Ц.Банзрагч. Наадмын өмнөхөн тэрээр Байгаль орчны гавьяат ажилтан цол тэмдгээр энгэрээ мялаасан юм. Шинэхэн гавьяатын ажил амьдралын гараа, амжилт бүтээлийн сонин сайхнаас сонсохоор тэднийхийг зорилоо. Хүмүүсийн нэрлэж заншснаар Модны хоёрт гавьяатынх байна. Гэрийн эзэн, эзэгтэй хоёр зуслан дээрээ амарч байгаад биднийг ирэхийг угтаж”хотын” гэртээ иржээ. Гэрийн эзэгтэй цай хоол төхөөрч, гэрийн эзэн бидэнтэй ярилцахаар бэлтгэн суулаа. Тэднийх энэ байранд нүүж ирээд гурван жил болжээ. Гэр бүлийнхээ зургийг хоймортоо залж мөн олон орны төрийн далбаа байрлуулсан нь ихэд сонин байлаа. Би ч шууд “Та далбаа цуглуулдаг юм уу” гээд асуучихав. “Тийм” гэнэ. Одоогоор 70 гаруй орны төрийн далбаа бий аж. Ц.Банзрагч гуай “Хийморь, сүр жавхлантай” гэсэн бэлгэдлийг нь бодож очсон орон бүхнээсээ төрийн далбааг нь дурсгал болгон худалдаж авдаг гэнэ.

Ц.Банзрагчийн гэр бүлд энэ жил сайхан үйл явдал өрнүүн байна. Тэрээр “Үнэхээр сайхан зун болж байна. Хүүгийнхээ хуримыг хийлээ. Дараахан нь Байгаль орчны гавьяат ажилтан гэсэн алдрыг зүүлээ. Олон жил төрд үнэнч явсны минь ач буян юм даа” хэмээнэ. Түүнийг гавьяат болоход салбарынхан нь хүлээн авалт зохион байгуулж, яамаараа хөл хөөрцөг болжээ. Арга ч үгүй юм. Ой модны салбарын гуравхан гавьяатын нэг нь тэр болж байна. “Хамт олныхоо хайр ивээлийг хүртэнэ гэдэг сайхан юм. Надад маш олон хүн баяр хүргэсэн. Гар утас маань хэдэн өдөр л хангиналаа” хэмээнэ. Тэр дундаас нэлээд өвөрмөц байдлаар баяр хүргэсэн хүн ч бий гэдгийг дурсаж байлаа. Тэр нь Хан хэнтийн Төрийн тусгай хамгаалалттай газрын дарга Б.Хашмаргад ажээ. “Банзаа ахдаа баяр хүргэе. Хүн бүхэн л шилтэй идээ бэлэглэж байгаа байлгүй. Харин би өөр идээ бэлэглэнэ ээ” гээд жинхэнэ буриад аргаар барьсан талх, цөцгийн тос хоёр өгсөн аж. Тэр нь гавьяатад их өвөрмөц санагджээ. Тэгээд “Ухаантай хүний хүүхэд ухаантай л байна даа” гэж бодсон гэнэ. Учир нь Б.Хашмаргад дарга Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэн гуайн хүү билээ.

“Амьдралын тойрог”-ийн маань гол баатар гавьяатын тэмдгээрээ гангаран наадамлаад маргааш нь л нутгийн зүг хүлгийн жолоо залжээ. Хөвсгөл аймгийн Галт сумын 90 жилийн ойд оролцоод ирж. Энэ бол түүний төрсөн нутаг. Манай орны ой модны гуравны нэгийг бүхлээр нь эзэлдэг сайхан нутаг. Тэрээр эртнээс “Нутгийнхаа 90 жилд явж чадахгүй нь дээ” хэмээн бодож байсан ч гавьяатын тэмдэг зүүж сэтгэл нь хөдлөөд эхнэр, бага охиноо хоёроо дагуулан унасан газар угаасан усандаа хүндэтгэл үзүүлжээ. Нутгийн зөвлөлийнхөн нь ч гавьяат болсон гэдгийг сонсоод 90 жилийн ойдоо заавал оролцохыг хүсчээ. Тэгээд л гавьяат маань нутагтаа очиж, нутгийн зон олноо баярлуулан, хайр ивээлд нь умбаж яваад ирсэн гэлээ. Түүний гэргий Бадамханд ч энэ нутгийн охин. Тэдний эцэг эх нь Идэрийн голын хоёр захад нутагладаг малчин улс байж. Ц.Банзрагч аравдугаар ангиа төгсөөд ОХУ-д ойн инженерийн ангид суралцах болжээ. Аав нь Ц.Банзрагч хүүдээ “Би автомашины инженер гэвэл ойлгоно. Харин энэ ойд ямар инженер хэрэг болдог билээ” гэж байжээ. Тэрээр “Аав минь бага боловсролтой, хөдөөний хүн учраас анхандаа миний мэргэжлийн учрыг сайн ойлгохгүй байсан. Би энэ их ойг арчилж хамгаалдаг хүн болох юм аа гэхэд ойлгоод явуулж билээ “ хэмээв. Тэрээр ОХУ-д энэхүү мэргэжлээ эзэмшээд 1981 онд эх орондоо ирсэн байна. Аав нь маш их баярлаж хүүдээ нэг зүйлийг захиж хэлсэн нь одоо ч түүний сэтгэлд тодхон байгаа нь илт. “Хоёр хүн урд урдаасаа яваад байвал уулзахгүй ч гэсэн ойрхон зөрдөг юм. Харин хоёр тийшээ явбал цаг хугацаа өнгөрөх тусам зай нь улам л холдоод байдаг юм шүү. Миний хүү хүн бүхэнтэй ойр, эвсэг яваарай” гэж. Аавынх нь хэлсэн энэ л үг одоо ч түүний амьдралын алтан дүрэм хэвээрээ.

Тэрээр ОХУ-д суралцаж ирээд уг нь Хөвсгөл нутагтаа ажиллах хүсэлтэй байжээ. Гэсэн ч тухайн үеийн боловсон хүчний бодлогоор Хотын ойн аж ахуйд ойжуулагчаар томилогдсон байна. Түүний анхны ажил Туул голын сав газрын модны нэр төрлийг нэмэгдүүлэх байв. Чацаргана тэнд ургадагүй болохоор одоогийн Баянзүрхийн товчооны наахна чацаргана тарьжээ. Одоо ч түүний тарьсан модод сайхан ургасан хэвээрээ гэсэн. Ингэж ажлын гараагаа эхлэж, түүнээс хойш ой модны салбартаа тасралтгүй 33 жил зүтгэжээ. Одоо түүнийг энэ салбарт танихгүй мэдэхгүй хүн нэгээхэн ч үгүй. Анхны хүлэмж, усалгааны системийг ойн аж ахуйн ангиудад нэвтрүүлж, шинэ санаачлага гаргалаа хэмээн магтагдаж явсан түүх ч бий. Тэрээр “Анхны хүлэмж их нүсэр болсон. Хүлэмж дотор трактор хүртэл орж газраа хагалах, үрээ цацах зориулалттай хийж байлаа. Тэгэхээр хүлэмжийг маш өндөр, том хийж байсан юм. Бүх л ойн ангиуд тэр туршлагыг хуваалцсан байдаг” хэмээнэ. Түүний сөхсөн түүхээс ажиглаад байхад Ой модны аж ахуйн яам, Ойн агнуурын удирдах газар, Мэргэжлийн хяналтын газар, УИХ-ын Тамгын газар, Байгаль орчин ногоон хөгжлийн яам гээд л дандаа төрийн ажил хийж иржээ. Тэрээр “Тухайн үед улсын бодлоготой ойрхон байна гэдэг хамгийн том давуу тал байсан юм. Ямар нэгэн технологи нэвтрүүлье гэхэд асуудал, саад бэрхшээл бага байлаа. Хувийн хэвшилд орчихоод ийм юм хийе гэж хичнээн орилоод нэмэргүй шүү дээ” хэмээнэ. Түүнээс “Та олон жил төрд зүтгэжээ. Ер нь жаахан ч гэсэн завсарлага авч, бизнес хийх ч юм уу, ганцаарчилсан судалгааны ажил хийе гэж бодож байсангүй юу” гэхэд “Энэ ажлаас гурван жил завсарлаж байсан. Энэ хугацаанд Биоэкологийн хүрээлэнд ажиллаж , шинэс модны үрийн физик шинж чанарыг нь судалсан юм. Мөн тэнд байхдаа амралтаараа Дорнодоор дамжиж Хайлаарт очиж хар модны үр зарж үзлээ. Олигтой ч юм болоогүй. Бизнес гэдэг зүйл надад ер тохирохгүй юм гэдгийг тэр үед ухаарсан даа” хэмээв. Ц.Банзрагчийн төрийн ажлаас жаахан ч гэсэн хөндийрсөн он жилүүд энэ байлаа. Түүнээс хойш бизнес, хувийн хэвшил надад угаас тохирохгүй гэдгийг ойлгосон доо ч тэр үү, төрийн албанд өдийг хүртэл үнэнч зүтгэж буй юм.

Түүний гэргий Бадамханд. Санхүүгийн мэргэжилтэй. Нөхрөөсөө гурван насаар дүү ажээ. Стандарчлал хэмжилзүйн газарт ажиллаж байгаад энэ жил тэтгэвэрт гарсан гэнэ. Уг нь тэтгэвэрт гарах хүсэлгүй байсан ч нөхөр нь “Миний хань одоо амар. Ер нь цаг нь ирсэн болохоор гарах л хэрэгтэй. Залуу үедээ боломж олго” гэсэн болохоор ханийнхаа үгэнд оржээ.

Ц.Банзрагч ОХУ-д суралцаж байхдаа зуныхаа амралтаар ирээд явахдаа нутгийнхаа бүсгүйд “За баяртай. Онц сураад ахынхаа араас яваад очоорой” гэсэн гэдэг. Энэ нь одоо бодоод байхад зүгээр ч нэг хэлсэн үг биш байсан юм” хэмээн гэр бүлийн хоёр дурсан ярих дуртай. Бүсгүй араас нь очиж чадаагүй ч гэлээ тэд сэтгэлийн сэжмээрээ аль хэдийнэ холбоотой болсон байсан гэдэг. Бадамханд “Сайхан ханийг бурханаас заяадаг гэдэг үнэн үг шүү. Хүн бүхэн надад, чи сайхан ханьтай шүү. Хайрлаж яваарай гэдэг байсан. Би ч ханийнхаа хүчинд сайхан л амьдарч ирлээ” хэмээн өгүүлж байв. Мөн “Ямар ч нөхцөлд хүнд муу муухай үг хэлж, өс санах хэрэггүй. Тэгж байсан хүмүүсийг хожиж байна гэж бид ер хардаггүй. Амьддаа бие биеэ л хайрлах хэрэгтэй юм билээ ” хэмээнэ. Энэ бол тэдний амьдралаас авсан бас нэгэн ухаарал ажээ. Тэднийх гурван хүүхэдтэй. Том охин нь ЭМШУИС-ийг төгссөн. Харин хүү нь аавынхаа мэргэжлийг эзэмшсэн байна. Одоо Казакстан-Монгол-Германы хамтарсан судалгаагаар Казакстан улсад ажиллаж байгаа юм. Харин бага охин нь одоо аравдугаар ангид суралцаж байна.

Тэднийх бага охиноо багаас нь орос сургуульд сургажээ. Сая аавынхаа нутгийн 90 жилийн ойд хамт яваад ирсэн охин нь “Монгол маань ямар сайхан байгальтай юм бэ. Би монгол дээлтэй болмоор байна” хэмээн сайхан сэтгэгдэлтэй болоод ирсэнд ээж аав хоёр нь тун ч баяртай сууна. Мөн ганц ч монгол дуу мэддэггүй охин нь “Халуун элгэн нутаг”-ийг л сурмаар байна хэмээн мэрийж байгаа гэсэн. Эх оронч сэтгэлтэй болж байгаа нь ээж аав хоёрт нь ихэд таалагдаж байгаа бололтой. Ц.Банзрагч “Ер нь одоогийн хүүхдүүдийн сэтгэхүй үнэхээр өөр болжээ. Бидний үед бол юу ч мэддэггүй байлаа. Одоо манай охин ер нь бизнесмэн болох хэрэгтэй. Тэгж байж сайхан амьдарна гэдэг болсон байна лээ” хэмээнэ. Ийнхүү тэд үргэлжлүүлэн биологийн мэргэжилтэй хөөрхөн бэртэй болсон тухайгаа, ээж нь хүүгийнх нь хуримаар ирээд С.Оюун сайдад үнсүүлээд маш их баяртай буцсан тухай хуучилсан. Мөн энэ жил Монгол Улс Ой модны салбар үүсэн байгуулагдсаны 90 жилийн ойгоо тэмдэглэнэ. Энэ салбарыг “үрслүүлж үржүүлж буй” эрхэм маань салбарынхандаа мэнд хүргэснийг уламжилъя. “Зөв явахад зөөлөн зөөлөн замбуулин” хэмээх дуу бий. Ц.Банзрагчийн гэр бүл яг л энэ дуу шиг амьдарч буй мэт сэтгэгдэл төрснийг нуух юун. Дарга гээд гэдийж суусангүй, байгаа бүхнээрээ дайлж цайлан, илэн далангүй ярилцан нэгэн өдрийг өнгөрөөлөө.

Т.БАТСАЙХАН /ЗУУНЫ МЭДЭЭ/