Цаг үеийн асуудлаар Оюутолгой компнанийн ТУЗ-ийн гишүүн, Уул уурхайн яамны газрын дарга

 Ч.Отгочулуутай ярилцлаа.

-Та Оюутолгойн ТУЗ-ийн гишүүнээр ажиллаад жил боллоо. Компанийн гүйцэтгэх удирдлага болоод та нарын хооронд саналын зөрүүтэй асуудал байдаг уу?

-Оюутолгой компани стратегийн ордод үйл ажиллагаа явуулдгаараа онцлогтой. Менежментийг нь “Рио Тинто” групп хэрэгжүүлдэг. Тэгэхээр хөрөнгө оруулагчаас хамаарна. Гэхдээ бидний эрх ашиг хөсөрдсөн гэсэн үг биш. 34 хувийг эзэмшиж байгаагийн хувьд бид томоохон асуудлуудад хатуу хяналт тавина. Менежмент бүхэлдээ хөрөнгө оруулагчийн талд байгаагаас санал зөрөлдөх нь бий. Хоёр тал одоо нэг завин дээр суучихсан байна. Бид унасан ч  боссон ч хамтдаа шүү дээ. Тэгэхээр аль болох ойлголцлын зөрүүг арилгахыг зорьж байгаа. Түүнчлэн Оюутолгойг олон улсын тавцанд өрсөлдөх чадвартай компани болгохын төлөө ажиллаж байна.

-Гүйцэтгэх удирдлага ойр ойрхон солигдсон шалтгаан юу вэ?

-Эхний гүйцэтгэх захирал Камерон МакРэй солигдсон шалтгаан нь үйлдвэр дараагийн үе шатанд шилжсэнтэй холбоотой байх. Төслийн эхний үе шат нь барилга байгууламж, үйлдвэрийн бүтээн байгуулалтын ажил байсан. Олон мянган хүнийг ажиллуулж, багагүй ажлыг хийсэн. Дараагийн захирал маань үйлдвэрлэлийн горимд шилжүүлэх, ажилчдаа техник хэрэгслүүдэд нь зүгшрүүлэх ажлыг хийсэн. Мөн маркетинг, борлуулалтын чухал алхмууд хийсэн. Гэвч энэ захирлын ар гэрт харамсалтай хэрэг тохиолдсон учраас буцлаа. Хүндэтгэн үзэх хувийн шалтгаан бий.

-Шинэ удирдлагыг танилцуулахгүй юу?

-Инженер мэргэжилтэй, дэлхийн олон оронд энэ салбарт ажилласан туршлагатай хүн бий. Эндрью Вүдлэй 2014 оны аравдугаар сараас ажиллаж байна. Рио Тинтод 19 жил ажилласан туршлагатай, уул уурхайн олборлолт, баяжуулах болон хайлуулах үйлдвэрүүдэд удирдлагын болон арилжаа эрхэлсэн алба хашиж байсан юм билээ. Оюу толгойд орохоос өмнө Рио Тинтогийн Мозамбик дахь нүүрсний уурхайн захирал, Мозамбик улс дахь Рио Тинтогийн суурин төлөөлөгчийн албыг хашиж байсан.   

-Оюутолгойн ТЭЗҮ олон улсын стандарын дагуу хийгдсэн үү. Манай улсын хууль тогтоомж, тавьж байгаа шаардлагад бүрэн нийцэж байгаа юу?

-Ямар ч компани жил бүр бизнес төлөвлөгөө боловсруулдаг шиг Уул уурхайн компаниуд ТЭЗҮ-гээ өөрсдөө боловсруулж баталдаг. Түүнийгээ ашиглан санхүүжилтээ босгодог. Зах зээлийн нийгэмд аливаа зүйл цагаар өөрчлөгддөг. Тиймээс ТЭЗҮ өөрчлөгдөж болно. Гол нь барууны орнуудын ойлгодог фийзиблити стади гэдэг нь бидний ойлгож байгаагаас огт өөр. Одоогоор бид ТЭЗҮ-тэй танилцаж байна. Удахгүй дүгнэлтээ гаргана. Мөн мэргэжлийн зөвлөхүүд, шинжээчдээс бүрдсэн орон тооны бус байгууллага болох Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл дүгнэлт гаргана.

-Орлого, зарлагаа яаж бүртгэх вэ гэдэгт ойлголцлын зөрүү байгаа гэж та ярьсан байсан. Энэ зөрүү арилсан уу?

-Би татварынхны өмнөөс ярих эрхгүй. Хөндлөнгөөс 2010, 2011, 2012 онуудын санхүүгийн баримтанд татварын байцаагчид шалгалт хийсэн. Оюутолгой гадагшаа их хэмжээний мөнгө төлсөн байдаг. Татварын байцагчид эдгээр төлбөрөө бүтээн байгуулалтад зарцуулснаа батал гэсэн бололтой юм билээ. Хэрэв нотолж чадахгүй бол 130 орчим сая ам.долларын торгууль нөхөн төлж болзошгүй гэсэн акт тавьсан байдаг.

Харин татвар төлөгч буюу Оюутолгой үүнийг эсэргүүцэн, хуулийн дагуу маргаан таслах зөвлөлд хандсан байна. Энэ зөвлөлийн шинжээчид ажиллах хугацаанд Оюутолгой олон тооны гэрээг Монгол хэл рүү орчуулуулж нотариатаар батлуулаад дээрх зөвлөлд өгсөн юм билээ. Энэ ажил цаг их шаардсан байх. Гэхдээ аливаа зүйлийг олон өнцгөөс харах хэрэгтэй л дээ. Тэд олон улсын худалдаандаа бүгдийг цахимжуулсан, хувилж хуулбарласнаа адилхан хүчинтэй гэдэг. Гэвч баримтуудаа нөхөж үзүүлсэн. Иймд маргаан таслах зөвлөл зарим татварыг хүчингүй болгосон байх. Зөвлөлийн шийдвэр гарчихсан. Олон нийтэд энэ шийдвэрийн тогтоолын хураангүй нь нээлттэй болно байх. Цахим хуудсан дээр нь байх ёстой.

-Байхгүй байна лээ. Хамгийн сүүлийн тогтоол нь 2012 оных байсан?

-Уг нь хуулиараа ил байх ёстой.

-Татварынхан хуулийн заалтыг зөрчихгүй байх үүднээс хэвлэлийнхэнд мэдээлэл өгөх боломжгүй гэсэн?

-Татварын актын хувьд бол тийм. Маргаан таслах шийдвэрийн тогтоолууд олон нийтэд ил байх ёстой. Шүүхэд хандах хугацаанд бол хаалттай. Магадгүй тэр хугацаа нь болоогүй байх. Би татварын  мэргэжилтэн биш учраас сайн мэдэхгүй байна. Надад оролцох, нөлөөлөх эрх байхгүй.

-“Туркуоз Хилл” татварын актын хэмжээг 30 сая ам.доллар болгож бууруулсанд таатай байгаагаа илэрхийлсэн ч, үлдэх татварын талаар да­хин нягтлах зүйлс бай­гаа учир холбогдох бай­гууллагатай хамтран ажил­лана гэж мэдэгдсэн байдаг?

-Татвар төлөгчийн байр суурь бол цаашид нэг мөр ойлголттой болж шийдэх ёстой зарчмын асуудлууд байна гэж үзсэн байх. Түүнээс татварын их багадаа биш. Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд тогтворжуулсан татварууд бий. Гэтэл манай татварын хууль өөрчлөгддөг. Гэрээгээ барих уу, хуулиа дагах уу гэдгээ шийдье гэж байгаа болов уу. Оюутолгой дэлхийн хэмжээний уурхай. “Рио Тинто” дэлхийд үйл ажиллагаа явуулдаг компани. Тэдний Монгол Улсыг ойлгож байгаа ойлголт болон бүртгэлийн стандарт нь өөр. Манай улсын хуулийг тайлж унших нь ч өөр. Нэг хуулийг олон янзаар тайлбарлаад байна. Уг нь тайлбарлах эрх Дээд шүүхэд байдаг.   

-Татварын маргаан болон ТЭЗҮ-г эрдэс баялгийн зөвлөлд өгөх нь ямар холбоотой юм бэ?

-Энэ компани цаашид зардал гаргана, ашиг олно, татвар төлнө. Гэхдээ ямар татварыг яаж төлөх вэ гэдэг нь ганц хоёр зүйл дээр тодорхойгүй байна. Энэ шалтгаанаар ТЭЗҮ-ийнхээ мөнгөн урсгалыг эцэслэж чадахгүй, Эрдэс баялгийн зөвлөлд өгч чадахгүй байна гэж хөрөнгө оруулагч тайлбарладаг.

-“Рио Тинто”-гийн хүсэлтийг хүлээж авбал Татварын тухай хуульдаа өөрчлөлт оруулах уу?

-Үгүй, Татварын тухай хууль, Хөрөнгө оруулалтын гэрээг чанд мөрдөнө. Гэхдээ суутгах татвар гэдэг дээрээ хоёр талаас нэмж тодруулах зүйл бий байх. Ер нь цаашид Монгол Улсын татварын эрх зүйг болон олон улсын стандартын бүртгэлийг ингэж ойлгоё гэсэн нэгдсэн ойлголтод хүрэх л асуудал юм. 

-Ингэхэд Рио Тинто бизнесийн хэр түнш вэ. Сайн хамтрагч мөн үү?

-Рио Тинто дэлхийн аварга компани. Том компани гэдэг том л байдаг юм байна. Заримдаа шийдвэр нь маш удаан гардаг. Мөн тухайн улсын онцлогийг ойлгох гэж төдийлөн хичээхгүй байна. Гэхдээ Рио Тинтод сайн тал ч бий. Аюулгүй ажиллагаа, дотоод дүрэм, сахилга батыг ягштал баримталдаг. Тус компани цаашдаа ч Монгол Улсын хөгжлийн нэг хэсэг гэдгээ ойлгож ухамсарлаасай гэж хүсдэг. Тэд олон оронд төсөлтэй. Оюутолгой зөвхөн нэг нь. Харин манай улсад энэ төсөл эдийн засагт чухал нөлөөтэй. Монголын хөгжилд Оюутолгой хувь нэмэр оруулна гэсэн бидний хүлээлтийг ойлгож, хүндэтгэх ёстой.

-Манай талаас ч олон улсын стандартад хөл нийлүүлэх, дасан зохицох шаардлагатай юм байна?

-Монгол Улсын төрийн албан ёсны хэл нь Монгол хэл. Татварын байцаагчид төрөлх хэл дээр үйлдсэн баримтад тулгуурлан дүгнэлт гаргадаг. Тиймээс гадны компаниуд Монгол хэлийг суурь болгон ашиглах ёстой. Гэхдээ олон арван чингэлэг дүүрэн гэрээг орчуулан нотариатаар батлуулах нь цаг хугацаа алдана. Мөн асар их зардал гардаг юм билээ.

-Оюутолгойн алтны нөөц нэмэгдлээ гэсэн. Гэтэл орлого нь энэ онд өсөөгүй байна гэдэг мэдээ бас гарч байна?

-Олон арван жил тогт­вор­той борлуулалттай, Эрдэнэт зэрэг ком­панийн хувьд орлого буурсан, өссөн гэж гэж хэлж болно. Учир нь харьцуулах түүх байна. Гэтэл 2013 он үнэндээ Оюутолгойн туршилтын жил байлаа. Туршилт, зүгшрүүлэлт дуусаагүй байна. Техникийн хоёр ч том саатал гарлаа. Орлого өсөх буурах тухай ярихад эрт. Гэхдээ боломжийн хэмжээнд бүтээгдэхүүнээ борлуулж байна. Монголчууд нялх ботгон дээр атны ачаа үүрүүлдэггүй. Бидний хүлээлт зөв байх ёстой. Оюутолгой зүгширч, жигдэрч амжаагүй байна. Нөөц нэмэгдсэн нь бидний боломжит орлого өслөө гэсэн үг. Одоогоор ил уурхай баяжуулах үйлдвэрээ тэжээх хангалттай нөөцтэй. Эрэлт үйлдвэрлэлийн хүчин чадлаас давчихлаа. Гэхдээ үйлдвэрийн баяжуулах хүчин чадал хязгаарлагдмал учир нөөц өслөө гээд л ашиг өснө гэж хоосон хүлээж болохгүй.     

-Монголын талыг төлөөлсөн ТУЗ-ийн гишүүд нь атгасан гар шиг эв нэгдэлтэй, нэгдсэн байр суурьтай байж чаддаг уу?

-Монголын талыг төлөөлөх гурав маань нэгдмэл байр суурьтай байж хуралд ордог. Нөгөө тал мөн адил. Нэгэнт бид хамтраад дундаа нэг үйлдвэртэй болчихлоо. Гэр бүл болоод хүүхэдтэй болсноос ялгаагүй. Тэгэхээр аль болох ойлголцохыг хичээдэг. Хүүхдийнхээ хүмүүжилд эцэг эхчүүд яаж анхаардаг билээ дээ. Гэхдээ яагаад зардал хэтрэв, өөрөөр хэлбэл танай үр өгөөж, манай үр өгөөж буурлаа, өслөө гэх зэрэг маргаан гардаг. Бид үр өгөөжөө тохирсон төвшинд нь байлгахыг зорьдог.

-Оюутолгой Монголын ирээдүй гэж зарим нь тодорхойлох юм. “Монголын дайсан” гэж ярих хэсэг ч байна?

-Оюутолгой дээр анхнаасаа өндөр хүлээлт үүсгэсэн нь алдаа байсан. 34 хувийг эзэмшихдээ олж болох орлогоо барьцаалсан нь буруу. Анхнаасаа хувь эзэмшилгүй өндөр роялти аваад явсан бол эдийн засгийн хувьд илүү ашигтай байх байсан. Бизнес өөрөө хатуу ширүүн ертөнц. Монголын зарим том компанийг харахад жижиг хувь эзэмшигчдээ ногдол ашиг тараадаггүй атлаа энд тэнд байшин бариад улам томорч байна. Энэ бол дэлхийн аль ч хөрөнгө оруулагчийн баримталдаг арга тактик.           

-34 хувь багад тооцогдохгүй шүү дээ?

-Тийм л дээ. Гэхдээ бидэнд хяналтын эрх мэдэл байхгүй. Гэрээгээр нөгөө талдаа өгчихсөн. Тэгвэл ядаж мэдээлэлд ойрхон байх ёстой. Бид алдаг оног мэдээлэл авч байна. Гэтэл тэр мэдээллийг чулуу болгох чадавхи маань хэр билээ. Ирээдүйд бид томоохон ордуудад хувь эзэмшье гэвэл тэр чинээгээр хяналтаа өөрсдөө тогтоох ёстой. Эсвэл менежментийн болон шийдвэр гаргах мэдэлгүй, хяналтын сул тогтолцоотой одоогийнх шиг байвал зүгээр роялти татвараа аваад явах нь хамаагүй ашигтай.

-Анхны хөрөнгө оруу­лалт төлөвлөснөөс давсан. Хоёр тал ойлголцолд хүрч чадсан уу?

-Зарчмын хувьд тийм. Гэхдээ тоон дээр бол үгүй. Анхны хөрөнгө оруулалтаар ил уурхай барин, дэд бүтцээ шийдэж, баяжуулах үйлдвэрээ барихдаа ойролцоогоор дөрвөн тэрбум ам.доллар шаардлагатай байсан. Бид 1-1.4 тэрбумаар хэтэрсэн гэдэг бол хөрөнгө оруулагчийн сонгосон аудиторууд 900 сая гэдэг. Нөгөө тал гэрээ байгуулах гэж зургаан жил болсон, зам, усны зөвшөөрөл хаана байна вэ, НӨАТ буцаан төлнө гэсэн ч бид төлөхөөр болсон, инфляц чинь өндөр гэх мэт шалтгаан хэлдэг. Бидний зүгээс хэт үрэлгэн менежментээс боллоо гэдэг. Гэхдээ энэ аль ч бизнест байдаг маргаан.

-Уламжлалт бус газрын тосыг хөгжүүлнэ гэх бодлогыг танилцуулахгүй юу. Нүүрс, зэс гэхээр бид бүгд мэднэ. Харин занарын тос, занарын хий, нүүрсний давхаргын метан гэхээр бидэнд шууд буухгүй байна?

-Манай уул уурхай дотроо төрөлжих шаард­лагатай. Зөвхөн нүүрс, зэснээс хамааралтай байх нь их эрсдэлтэй. Манайд сүүлийн үед газрын тосны салбар эрчимтэй хөгжиж байна. Үүний адил төмөр, алт, газрын ховор элемент гэсэн шинэ салбарууд руу орох боломжтой. Уламжлалт газрын тос гэхээр түүхий тос, байгалийн хий ордог. Уламжлалт бус газрын тос гэдэгт нүүрсний давхаргын метан хий орно. Энэ нь байгалийн хийтэй ижил шинжтэй. Битум болон шатдаг занар мөн орно. Занарыг боловсруулбал бензин, тос, эрчим хүчний түүхий эд болно. Эстонид занараас эрчим хүч гаргаж авч байна. АНУ-д занараас түүхий тос гаргаж авдаг төдийгүй удахгүй дэлхийн хамгийн том нефтийн экспортлогч болох гэж байна.

-Дарханд Японы хөрөнгө оруулалтаар газрын тос боловсруулах үйлдвэр барина гэсэн ч таг чиг?

-Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөс дотоодын газрын тосондоо түшиглэ гэсэн зөвлөмж өгсөн юм билээ. Оросоос аваад энд боловсруулах, бэлэн бензин авахын хооронд төдийлөн ялгаагүй гэж үзсэн. Мөн байршлын хувьд ихэнх газрын тос маань зүүн талд байгаа. Түүнчлэн боловсруулах үйлдвэр асар их түүхий эд шаарддаг. Манай түүхий тосны олборлолт, үйлдвэрлэл дөнгөж эхлэл шатанд байгаа учир үйлдвэрийн түүхий эдийн хэмжээ бага байна.

-Та Д.Ганхуяг сайд, Уул уурхай, эрчим хүчний сайдад нэр дэвшигч Р.Жигжид нартай хоёр жил хамт ажилласан. Ямар баг байсан гэж боддог вэ?

-Д.Ганхуяг сайдын хувьд маш их махруу, ажилдаа чин сэтгэлээсээ ханддаг, хөдөлмөрч хүн. Багийн тоглолт сайтай улстөрч. Сайд байхдаа олон ажил амжуулсан. Бид түүнээс их юм сурсан. Уул уурхайн сайдад нэр дэвшсэн Р.Жигжид гуайг би мэдээж хүндэлж, дэмжинэ. Дипломатч хүн. Монголын уул уурхай зөвхөн Монголын үзэгдэл биш болчихлоо. Оюутолгой, Тавантолгой, төмөр зам, эрчим хүч за тэгээд бусад төслүүд дээр дэлхийн том гүрнүүдтэй харилцахаас аргагүй.

Монгол Улс 10 жилийн дотор хөдөө аж ахуйн орноос бүс нутагтаа уул уурхайн том тоглогчдын нэг боллоо. Энэ зөвхөн уул уурхайн биш, олон улсын харилцааны асуудал. Тэгэхээр дипломатч хүний туршлага маш их хэрэгтэй. Р.Жигжид дарга сүүлийн хоёр жилд хамт олныхоо дунд хутгалдан, гал тогоог нь барьсан учраас юуг яаж үргэлжлүүлэх үү гэдгээ маш сайн мэднэ. Шинээр ажилтайгаа танилцах гэж цаг алдахгүй, төрийн тасралтгүй ажиллах залгамж чанарыг хадгалж чадна гэж боддог.

Д.ОЮУНЧИМЭГ

Эх сурвалж: "Зууны мэдээ" сонин