай орчинд зоригжин бизнес эрсдэлээ өөртөө үүрч уурхайн бүтээгдхүүн тээвэрлэн хил хүргэх төмөр замыг ч барьж эхлүүлж байсан нь саяхан.  Гэвч асуудал тэгэсгээд зогслоо. Бид олборлосон баялагаа хил дээрээ яаж хүргэх талаар маргалдсаар, мэтгэлцсээр, цэцэрхсээр, хийрхсээр бараг л баялагаасаа ч илүү үнэтэй ховор цаг хугацаагаа хийсгэн алдаж орхив. Олзонд шунасан хөрөнгө оруулагчид маань ч дайжаад арилав. Ойрхон байрлалд маань олзуурхсан худалдан авагчид ч алсын Австралитай сүжрээд явчив. Ар худрагаар маань Оросууд Хятадтай нүүрс, газны том тохироо хийн муриж орхилоо. Муриулсан Монгол мөнгөжих боломжоо алдав. Долларын орлого хумигдсанаар төгрөг унав. Инфляци Монголын иргэн бүрийг навс дээрэмдэж орхилоо.

Монгол улс эдийн засгийн асар их боломжоо алдан байж тусгаар тогтнолоо арай гэж “авч үлдлээ”. Ардчилсан Холбооны удирдагч нарийн царигийн төмөр замын ажлыг цахдан зогсоосоноор тусгаар тогтнолыг “аврав”. Тусгаар тогтонолоо авч үлдэв ч гэж дээ. Харин тусгаар тогтнолоо хамгаалахад шаардлагатай эдийн засгийн чадавхиа өсгөх нэгэн сайхан боломжоо тавиад туучихлаа.

Тусгаар тогтнол юутай эрхэм. Гэвч ядуу хүнд эрх чөлөө гэж байдаггүйтэй адилаар ядуу улсад тусгаар тогтнол гэж бараг байдаггүй. Мөнгөгүй улс газрын зураг дээр тусгаар байвч  гадаад харилцаанд тусгаар байж чаддаггүй. Мөнгөгүй жижиг улс олон улсын харилцааны субъект биш харин объект л болж хувирдаг нь гашуун үнэн.

Бид хэзээнээсээ л тусгаар тогтнолдоо юугаа ч хайрлаж байсангүй. 20-р зууны ээдрээтэй нугачаан дунд тусгаар улсаа тунхаглахын тулд хойноо Тува, Буриад, өмнөө Өвөр Монголоо таслан өгч байж өнөөгийн Монгол нутгаа авч үлдсэн нуушгүй түүх бий. Дэлхийн хувьсгал, дайны давалгаанд дарангуйлагч Сталинд тал засан, 30000 иргэнээ золионд явуулж, үгээгүй ардаа шалз шувтлан байж фронтод тусласаны хүчээр тусгаар тогтнолоо арай гэж зөвшөөрүүлэв.  Хэлмэгдсэн 30000 иргэн бол тусгаар тогтнолын төлөө амиа өгсөн ачтан билээ. Хожим нь найрамдлын далбаан доор Монголын улирдагч Юмжаагийн Цэдэнпилийн төрсөн бууцыг ч орос ах авахад чимээгүйхэн дүнсийгээд өнгөрөв. Товчхондоо Монголын тусгаар тогтнолын үнэ цэнэ асар их ажээ. Монголын тусгаар тогтнол Богд хаант монгол улсын 34 хувь дээр л тогтов. Төлбөрт нь 66 хувь нь явжээ.

Хожим нь ч бас Монголчууд гуравдагч хөрштэй болох гэрээндээ 34 хувиа л авч үлдэв. 66 хувийг манай гуравдагч хөршүүд авав. Энэ бол бас л нэг утгаараа тусгаар тогтнолын төлбөр маань байлаа.

90-ээд онд социализм нурав. Нурав ч гэж дээ пост коммунизм олон оронд тогтлоо. Зах зээлийн эдийн засаг, чөлөөт гадаад худалдааны ачаар эдийн засаг нь сэргэсэн Орос, Хятадын их гүрний амбиц ч бас сэргэж ирэв.  Энэ хоёр улсыг тойрсон олон жижиг улсуудын асуудал эмзэг болж ирэв. Орос Гүржийг намалдаглаж, Крымыг өөртөө нэгтгэв. Хятад Бутанд цэргээ оруулж, өмнөд хятадын тэнгист хахирлаж эхлэв. Энэ хооронд Монголд ганцхан царигийн хэрүүл л үргэлжилсээр. Сүүлдээ Монгол улс царигаар тас хуваагдав. Эх оронч өргөн царигийнхан, урвагч нарийн царигийнхан болцгоов.

Ер нь цариг гэж юу юм бэ. Царигийн ач холбогдол хор хохирол юу юмб. Энэ тухайд надаас өмнө дэндүү их бичсэн, үзүүлсэн тул нуршилгүй орхисон нь дээр байх.

Харин нарийн царигаар хятадын танк орж ирэх тухайд хэдэн үг хэлье. Орчин үеийн дайны технологи төмөр зам ашиглахаа болиод уджээ. Хуягт галт тэрэг, эсвэл цэргийн ложистикийн цуваануудад төмөр зам ашиглаж хийж байгаа дайн 2-р дайнаас хойш гарсангүй. Солонгосын хойгийн дайнаас хойш асар өөр технолгиор дайтах болов. Хамгийн сүүлд төмөр замд байрлах баллистик пуужингийн платформд зориулан ЗХУ БАМ гэдэг асар өртөгтэй бүтээн байгуулалт хийсэн ч ашгаа өгсөнгүй. Америкийн сансрын технолги, пуужингийн довтолгооноос хамгаалалтын систем хөгжсөнөөр ЗХУ хамгаа барж барьсан БАМ-ыг хэнд ч хэрэггүй гарлага болгоод хувиргачихав. Үр дүнд нь үндэсний санхүүгийн ресурсээ үр ашиггүй бүтээн байгуулалтанд шавхсан социализм нь нуран уналаа.
Сүүлийн 20 жилд эдийн засаг, технологи эрчимтэй хөгжсөнөөр дэлхий олон армийн цэргийн инженерийн ангиуд ганц шөнийн дотор бүхэл бүтэн бүтээн босголт байгуулах хэмжээнд тулж ирлээ.

За яахав Монголчууд бид сэтгэлийн хөөрлөөр өргөн царигтай зам тавилаа гэж бодъё. Бүтээн босголтын зардал мардал талийх ч дүүрч. Ухаж гаргасан нүүрс нь тээвэрлэлтийнхээ зардалд шатаад дуусах нь ч бас дүүрч. Ашиг машиг хөгжил мөгжил бол хүлээж л байг цаашаа. Өргөн цариг тавилаа гээд Хятад Монголыг эзлэх санаархлаа орхих нь юу л бол. Тэд  довтлохдоо хүрвэл тэр замыг ганц шөнийн дотор хуулж хаяад нарийн царигтай зам залгаад тавьчих боломжтой болсон нь таамаглахад түвэггүй. Тэдэнд ердөө л бэлэн болсон төмөр замын далан нь байхад л хангалттай юм. Өөрөөр хэлбэл цариг ямар ч ач холбогдол, үр нөлөөгүй хамгаалалтын хэрэгслэл болчихоод байна. Мөн адил ажлыг байдал эвгүйцвэл Оросын армийн инженерийн ангиуд ганцхан шөнийн дотор хийж өргөн царигтай зам зөрүүлээд тавьчихаж чадна. Төмөр замыг ийм конвейраар хийх ажил аль БАМ-ын үед ЗХУ-д өргөн нэвтэрсэн байсныг та бид мэднэ. Иймд царигаар хамгаалах систем ямар ч нэмэр болохгүй нь тодорхой байна.

Бидэнд БАМ-2ыг Өмнөговьд байгуулах шаардлага байна уу? Та юу гэж боддож байна?
Тэгээд очиж очиж өр тавьж барих нь хэр зөв юм? Үнэгүй барьчих боломжоо яагаад ашиглаж болохгүй гэж? Эм.Си.Эс-ийн төмөр замыг элэнцгээ хийж зогсоов гэдэг асуултууд ч цаашид үргэлжлэнэ.
Нэгэнт царигийн хамгаалалт эффективный биш нь тодорхой байхад төмөр замын тээвэрлэлтийн зардлаа муйхраар нэмэх нь үнэхээр тэнэг хэрэг болох буйзаа. Бид 3 долларыг нүүрсний шилжүүлэн ачилтанд зарцуулах уу, эсвэл тэр 3 доллараа хуримтлуулж батлан хамгаалах чадвартаа хөрөнгө оруулах уу гэдгээ сонгох л хэрэгтэй санагдаж байна. Хэдэн триллионоор хэмжигдэх тонн нүүрс, хүдрийн асуудал яригдаж байна. Үүнийг 3-р үржүүлээд нэг үз дээ. Батлан хамгаалах хүчин чадалд мөнгө хэрэггүй гэж үү. Зөвхөн царигаар хамгаалж дөнгөх үлгэрт хэдийн болтол итгэх ёстой вэ?

Гео аж үйлдвэр
Ленин үхмэгц иргэний дайныг хурдхан дуусгаад Сталин улс орноо хүнд үйлдвэржүүлэлтийн ажилд ташуурдан оруулсан түүхтэй. Голдуу Дон, Днепр, Ижил мөрний сав газруудаар мөн Москваг тойрсон эртний дархчуулын хотуудаар үйлдвэржүүлэлтийн аян өрнөсөн. 15 жил зогсоо зайгүй бүтээсэн. Олон амь, олон алт энэ ажилд урссан даа. Баку нефтийн нөөцөд тооцогдож байсан бол Урал, Сибирийг ирээдүйн түүхий эдийн нөөц гэж үзэн үйлдвэржүүлэлтэнд хамруулсангүй.
Гэвч зураач мэргэжилтэй ч геополитикийн хорхойтой нэгэн эр Европд дайны гал үлээж Сталины үйлдвэржилтийн төлөвлөгөөнд маш том засвар оруулахад хүргэсэн билээ. Дайны эхний цагуудад л Днеприйн дэргэд бүтээсэн болгон үнс нурам болов. Бүтэн үлдсэн хэсгийг нь улаан арми ухрахдаа дэлбэлж устгахаас өөр аргагүй болж байлаа.   Дон, Ижил мөрөн, Ижевск, Тверийн үйлдвэрүүдийг яаралтай Уралын нуруу руу нүүлгэв. Ингэж асар их үнээр байгуулсан аж үйлдвэрээ Сталин арай гэж нутгийнхаа гүнд сэргээн барьж байж нэг аврав.  
2008 оны 7 сарын 1-ний ардын бослогоор 5 иргэн амь насаа алдав. Үндэсний эвлэрлийг эрэлхийлсэн Ерөнхий сайд С.Баяр Ардчилсан намаас 5 сайд засагтаа урьж оруулсанаар аж үйлдвэржүүлэлтийн амбиц босч ирлээ.  Монголд баялаг байна уу? Байна. Зах зээл ойрхон байрлал байна уу? Байна. Үйлдвэр барьчих газар байна уу? Байна. Монголчуудад хөгжих хүсэл эрмэлзлэл байна уу? Байна. Аж үйлдвэр ярьдаг ардчилсан сайдтай анхны таван жил ийм л цаг үед байлаа. Гэвч ярианаас цааш бас л явсангүй.

Яагаад?
Мэдээж хэрэг хөрөнгө оруулагчид олдсонгүй. Олдсонгүй ч гэж дээ үргэчихлээ. Бас л яагаад?
Төмөрлөгийн үйлдвэр бол 20-р зуунд улс орнууд босож ирж байсан арга мөнүү гэвэл мөнөөсөө мөн юм. Гэвч цаг үе өөр болжээ. Технологийн тренд эрчимтэй өөрчлөгдөж байгаа нь хөрөнгө оруулагчдыг дэлхий даяар хүнд аж үйлдвэрүүдэд хөрөнгө оруулахад болгоомжлолд хүргэж байгаа нь нууц биш юм. Дэлхий даяар олон олон хүнд үйлдвэрүүд хаалгаа барьж зэлээ эвхэцгээж байна. Хүнд үйлдвэрийн хөрөнгө оруулалт Монголд яагаад амжилт олох ёстойг хэн ч баталж өгч чадахгүй байгаа нь факт. Альтэрнэйт энержи эх үүсвэрүүд буй болж хүч түрж байгаа нь малтмал түлшийн төлөө дайтах биш, харин байгаагаагаа хурдхан зарж мөнгө болгож авах алааныг эхлүүлж орхилоо. Саяханы Украины хямрал бол цаагуураа Европын зах зээлийг булаалдсан Америк занарын хий, Орос байгалийн хийн корпорацуудын тэмцэл л юм. Ойрхи дорнодод болж буй өнгөт хувьсгал, дайн тулаануудыг ч энергетикийн хувьсгалаас өмнө нефтийн нийлүүлэлтийг дангаараа эзэмшихийн төлөөх цаг хожих тэмцлийн хэсэг л гэж ойлгож байна.

Долоо хоногийн өмнө АНУ-н тэрбумтан Элон Москийн Тэсла компани цахилгаан тэрэгнүүдийнхээ бүх патентыг нээлттэй ашиглахыг зөвшөөрч орхилоо. Энэ юу гэсэн үг вэ гэвэл холгүй ирээдүйд цахилгаан тэрэг хүч түрэн орж ирнээ л гэсэн үг юм шүү дээ. Мэдээж хэрэг цахилгаан тэрэгний моторын үндсэн түүхий эд болох зэс үнэд орох нь дамжиггүй ч суудлын тэрэг хийдэг бас нэг үндсэн түүхий эд болох гангийн үнэ унах ирээдүйг бас тулгаж орхиж байгаа юм. Учир нь цахилгаан тэрэг энергийн алдагдалыг бууруулахыг тулд хөнгөн байх шаардлагатай, хөнгөн байхын тулд хөнгөн материалаар хүнд төмөр куузуугээ солихоос өөр аргагүй болж ирнэ. Өнөөдрийн байдлаар цэрэг, нисэх онгоцны технолгид нийлэг композит нэвтрээд бараг дуусч байна. Америк цэргийн дуулга композит байдаг гэвэл та нар итгэх үү. Энэ технологи авто индустри руу ганцхан үсрээд л ороод ирэхэд бэлэн болчихсон хүлээж байгаа. Ганц үгээр хэлбэл гангийн хэрэглээ ирэх 20-30 жилд эрс буурах нь тодорхой болчихлоо. Үүнийг дагаад коксжих нүүрсний хэрэглээ ч бас буурч л таарна. Өөрөөр хэлбэр Х.Баттулга сайдын visionary план биелэхэд нэлээн хүндрэлтэй байдал үүсэх нь.

Цагтаа бид утсан холбооны хөгжлөөс мулт хоцроод үүрэн холбооны технологи руу түрүүлж орсноор оросыг энэ тал дээр бараагүй хаячихаж билээ. Миний бодлоор үйлдвэржүүлэлтийн тухайд Монгол улс шонгийн мод зоож холбоожуулдаг ажлыг л давтан хийх гээд байх шиг байна.

Би Сайншандын аж үйлдвэрийн парк гээчийн макетийг 2009 онд Австралид суралцаж ирсэнийхээ дараа анх ЗТБХБЯ-ы корридорт харсан юм. Тавын таван төмөрлөг, химийн үйлдвэрийн комплексийг бөөнд нь бөөр бөөрөөр нь залгаад төмөр зам салаалан барих төлөвлөгөө харагдсан. Нислэгийн аюулгүй байдлын чиглэлээр номын дуу сонссон надад төрсөн хамгийн анхны сэтгэгдэл бол ямар нэгэн үйлдвэрлэлийн том осол аль нэг плант дээр нь гарахад энэ комплекс бүхэлдээ зогсохоос өөр аргагүй болох юм байна даа гэсэн бодол байв. Одоо ч миний тэр бодол хэвээрээ.

За яахав дэлхий технологийн трендийг нулимж орхъё. Өр зээлэндээ баригдаад ч хамаагүй улс орноо аж үйлдвэржсэн орон болгоодхоё, хятадаас л хараат биш болж байвал болоо. Танкаа ч хийх төмөртэй болох нь гэж бодож байгаа эх орончид олон байгаа нь сошиал ертөнцөөс илт харагдаж байна.

За яахав та нарынхаар үйлдвэр баръя. Тэхдээ яагаад заавал Сайншандад гэж?
Сайншанд бол цэрэг стратегийн хувьд хамгийн буруу байрлал. Баттулга сайдаа нөгөө хятадын түрэмгийлэлээс болгоомжилж царигийн хэрүүл үхэн хатан хийдэг чинь яалаа? Сайншанд бол хилээс Т-72 танкаар 2 цаг, Су-23 бөмбөгдөгчөөр 8 минут, газар газар ангилалын пуужингаар 2 минут хүрэхгүй ойрхон байрлал юм.   Улс үндэснийхээ хамгаа барж, хуруу хумсаа малтаж байж босгосон бүтээсэнийг ганцхан онгоцны ганцхан цохилтоор сөнөөх боломжийг олгох төлөвлөгөөг та хийлээ гэж үү? Тэр олон гео-нууд танд юу ч зөвлөсөнгүй юу? Эсвэл Сайншандын парк саарал толгойтой улс төрчдийн сонгуульд л хэрэгтэй шоу юу? Арай л үнэтэй шоу санагдахгүй байна гэж үү?

Миний санаа бол аж үйлдвэр барьж болно. Гэхдээ Сайншанд бол яавч байрлал нь биш. Үйлдвэрүүдийг Улаанбаатар air defense sector-н ард буюу Эрдэнэт Дарханын районд тараан байрлуулах нь гео стратегийн хувьд хамгийн зөв шийдэл юм. Эгийн голын УЦС баригдвал цахилгаан хангалт асуудалгүй болж, гүний биш хөрсний усны дундаршгүй нөөц, бэлэн төлөвшиж суурьшсан өндөр чадвартай ажилчин анги, эдгээрийн хэрэгцээг хангах эрчимжсэн хөдөө аж ахуй бүгд хойд Хараа, Орхоны бэлчирт бэлхэнээ байж байна.

Тэгээд ч хятад биднээс боловсруулсан бүтээгдхүүн аваад байх нь юу л бол. Түүхийгээр нь л авч өөрийн үйлдвэрүүдээ ажилтай байлгахаа л бодох биз. Бидний хувьд хятад руу түүхий эд л экспортлох ганц л сонголт байгаа. Харин бид түүхий эдээ алс хол тээвэрлэвэл ашиг олохгүй. Нүүрс, хүдрийн боловсруулалтыг зөвхөн алсын тээвэрт зориулж л хийх ёстой юм шиг санагддаг. Алсын зах зээл гэдэг маань Европын зах зээл л гэсэн үг бидний хувьд.
Эрдэнэт, Дарханд нүүрс хүдэр хүргэхийн тулд Өмнөговь-Хархорин-Эрдэнэт чиглэлд Орхоны хөндийг өгсүүлэн өргөн царигтай төмөр зам барьж болохгүй гэж үү? Дорнодын тал руу далийлгаж даацгүй элсэн дээгүүр төмөр зам татсанаас ч хамаагүй бага зардал гарах бий вий. Далимд нь Хар Хориноо ч босгоод авна. Хар Хорин босвол Монгол босно гэсэн Ц.Элбэгдоржийн үг бий. Төрийн тэргүүн ч энэ үгээ хэрэгжүүлэхийг дэмжиж нь дамжиггүй байх.

Хархоринд төмөр зам очвол Монголын олон асуудал шийдлээ олох болно. Нийслэл нүүж, утаа сарнин, баруун аймгууд алслагдсан байхаа болино. Нэгэнт Хархоринд төмөр зам хүрчихвэл Идэрийн голыг өгсүүлээд Могойн гол, цаашлаад Увс, Ховд руу төмөр зам залгах боломж ч гарна Эрдэнэт-Дарханы аж үйлдвэрийн район түүхий эдийнхээ нийлүүлэлтийн уулзвар дээр, зорилтот зах зээлдээ хамгийн ойр байрлах боломжтой болох юм биш үү.

Тэхдээ л ер нь бол хүссэн ч эс хүссэн ч Монголын уул уурхайн түүхий эдийн ихэнхийг Хятад л шингээх болно. Иймд айж эмээж, улс төрчиж шоудалгүй нарийн царигтай замаа Говиос урагш тавьчих л хэрэгтэй. За тэр найман замаар сэтлэх нь ч юу юм. Харин ч ганц хоёр ачаалал ихтэй чиглэлээр урагш нь залгаж амжвал Шанхай-Алмата-Европын тив хоорондын төмөр замын корридорт цаг алдалгүй түвэггүй холбогдох боломж үүсэх байх.  Энэ бол Европ чиглэлийн тээвэрт Оросын транзит тээврийн хараат байдлаас гарах бас л нэг сайхан боломж. Өргөн царигтай Казакстан дамжин өнгөрөх төмөр замыг нарийн байх асуудлыг жилийн өмнө шийдчихлээ. Тэд Хятадаас, нарийн царигаас айхгүй байна. Бид айсаар байх гэж үү. Айсан хүнд аргал хөдөлнө гэдэг шиг аль юмнаас агшиж амьдрах гэсийн бэ.
Монголд ирж лекц уншиж байсан Харвардын профессор Майкл Портерын 5 форс гэж ойлголт эдийн засгийн шинжлэх ухаанд байдаг. Монополь нийлүүлэгч, монополь худалдан авагчаас байнга зайлсхийж, өрсөлдөөн үүсгэж байх шаардлагатайг Портер сануулдаг. Ашигтай ажиллахын тулд индустри дотроо хэт өрсөлдөх нь осолтойг ч анхааруулдаг. Бас орлуулах бүтээгдхүүний трендийг анхаарч байхыг сургадаг. Бизнесээ хэт ашигтай харагдуулж шинэ өрдөлдөгч нэмэхээс ч болгоомжлохыг бас ухааруулдаг.

Майкл Портерийн анхааруулга Монголд 180 хэм эсрэгээр хэрэгжсээр удлаа. Шатахуун 100 хувь нийлүүлдэг нэг хөрш, нүүрс 100 хувь худалдан авдаг нөгөө хөрш, дээр нь хоорондоо өрсөлдсөн зэсийн 2 аварга үйлдвэр, нүүрсний 10 уурхай Монголд байна.  Үр дүнд нь худалдан авахдаа өндөр үнэнд алуулаад, зарахдаа хямд үнэнд шатаж байна.
Говиос өмнө тийш нарийн, умард зүгт өргөн царигтай зам барих нь монополийг халах эхний алхам байх болно. Гэхдээ бид умар чиглэлийн замаа бараг ашиглахгүй байх. Харин Хятадын нүүрс худалдан авах үнийг тогтворжуулах, өндөр байлгахад л энэ зам хэрэг болно. Холимог царигт шилжих нь геополитик, цэрэг стратегийн хувьд ч бас боломжийн санаа. Орос Хятадын зөрчилдөх цэгийг Таван Толгой хавьд барьж байхад манай тусгаар тогтнолд ч хожоотой санагдаж байна.

Яамаар ч юмбдээ
Ийм нэг санал байна. Царигийн халуурлаа зогсооцгооё. Холимог царигтай улс болъё. Төмөр замын бодлогоо өөрчилье. Ирэх 10-15 жилд амжиж жаахан нүүрс зараадхая. Монгол хүн бүрийг саятан болгох боломж манай хөрсөн доор бий. Учир нь бидний баялаг Норвегийнхоос хамаагүй их, харин бид норвегчуудаас хамаагүй цөөхүүлээ.

Мөнгөжиж аваад олсноороо дэлхийн жишгийн сайхан бизнес хийцгээе л дээ. Мөнхөд шороо ухаад байж таарахгүй биз дээ ингэхэд. Хүнд үйлдвэр гэдэг чинь нөгөө талдаа шороо л ухаж самарнаа л гэсэн үг шүү дээ. Арабууд байрлалаа ашиглан агаарын тээврээр дэлхийд танигдаж байна. Синга худалдаагаар, Тайвань тоосжилтгүй чийглэг агаарынхаа давуу талыг ашиглан майкрочипний үйлдвэрлэлийг хянаж байна. Дэлхийтэй ингэж холбогдож чадсан улсуудыг дайрч мөхөөх тэнэг улс лав байхгүй биз. Дэлхийтэй хөршөө даван холбогдох боломж бол агаарын тээвэр л юм. Үүнийг Ерөнхийлөгч 10 жилийн тэртээ ч хэлж л байсан. Сэтгэхүйн тамын тогооноосоо нисэн гарцгаая.

Хэн ч  хөршөө сонгодоггүй. Ямар ч сүпер улсад хөршөөсөө холдоод нүүчих боломж байдаггүй. Энэ тавилан бидэнд ч хамаатай. Бид арга эвийг нь олоод 10 саяулаа болтлоо тэсэж, хөгжиж, үржээд авах л хэрэгтэй байна. Дэлхий дээр 2 л нүүдэлчин үндэстэн бий. Нэг нь Монголчууд, Нөгөө нь жүүдүүд. 8 сая жүүд тэрбум арабыг чичрүүлдэгийг дэлхий гэрчилнэ. Бид жүүдүүдээс дутахгүй бэхжиж тэрбумаар тоологдох хөрштэйгөө зиндаархан харьцах цаг ирж л таараа. Харин тэр болтлоо хөгжих бүх л боломжийг ашиглах учиртай юм шиг санагддаг.
Мэдээж манай хөршүүдэд хөгжин цэцэглэсэн Монгол гэдэг хөрштэй байх нь таалагдахгүй. Тэд бидэнд хөгжих боломжийг ч тэгтлээ их олгохгүй байх. Орос ч тэр, Хятад ч тар хавчиж болох бүхнээр хавчиж хясах л болно. Учир нь цэцэглэн хөгжсөн Монгол бол тэдгээр улсуудад байх Монгол угсаатны үндэсний үзлийг өдөөн сэргээх аюул нь байх юм.
Гэхдээ бидэнд хөгжиж байж, глобалчлагдаж байж, дайсантайгаа наймаацаж байж, нөхөртэйгөө найраагүй болж сурч байж л тэсэн гарахаас өөр сонголт байхгүй. Шүлэгч, найрагчдаар дүүрсэн Өвөр Монголд монгол үндэстэн мөхөж байгаа шиг  хувь заяаг бид хүлээн зөвшөөрч болохгүй юм шүү.
Танд энэ талаар юу бодогдож байх юмб?

21.06.2014