найргийг дээдийн оюун санааг хадгалж, зуун болоод мянганы чинадтайд хүргэх зөөгч гэж болох юм. Ямар ч өндөр технологийн дижитал төхөөрөмжөөр дүрслэн бичиглэж үл чадах долгисыг зөвхөн яруу найраг л тогтоон барина. Яруу найргийн өөр нэгэн гайхамшиг нь тухайн хэл сэтгэлгээний үнэт зүйлсийг хадгалан өвлүүлэгч болохын хувьд оюуныг дээдлэгч хүмүүст бол үнэт очир эрдэнэсээс ч үнэтэй буюу.

Материаллаг баялагт хэт шунан шимтэгч өдгөө цаг үед яруу найргийн ханш буурсан гэх буюу технологи хэт өндөр хөгжсөн зарим оронд яруу найраг үгүй болж байгаа мэтээр ярих болсон ч өнөөдөр манай дэлхийд зуу зуун сая хүн яруу найраг дахь тайлагдашгүй дотоод эрчим рүү нь шимтсээр, хүн төрөлхтөний яруу найргийн эрдэнэсээс дотоод оюунаа ариусган гэгээрүүлж, яруу найргаас үлэмжийн чанарыг олж нээсээр байна.

Монголчуудын бүтээсэн яруу найргийн гайхамшигууд гэвэл бид юу юуг нэрлэж, тэрхүү эрдэнэсийн санд оруулах вэ? хэмээх асуултыг өөртөө тавьж бичсэн шинэ номынхоо эхээс товчлон эхэн удаад дараах есөн гайхамшигийг нэрлэж байна.

1.“Хос уянга”, “Ертөнцийн гурав” хэмээх очир алмааз

Хамгийн их санаа хийгээд утга уянгыг хамгийн цөөн үг, хэм хэмнэлээр яруу найраг болгон цогцлоох урлаг бүхий л улс үндэстэнд буй. Тэдгээрийн дотроос эртний Персийн Омар Хайямын “Рубай” хэмээх дөрвөн мөрт, Японы Мацуо Башёгийн “Хайку” хэмээх арван долоон үет /гурван мөрт гэх нь буй/, Исакава Такубокугийн “Танка” хэмээх атга эм буюу таван мөрт, Түвдийн Гунгаажалцаны Субашидийн дөрвөн мөрт, Энэтхэгийн Рабинадраат Таагүрийн “Ирсэн шувуу” хэмээх богино хүүрнэл шүлэг, Өрнө дахины “соннет” хэмээх 14 мөртүүдийг дэлхийн яруу найргийн эрдэнэсийн сондорууд хэмээн зүй ёсоор үздэг билээ.

Тэдэнтэй эн зэрэгцэх яруу найргийг монголчууд бүтээсэн нь “хос уянга” хэмээх товчит, “ертөнцийн гурав” хэмээх гуравт болой.

Сайн юманд үр буй

Муу юманд мөр буй

хэмээх хос уянгын зэрэгцүүлэл, хэм хэмнэл, шүлэглэх ур утга уянга гэх мэт олон зүйлийг дээрхээс шууд ажиглаж болох бөгөөд сайн бүхэн урган төлжих арвижих нэгэн санаа, муу бүхэн ул мөрөө үлдээх боловч цагийн элэгдэлд элрэн арилахын хоёр дахь санааг үгүүлэх болой.

Үгийг үг болгох

Үгүйг бий болгох

...

Айл хүний амь нэг

Саахалт хүний санаа нэг...

гэх мэтээр монголчууд өдөр тутмын яриандаа зүйрлэн хэлж буй хэдэн зуун мянган билиг дотроос дээжлэн сорчилбоос “нэгэн хас хуурцаг дүүрэн очир алмаас” тунарах болой.

Орчлон

Гаслан...хэмээх хоёрхон үг, дөрөвхөн үе энэ хос уянга бол манай дэлхий дээрх хамгийн товчхон мөртлөө хамгийн их санааг багтаасан шүлэг байж ч магадгүй юм.

Тэнгэрт багана дутуу

Дэлхийд бүслүүр дутуу

Далайд таглаа дутуу...

гэх /ертөнцийн гурван дутуу/ шүлгийн ур, уран санааг тайлбарлах нь илүүц буй заа. Үүнд зохиогдсон цаг үеийн хүмүүний ухааны далайц байхын хамт ирээдүй судлалын холч билгүүн хараа ч бас хадгалагдсан байна. Бидний олж цуглуулснаар ертөнцийн гурав хэмээх 300 орчим гурван мөрт шүлэг буй. Ертөнцийн гурав бол утга уянгын нэгэн их санааг илэрхийлсэн нүүдэлчний тулгын гурван чулуу мэт урлал ажээ.

2.Монгол их хөлгөн туульсууд буюу тэнгэрийн найраг

Энэтхэгийн “Раамачандраан туульс”, Грекийн “Иллиада”, “Одиссей”, Францын “Роландын дуулал”, Оросын “Игорийн хорооны тууж”, Персийн “Шахнаме”, Киргизийн “Манас” тэргүүтэн хүн төрөлхтөний туульсын яруу сайхан сор бүтээлүүдийн зиндаанд “Монголын нууц товчоо”, “Гэсэр”, “Жангар”-ын туульсуудаа товойлгон, тод томруунаар гаргаж ирэх нь өдгөө цагийн монгол мэргэдийн эрдэм оюуны чансааг сорих үйлс төдийгүй, улсын алтан хайрцаг дотор байх бодлогын хэрэг гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой буй заа. Монгол туульс нь зөвхөн дээрх гурав төдий бус аа. Хэдхэн цагаас эхлээд хэдэн сараар аялгуулан хэлдэг их хөлгөн туульсууд үе үеийн үлгэрч туульчдын цээжнээс тэнгэрийн эрчимээр ундран цэцлэгдэж гараад дараа дараа үедээ дамжин уламжилсан нь ч бий. Эзэн хүнтэйгээ элэрэн мартагдсан нь ч буй. Баруун Монголын алдарт туульч Парчины хайлсан “Хан Харангуй” туульсийг өнгөрсөн зууны эхээр А.Бурдуков тэмдэглэн авч профессор В.Котвич руу Санктпетербург хотноо илгээснээр монгол тууль судалгааны эргэлтэнд оржээ. Парчины хайлсан “Бум эрдэнэ” туульс 5000 мөр шүлэгтэй бол амаар уламжлагдан ирээд ХХ зууны эхээр бичигт тэмдэглэгдсэн “150 насалсан хөгшин луу мэргэн хаан” хэмээх туульс 14000 мөр шүлэгтэй ажээ. Туульсийн нэгэн гайхамшиг бол ундран гарахдаа домог түүхийг өрнүүлэн үгүүлэхийн хамт, тэнгэрс, уул усны эзэн савдагийг баясган тайтгаруулах шидийн хүчийг үзүүлэх увдистай. Монгол туульс бол хүмүүний ой санамж, оюуны багтаамж, илэрхийлэх ур чадварын гайхамшиг болохын хувьд хүн төрөлхтөний аман билиг, цэц-найргийн охь, монгол хэл соёлын их эрдэнэс бөлгөө.

3.Дэлхийд ганцхан хувь чулуунд шингэсэн яруу найраг

Монголын эх оронч, яруу найрагч “Чөөхүр” хэмээх Цогт тайж бээр 1621 оны намрын эхэн сард Хангай ханы Цэцэрлэгийн хойд ууланд авлаж явахын цагт авга эгчээ дурсан санаж нэгэн шүлэг хайлсан нь түүхэнд “Цогтын чулууны бичиг” хэмээн алдаршжээ. Цогтын цэцэлсэн шүлгийг Эрх хиа тэмдэглэн авсныг гурван жилийн дараа Дайчин хиа, Гүен баатар хоёр Дуутын хар чулуунд сийлэн мөнхөлснөөр бидний үед хүрч ирсэн юм.

...Хол ойроос хулгай хийгч хүн хийгээд

Хотыг эргэн гэтэгч чоно хоёрын

Илт бие дүр өөр боловч

Идэхүйг хүсэх сэтгэлийн агаар нэгэн буй

хэмээх 28 мөр шүлэг бол 400 шахам жилийн өмнө зохиогдсон монгол яруу найргийн гайхамшигт дуулал болой. 2021 онд энэ шүлэг зохиогдсоны 400 жилийн ой болно. Цогтын хаднаа мөнхөрсөн энэ шүлэг бол үгийн урлагийн үнэт зүйлсийг Монголчууд хэрхэн үнэлэн дээдэлж ирсний түүхэн гэрч төдийгүй монгол бичиг соёлын ховор чухаг дурсгал юм. Яруу найргийн очир эрдэнэсийг байгалийн хад чулуунд ийм гайхалтай уран тод бичиглэлээр сийлбэрлэн мөнхөлж үлдээсэн нь хүн төрөлхтөний түүхэнд нэн ховор үзэгдэл билээ. Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутаг дахь Цогтын бичигт чулуу алга боллоо хэмээн хэвлэлээр гарсан шуугиан нь азаар цуурхал байсан ч хатуухан сануулга болсныг төр улс анхааралдаа авсан буй заа хэмээн найдъя.

4.Хаадаасаа харцаа хүртэл шүлэгч ард түмэн

Чингис хааны “Оюун түлхүүр” тэргүүт билиг сургаалиуд бол монгол яруу найргийн эрдэнэсийн дурсгалууд мөн.

Алд бие минь алжааваас алжаатугай

Аху төр минь бүү алдартугай

Бүтэн бие минь зовбоос зовтугай

Бүрэн улс синь бүү сандартугай...

гэх тэргүүт үгс нь хойчийн хаад, төр улсын жолоо баригчдад илгээсэн мөнхийн сануулга бус уу. Чингисийн билиг сургуулиудад энэ мэт гайхамшигт шад олон буйг эрхэмлэн саналтай. Хувилай хааны “Чун Шан ууланд төрсөн сэтгэгдэл”, Тогоонтөмөр хааны “Мингийн жанжинд илгээсэн шүлэг”, Тугтөмөр хааны “Хөх гүйлсийн шүлэг”, Мандухай сэцэн хатны “Тангарагийн шүлэг” тэргүүтэн нь төрийг илдээр засахын зэрэгцээ эерүү ухаан эрдэм билгийг онцгой эрхэмлэж байсны тод гэрч болой. Хаадын билиг өрлөг сайдуудад ч хамаатай аж. Сөнөдийн Гилгүүдэй баатарын хаан эзнийхээ цогцосны дэргэд хайлсан шүлэг, Юань гүрний үеийн жанжид болох Баян, Агай гүнж тэргүүтний шүлгүүдийг дурдаж болох юм. Эгэл ард нь ч шүлэг найраглал олныг туурвиснаас “Аргасан хуурчийн домог”, “Чингисийн есөн өрлөгтэй өнчин хөвгүүний цэцэлсэн шастир”, “Эр хоёр загалын тууж”, Ижил мөрний хөвөөнөөс олдсон “Алтан ордны үйсэн дээрх бичиг” хэмээн алдаршсан эгэл цэргийн уянгат дуулал тэргүүтэн бол монголчуудын түүхэн цаг үеүдийн тусгал төдийгүй, яруу үгүүлэхүйн цэцэн мэргэн шүлэг найргийн шүр сувд мөн.

5.Нэгэн ам бүлээс таван шүлэгч

Монголын уран зохиолын түүхэнд нэгэн содон хувь заяа тохиосон нь Чингис хааны алтан ургийн тайж Түмэд баруун хошууны “Шударга бат хороо”-ны монгол сурвалжтан Ванчинбалынд /1795-1847/ дөрвөн яруу найрагч хөвгүүн төрж бойжсон явдал юм. Ванчинбал Монголын түүхэн уран зохиолын “Хөх судар” хэмээх романы эхний 8 бүлгийг бичсэний дотор олон шигтгэл сул шүлэг оруулсан байдаг. “Хөх судар”-ын 61 бүлгийг Ванчинбалын бага хөвгүүн Инжинаши /1837-1892/ 10 гаруй жилийн туршид бичиж туурвижээ. Инжинаши бол түүхч, зохиолч, яруу найрагч, зураач, утга зохиолын онолч байлаа.

Инжинаши,

Мянган оны учир шалтгааныг бийр бэхэсэээс асууж

Мяралзан эрээлжлэх үйл явдлыг судар бичиг лүгээ хэлэлцмүй

Миний энэ бие хэл сэтгэл гүнээ чилсэн шалтгааныг

Мятарш үгүй хожмын мэргэд айлднам болов уу үгүй юү?

хэмээн халаглан шүлэглэсэн нь буй. Ванчилбал тайжийн их хөвгүүн Гулиранса нь /1823-1851/ XIXзууны онцгой авъяаслаг шүлэгч бөгөөд 29 насалсан богино хугацаандаа 90 орчим шүлэг дуулал туурвиж, “Сүн улсын хүйтэн уулын бичиг” хэмээх алдарт туурвилыг монголчилжээ.

Гулиранса,

Өнгө чинь гурван хаврын тоорын цэцэг мэт

Үнэр чинь есөн намрын сүмэн өвс адил

Үсний хар, эгнэгт бэхсийн харыг даранчадаад

Үнэн улаан яахин, түүний уруулынулааныггүйцмүй

гэх мэт олон гайхалтай уран шүлэг бичиж үлдээжээ. Ванчинбалын 5-р хөвгүүн Гунначуг /1833-1899/ 35-хан насалсан боловч багаас шүлэг бичиж, зураг зурж, яруу найргийн онол, монгол хятад шүлгийг харьцуулан судалсан бол 6-р хүү Сүнвэйданзан /1834-1898/ түүхч, гарамгай орчуулагч, яруу найрагч байлаа. Тэрбээр Гулирансын дуусгаж амжаагүй “Хүйтэн уулын бичиг”-ийг гүйцээн монголчилжээ. “Хөх судар”-ын нөхвөр дэвтэрийн зарим бөлгийн өмнө Сүнвэйданзаны шүлгүүдийг оруулсан байдаг. Ванчинбалынханы яруу найраг нь тэдний монголын эртний уламжлалт шүлэг хийгээд нанхиад утга зохиолын боловсрол, манж төвд хэл соёлын нөлөө бүхий өвөрмөц содон, нэн торгомсог уран тансаг туурвилууд байдаг юм.

6.Яруу найргийн хүлэг мориор гэгээрэлд хүрсэн найрагч

Монголын гучин гурван говийн аглагхан нэгэн чөлөөнд мэндлээд нартад аж төрсөн 53 насандаа хүмүүний оюун сэтгэлгээний дээд аглагт хүрч гэгээрсэн Говийн V ноён хутагт Данзанравжаа бол хүн төрөлхтөний яруу найргийн хойморийн сэнтийд заларвал зохих агуу их зохист аялгууч мөн болой. Азтай нь гэвэл, Равжаагийн шүлэг дуулал, “хазгар өвгөдийн хар авдараас” “хахир говийн хад агуйгаас” олдсоор байна. Харамсалтай нь гэвэл Равжаагийн яруу найргийн үнэт зүйлсийг өнөө болтол бүрэн таньж нээгээгүй байна. Равжаагийн шүлэг дуулалуудын эхэнд байх бясалгал залбиралын шадуудыг тарнич – егүзэрийн самадид оршихуйн төвлөрөл –шүлэг дуулалдаа шингээсэн адистэд жүд гэх талаас нь тунгаах ёстой. Хутагтын шүлгүүдийг морин дэл дээр яваа янаг амрагийн гансралын дуун мэт ойлгох нь олонтаа. “Цэвцгэр хурдан шарга”, “Сэргэлэн зант цагаан”, “Наранзул хул”, “Гишгэдэлт хээр”, “Дөмөн” тэргүүт Равжаагийн яруу найргийн хүлгүүд нь сэтгэлийн янаг амрагаа зорин яваа эр хүмүүний хүлэг морин төдийгүй дээд оюунаар бясалгал гэгээрлийн эрдэмд хөтлөх судар тарнийн билгийн хүлгүүд ажээ. Данзанравжаа бээр хутагтын эрдмийн нууц оньсонд нэвтэрээд үзэгдэл бүхнийг яруу төгөлдөрт увдислаж, шүлэг дууллынхаа төгсгөлд “бясалгал дунд ургасан” хэмээн тодорхойлсон байх нь тааралдана. Билгүүн гүүш Л.Хүрэлбаатар багш “...ертөнц хийгээд номын хоёр агуулгатай, янагуухь хийгээд үнэмлэхүйн давхар далд санаатай, залах хийгээд магадлахын хоёр утгатай” хэмээн түүний гүр дууллуудын тухайд хэлжээ. Данзанравжаагийн аялгуун жүд оршоосон “Үлэмжийн чанар”, “Урьхан хонгор” тэргүүт олон дуу нь дуулах бүр адистэд авшигаа улам арвижуулсаар байх утга чанараар “Үлэмжийн чанарыг нэгэнт дуулбал 1000 дара эх уншсантай тэнцэнэ” хэмээн хэлцдэг байх аа.

Данзанравжаа бээр: өөрөө;

Бие гэвч бие биш

Гэгээн хоосон солонго

Хэл гэвч хэл биш

Очирын гүн эгшиглэн” хэмээсэн нь түүний яруу найргийн тухайд хэлж болох хамгийн оновчтой тодорхойлолт авай.

7.Шидэт долгион буюу үгээр увдислахуй

Данзанравжаагийн яруу найраг бол үгээр увдислахуйн гайхамшиг мөн. Анхдугаар Богд өндөр гэгээн Занабазарын “Адистэдийн дээдийг хайрлагч эх” хэмээх залбиралын дуулалыг монголчуудын эв эеийг сахиулахын тухайд жүдэлсэн увдислаг ном хэмээнэ. Ер нь гэгээнтэнүүдийн бясалгалд ургуулан увдисласан гүр дуулалууд хийгээд бөө нарын онгодоор дээд оюунаас ирсэн яруу найргийн өв монголчуудын сан хөмрөгт дотоод эрчимээ хадгалан оршсоор байна. Ойрын эгэл жишээ авахад: Говийн ерөөлч Гэлэгбалсан бээр зохиосон “Тэнгэрээс хур бороо гуйсан шүлэглэл” хэмээх найраг байна. Өөрийн нутагтаа жил дараалан нүүрлэсэн гангийн гачуугаас түмэн олноо гаргах чин хүсэл нь үгийн эрчимд төвлөрөн хуйларч шүлэг бүтээд, олон ардынхаа дэмжсэн уухай түрлэг, итгэл бишрэлээр цэнэглэгдэн идэвхжээд тэр нь байгаль уул ус овоо чулуунд оршин нойрсож асан далд эрчимийг сэргээн өдөөж үүлгүй тэнгэрт үүл хуйлран бөөгнөрөхийн шалтгаан болон бороо орж ган тайлсан ажээ. Монголчуудын уул усандаа тахилга дуулал зохион зориулдаг ёс нь “байгалийн эрхшээл дор сөгдөгч” түмний арга ядсан гуйлт төдийхөн бус, тэнгэр эрхис, байгаль дэлхийн оюун санаатай ойлголцон ярилцаж буй дотоод хүүрнэл хэмээн ойлговоос зохилтой. Үгэн дотор оршигч ийм далд эрчим хийгээд шидэт долгисыг танин барьсан нүүдэлчин монголчууд магтаал, ерөөл, бэлгэ дэмбэрэлийн сайн үгсийн сан хөмрөгийг үй олноор нь бүтээн цогцлоож цээжнээс цээжинд уламжлуулан өвлүүлсэн үгээр увдислахуй нь монгол яруу найргийн онцгой нэгэн үзэгдэл бололтой.

8.Аглагийн аялгуут дуулалууд

Мэргэдийн эрхэт хэмээх Алшаагийн Агваандандар лхарамба бээр сүмийн хязгаарлагдмал гортигоос өөрийгөө чөлөөлөн бяцхан бор гэр барьж аглагт суун олонхи зохиолоо туурвисан гэдэг. Цахар гэвш Лувсанчүлтэм бээр байн байн “цамд суух” хэмээх ёс барьж нийтийн хөл хорьж суугаад бүтээлүүдээ туурвисан байх ахул, эгэл нүүдэлчин шүлэгч Хишигбат “Хос морин сайвар”-ын явдал дунд олон шүлэг зохиожээ. XIXзууны хөдөөгийн жирийн шүлэгч тэрбээр “Ертөнцийг гоо сайхан аварна” хэмээсэн өрнө дахины их мэргэд Л.Толстой, Ф.Достоевский нартай эн тэнцүүхэн хоёр мөрийг бичсэн нь:

Хүмүүн утга уянгыг ойлгож чадвал

Хөлчин чөтгөр хувилгааныг айлгаж чадмуйяа. хэмээжээ. Данзанравжаагийн олонхи шүлгүүд Монголын их говь талыг морь тэмээгээр туулах урт аян нүүдлийн зам харгуйд цогцолжээ. Монгол нүүдэлчин ахуй нь өөрөө яруу найргийн онгод эрчим төвлөрөх, туурвилын таатай орчин болдог онцлогтой аж.

Ийн аглагт аян харгуйд бүтээгдсэн туурвил гэвэл Монгол уртын дууны яруу найраг болой. Уртын дууны аялгууг дэлхий даяар шагшин гайхаж байна. Гэтэл аялгуунд шүтэн барилдсан яруу найргийн найрсал, гүн ухаан, хэл сэтгэлгээний төгөлдөр уянга утгыг танин нээхийг он цаг хүлээж байна.

Энэ сайхан Замбуутивийн наран

Илхэн бүхий дэлхий дээгүүр

Мөхдөлгүй дэлгэрч түгэн

Мандаж мандсаар байдаг билүү та мину зээ

хэмээх “Уяхан замбуутивийн наран” дууны яруу төгс шүлгийг яахин аялгуунаас нь салгах билээ. Монгол уртын дууны гарал үүслийг Хүннүгийн үетэй холбоотой гэдэг. Магад ч үгүй. Түүнээс ч эрт үетэй бас хожуу үетэй холбогдох байх. Тэгэхээр монгол хэл, монгол яруу найргийн эрт ба эдүгээ үеийг хадгалан үлдсэн яруу тансаг уртын дууны шүлэг бол монгол яруу найргийн нэгэн гайхамшиг ажгуу.

9.Он цагийн хүрдийг орчилдуулагч найраг

Хүмүүн төрөлхтөний эгэл бие цогцост буй дотоод цагийн хүрд нь од эрхис, байгаль дэлхийн хөдөлгөөн болох гадаад цагийн хүрдтэй шүтэн барилдана. Ийм шүтэн барилдлагын үүднээс “Дөрвөн цаг” хэмээх байгаль дэлхий, эргэх цагийн хувиралыг хүмүүний аж амьдрал, дотоод зүрх сэтгэлийн хөдлөлтэй холбон бичсэн яруу найраг нь монгол найргийн онцгой шинж бололтой.

Өдөр, шөнө, өглөө үдэш дөрвөн цагийн гишгэдэлтэй, өвөл, хавар, зун, намар дөрвөн улирлын хэмнэлтэй, амьдралын ийм хөдөлгөөн дунд яруу найргийн дөрвөн хөлт бадаг, хүлэг морины дөрвөн туурайн хэмнэлд цэгцэрч ертөнцийн оршихуйг дөрвөөр сүлжих хэлбэр цогцолсон буй заа. Дөрвөн цагийн хэм хэмнэл, цаг агаарын эрс тэс солигдол, түүнийг даган өөрчлөгдөх монгол хүний аж төрөл ахуй амьдрал нь ертөнцтэй дасан зохицох чадвар, авъаяс билиг оюун сэтгэлгээний онцлогийг бий болгосоны илрэл буй нь “Дөрвөн цагийн яруу найраг” юм.

Монголын эртний туульс” Алтай хайлах”-аас эхлээд Данзанравжаагийн “Дөрвөн цаг”, Инжиннашийн “Дөрвөн цаг”, “Д.Нацагдоржийн “Дөрвөн цаг”, Г.Сэр-Одын “Улирал ба би”, Б.Явуухулангийн “Би хаана төрөө вэ”, “Миний араншин”, Д.Нямсүрэнгийн “Дөрвөн цаг” тэргүүт олон гайхамшигт шүлгүүд он цагаас цойлон монгол хүний сэтгэлийн хойморт заларчээ. Ер нь Дөрвөн цагийг шүлэгтээ дуулаагүй монгол яруу найрагч үгүй байдаг нь хүн төрөлхтөний яруу найраг дотор ялгарах онцгойрол мөн. Суут Д.Нацагдорж дуулахдаа;

Өвөл хавар зун намар дөрвөн улирал

Уул ус нар сартай нөхөрлөнө

Хүн бүр өтгөсийг үдэж, нялхасыг угтаж

Мянга мянган жил өчүүхэн ч чөлөө завгүй.... хэмээжээ.

Эх сурвалж: www.mendooyo.com