Хууль зүйн яамнаас гарсан ажлын хэсэг Хууль сахиулах үйл ажиллагааны тухай, Эрүүгийн хэрэг хянан

шийдвэрлэх тухай, Таслан сэргийлэх арга хэмжээг хэрэгжүүлэх тухай хуулийн төслийг боловсруулж дуусчээ. Хуулийн төслүүдийн талаар Хууль зүйн яамны Бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын Хууль сахиулах бодлогын хэрэгжилтийг хангах хэлтсийн ахлах мэргэжилтэн Г.ОЮУНБОЛДТОЙ ярилцлаа.

-Цагдаад албан тушаалын цол олгоно гэж олон хүний цолыг сольсон. Цагдаагийнхан үүнийг шүүмжлэзд байгаа. Тэгвэл дахиад ахмад болон түүнээс доош цолтой хүмүүсийн цолыг хүчингүй болгосон гэх мэдээлэл гарлаа. Энэ үнэн үү?
-Цагдаагийн албаны тухай хуулиар бол энэ нь Хууль зүйн сайдад хамаагүй. Цагдаагийн дээд цол олгох журмыг сайд баталдаг. Хошуучаас дээш цолны ангилал, зэрэглэлийг гэсэн үг. Ахмадаас дэслэгч хүртэлх, ахлах ахлагчаас дэд ахлагч хүртэлх цол олгох журмыг Цагдаагийн ерөнхий газрын дарга батална. Б.Билэгт генерал ЦЕГ-ын даргаар ажиллаж байхдаа аймаг, дүүргийн хэсгийн байцаагч, хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч нар ахмад байх журам гаргаж баталсан юм билээ.

Үүнээс шалтгаалан дөнгөж сургууль тегссөн залуучууд хэсгийн байцаагчийн ажилд шууд ахмад цолтой очсон. Ажлын туршлага зэргийг харгалзахгүй автоматаар олгосон ахмад цол дээр ингээд асуудал үүссэн. Орон нутагтаа 5-6 жил ажиллаж байгаа ахлах дэслэгчээс авахуулаад цол нь шинэ хуулиараа буурчихсан хүмүүсийн зүгээс шүүмжлэл гарсан. Дунд шатанд ажиллаж байгаа алба хаагчдаас эсэргүүцэл маш их мэдрэгдсэн. Жишээ нь, надтай төгсч очсон залуу 14 дэх жилдээ цагдаад ажиллаж байгаа. Гэтэл энэ жил төгсч очсон залуу түүнтэй адил ахмад цолтой болчихож байгаа юм. Хугацааны биш, албан тушаалын цол баталсан чинь дунд, бага цолыг ямар нэгэн ялгаварлал байхгүйгээр олгочихсон. Сая С.Баатаржав дарга өмнөх даргын гаргасан шийдвэрийг заслаа л гэж ойлголоо.
 

-Цагдаа одоо 8000 гаруй алба хаагчтай. Үүний 2000 нь ахмад болон түүнээс доош цолтой. Тэгэхээр энэ хүмүүсийн цолыг өөрчилнө гэсэн үг үү?
-Цагдаагийн албаны тухай хуулиар албан тушаалын цол авсан дунд болон бага цолтой хүмүүсийг цолыг өөрчилнө. 2000 орчим алба хаагч гэсэн үг. Ер нь, бага албан тушаалтай хүнд хошууч цол өгсөн тохиолдол ч байна лээ.

-Таслан сэргийлэх арга хэмжээний тухай хуулийн төсөл боловсруулж дуусчээ. Хүнийг үндэслэлгүйгээр цагдан хорьдог, шалгахын тулд л хорьдог байдлыг хуулиар үгүй болгоосой гэж олон нийт хүсч байгаа. Хуулийн төсөлд   үүнийг шийдсэн ямар шийдлүүд тусгалаа олсон бэ?
-1999 онд баталсан Сэжигтэн, яллагдагчийн цагдан хорих шийдвэрийг биелүүлэх тухай хуулийг баримтлан хүнийг
цагдан хорьж байгаа. Бүх аймаг цагдан хорих байртай. Улаанбаатарт бол бүр 461 дүгээр анги гэж тусдаа ангитай шүү дээ. Судлаад үзэхэд, хүнийг хуулиас гадна маш олон журмаар цагдан хорьж байна. Хууль зүйн сайд баталдаг цагдан хорих ангийн журам, хоригдож байгаа хүнийг эмчлэх журмаас авахуулаад Улсын дээд шүүхийн ерөнхий шүүгч, Улсын ерөнхий прокурор  хоёрын Цагдан хорих, таслан сэргийлэх арга хэмжээг хэрзгжүүлэх заавар байна. Эдгээр журмыг баримтлан хуульд заагаагүй үндэслэлээр хүнийг камер дамжуулж хорьдог, эсвэл цагдан хоригдсон хүнд гүицэтгэх ажиллагаа явуулдаг, олсон баримтаа өөрийнх нь эсрэг ашигладаг байдал гарсаар байгаа. "Чи ер нь ингэж магадгүй, оргон зайлж болзошгүй" гээд субъектив санаа бодол, үнэлэмжээр хүнийг цагдан хорьдог зохицуулалттай байхгүй юу. Үүнийг хэрэгжүүлдэг хууль нь Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулиас ч өмнө гарч хоцрогдсон учраас хуулиа өөрчилье гэсэн. Бид Олон улсын эрүүдэн шүүхийн эсрэг конвенцод нэгдсэн улс. Эрүүдэн шүүхийн эсрэг хороонд жил бүр тайлангаа бичдэг. Цагдан хорих байранд жилд 120 хүн амиа алддаг үе ч байсан. Хорих байрууд цагдаагийн хяналтад, дээр нь маш хүнд нөхцөлтэй байсан. Хэрэг мөрддөг байгууллага өөрөө цагдан хорихыг хариу-цаж болдоггүй. Тэгвэл гүйцэтгэх ажиллагаа явуулж, эрүүдэн шүүж хүнийг хохироох эрсдэлтэй.

Ийм учраас 2002 онд Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай, эрүүгийн процессын хуулиар өөрчилж шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагад хорих ангиудыг хариуцуулсан. Олон улсын эрүүдэн шүүхийн эсрэг хорооны Манфред Новак Монголд ирээд үүнийг зөвлөсөн байдаг юм. Олон улсаас өгсөн зөвлөмжид нийцүүлэн бид процессын хуулиудаа шинэчилж эхэлсэн. Үүний нэг болох Таслан сэргийлэх арга хэмжээний тухай хуулийн төсөлд цагдан хорихоос наана таван төрлийн таслан сэргийлэх арга хэмжээ шинээр бий болгож байна.

-Тэгэхээр хүнийг цагдаж хорихоосоо өмнө таван төрлийн таслан сэргийлэх арга хэмжээ авна гэсэн үг үү?
-Ер нь бол тийм. Хуулийн төсөлд барьцаа, батлан даалт, цагдан хорио бол өмнөх хэвээрээ байна. Гэхдээ барьцааг зөвхөн бэлэн мөнгө хэлбэрээр л авна. Барьцаанд эд зүйл, өмч хөрөнгө авахгүй. Нэлээд ээдрээ төвөгтэй хэрэг бол арай өндөр барьцаа авах зэргээр зохицуулах байх. Батлан даалтыг бас өөрчилсөн. Одоо бол гадагш явахгүй баталгаа, хувийн батлан даалт гэж хоёр хэлбэртэй байгаа. Эхнийхийг нь "Би гадагшаа явахгүй" гэж иргэн өөрөө бичиж өгдөг. Хоёр дахийг нь "Энэ хүнийг бид явуулахгүй ээ" гэж хоёр хүн баталгаа гаргадаг. Нөгөө хүн мөрдөн байцаалтын шатанд алга болчихвол батлан даасан хоёр хүнийг нь цагдаагийнхан торгодог. Бид Хуулийн шинэ төсөлд гадагш явахгүй баталгаа, хувийн батлан даалт хоёрыг нэгтгэсэн. Ингээд хэрэгт шалгагдаж байгаа хүн өөртөө баталгаа өгөхөөр болсон.

-Гэрийн хорионд оруулах аргыг бас хэрэглэх үү?

-Орон байранд байх бололцоотой, тэнд нь хяналтын тоног төхөөрөмж суурилуулах боломжтой, цагдан хорих арга хэмжээ авагдсан хүнийг гэрт нь хорино. Тухайн хүн өөрөө гэртээ хоригдох хүсэлтээ гаргана. Тэр нь үндэслэлтэй байвал гэрийн хорионд хийнэ гэж байгаа юм. Мэдээж энэ бүхнийг шүүх хурлаар шийднэ. Ер нь, хүнд эрүүгийн хэрэг үүсгэхээс авахуулаад бүх алхам сонсгол буюу шүүх хуралтай болох юм. Өмгөөлөх, яллах тал хоёулаа байлцаж мэтгэлцээд таван арга хэмжээний алийг сонгохыг шүүх шийднэ. Одоогийн байдлаар барьцаа, батлан даалтыг прокурор шийдэж байгаа. Цагдан хорих шийдвэрийг бол шүүх гаргаж байгаа. Тэгвэл бүгдийг шүүх шийднэ. Гэрийн хорионд байгаа сэжигтэн тодорхой тохиолдолд гэрээсээ гарч болно. Байгалийн гамшиг, хүндэтгэх шалтгаан, гэрт нь гал гарах зэргийг энд тооцож байгаа. Бусад тохиолдолд гэрээсээ гарвал цагдан хорих байр руу авч явах юм. Гэрээсээ гарсан уу гэдгийг электрон гав болон бусад цахим төхөөрөмж хянана. Нийгэмд нэр хүндтэй, байр суурьтай хүн "Би гэрээсээ гарахгүй байж байя" гэвэл цагдан хорих шаардлагагүй гэж үзэж байгаа.

-Мөрдөн байцаалтад саад учруулах, гэрч, хохирогч, шинжээчид нөлөөлөх байдлыг ямар замаар таслан сэргийлж байгаа вэ?
-Эрх хязгаарлах таслан сэргийлэх арга хэмжээгээр гэж болно. Шүүхээс тэр хүний зарим газарт очихыг эрхийг нь хасч болж байна. Гэр бүлдээ хүчирхийлэл үйлдсэн бол тусдаа амьдрахыг даалгаж болно. Эсвэл бичиг баримтыг нь хурааж авч, тогтоосон хугацаанд бүртгүүлж байхыг үүрэгдэж болно. Мөн тухайн иргэнийг тодорхой тойргоос гарахыг нь, зарим хүнтэй уулзахыг нь хориглоно. Түүнчлэн албан үүргийг нь түдгэлзүүлэх зэргээр таслан сэргийлэх арга хэмжээг хэрэгжүүлж болж байна. Ер нь аль ч улсад шүүхийн өмнө очно гэдгээ хүн өөрөө баталдаг. Таслан сэргийлэх арга хэмжээгээ зөрчвөл цагдан хоригддог систем байна.

-Хэргийг шалгахдаа хүнээр оролддоггүй, өөрөөр нь нотлуулдаггүй болъё гээд байгаа. Үүнийг Эрүүгийн
хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн төсөлд яаж тусгаж байгаа вэ?
-Эрүүгийн байцаан шийтгэх ажиллагаа бидний боловсруулсан хуулиар гурав саллаа. Хууль сахиулах үйл ажиллагааны тухай, Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай, Таслан сэргийлэх арга хэмжээг хэрэгжүүлэх тухай хуулийг баталбал шүү дээ. Нэгдүгээрт, хүнийг өөрөөр нь хэргийг нотлуулдаггүй байя. "Гэрчээ, хохирогчоо
дуудаад  ир.  Яваад   шүүх  эмнэлгийнхээ дүгнэлтийг аваад ир" гэхгүй болно. Хоёрт, хүнээр өөрөөр нь нотлуулсан хавтаст хэрэг гэх цаасан баримтад тулгуурлаж явдаг ажиллагааг больё гэж байгаа. Би мөрдөн байцаагч бол миний бичсэн хавтаст хэргийг прокурор уншиж, шүүгч танилцаж байгаад хэргийг шийддэг. Гэтэл энэ ажиллагаа зөв
явагдсан эсэхийг мөрдөн байцаагчаас өөр хүн мэдэхгүй.

-Прокурор хяналт тавьдаг шүү дээ.

-Өөрөөр хэлбэл, бид мөрдөн шүүдэг хэв маягаар явдаг байхгүй юу. Вишинс-кийн онол гэж ярьдаг ч онол биш. 1939 онд Вишинскийн бол дэлхийн хоёрдугаар дайны үед нацистуудыг шүүхэд Оросыг төлөелж оролцсон нэр хүндтэй прокурор хүн. Тэр хүн Оросын ерөнхий прокурор болчихоод, "Хүн өөрөө хэргээ хүлээвэл хамгийн том нотлох баримт шүү" гэж заавар чиглэл өгсөн. Манайх ийм зарчмаар ажиллаад байгаа.

-Үүнийг яаж өөрчлөх вэ?
-Хэрэгтнийг барьчихаад, "Та дуугүй байх хэрэгтэй. Таны хэлсэн үг өөрийн чинь эсрэг ашиглагдана шүү" гэж хэлэх зарчим байдаг. Манайхан бол "Хэргээ хүлээ. Хэл чи" гэдэг. Үүнийг үгүй болгохын тулд Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд мэтгэлцээний зарчмыг оруулж ирж байгаа. Одоо бид гэмт хэргийн гомдол мэдээллийг
аваад эрүүгийн хэрэг үүсгэсний дараа шалгадаг системээр ялж байгаа.
Бусад улсад яллах хэрэг үүсгэхдээ л эрүүгийн хэрэг үүсгэнэ гэж ярьдаг. Тэд хүнээр оролдохгүйгээр хэргийг нь
шалгадаг.  Ерөөсөө эрхийг нь тайлбарлаж өгөөд боллоо. Хууль сахиулагчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн
төслийг баталбал, хүнээр огт оролдохгүй. Хууль сахиулагч нар гэмт хэргийн мэдээлэл аваад өөр арга хэрэгслээр, ур чадвараар, нотлох ажиллагаа хийнэ. Тэрний дараа эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа эхэлнэ.
Шүүх бол шударга ёсыг тогтоодог. Тийм учраас хэргийг шалгаж байгаа процесс шударга явагдах ёстой. Өөрөөр хэлбэл, шүүх зөвшөөрөл өгөх замаар энэ ажиллагаа өөрөө шударга явагдаж байна уу гэдгийг хянана гэсэн үг. Мөрдөн байцаагчийн цуглуулсан нотлох баримтын хүрээнд шүүгч хэргийг шийдэж байгаа учраас өнөөдөр хүмүүс "нэг талыг барьж ажиллагаа явуулаад шийдчихлээ" гэж гомдол гаргадаг. Дутагдал нь мөрдөн байцаагч, прокурор, шүүгчдээ биш процесстоо байгаа юм. Тийм учраас иргэнд эрүүгийн хэрэг үүсгэхдээ шүүх хурал хийнэ. Цагдан хорих, таслан сэргийлэх арга хэмжээ авах бол шүүх хурал хийнэ. Гэрийг нь нэгжих, эд хөрөнгийг нь битүүмжлэх, хураахаар бол шүүх хурал хийнэ. Гэм бурууг хэлэлцэх шүүх хурал, ял оноох, дэглэм тогтоох шүүх хурал тус тусдаа байх юм. Тэгэхгүй бүгдийг нэг дор шүүдэг учраас шүүгчийн сэтгэл хөдлөл, тухайн үеийн нөхцөл байдлаас болж хэт өндөр, эсвэл хэт бага ял оноодог гэмтэй.

-Хууль сахиулагчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийг батлаагуй үлдээсэн. Үүнээс болоод хууль сахиулах
байгууллагуудын үйл ажиллагаа, албан  хаагчдын  эрх зүйн  байдал дордож байна гэсэн яриа явдаг. Энэ
талаар юу хэлэх вэ?
-Цагдаагийн албаны тухай, Тахарын албаны тухай, Мөрдөх албаны тухай, Хууль сахиулагчийн эрх зүйн байдлын
тухай хуулийг зэрэг УИХ-д өргөн барьсан. Ингээд 2013 оны долдугаар сард хоёрыг нь баталсан. Мөрдөх албаны тухай хуулийг Гэмт хэргийн тухай хуулийг хэлэлцэж дууссаны дараа оруулж ир гэсэн. Хууль сахиулагчийн эрх  зүйн байдлын тухай хуулийг батлаагүй байгаа. Энэ хуулийг УИХ-д өргөн барьснаас хойш бараг хоёр дахь жил рүүгээ орж байна. Эрх зүйн байдлын тухай хуулийг батлаагүй учраас Тахарын ерөнхий газрын алба хаагчид үндсэндээ ямар ч нэмэгдэлгүй ажиллаж байгаа. Тус агентлагийн 700 гаруй хүний ахуй амьдрал хэцүү байна. Цагдаагийн байгууллага бол дагаж мөрдөх журмын тухай хуулийг нь баталсан учраас одоохондоо болгоод байгаа.

Тэр хууль дээр нь эрх зүйн байдлыг дордуулахгүй байх арга хэмжээг Засгийн газар авна гээд заачихсан. Ийм учраас цагдаагийн алба хаагчийн цалингийн болон бусад нэмэгдлийг Засгийн газрын 2014 оны тогтоолоор тур арга хэмжээгээр аргацааж байгаа. Гэтэл нэмэгдлийг нь хуулиар олгоно гээд заачихсан шүү дээ. Хилийн цэргээс Хилийн боомтын тухай хууль шинээр гарсантай холбоотойгоор 400 хүний орон тоо Иргэний харьяалал, шилжилт хөделгөений ерөнхий газарт шилжсэн. Тэр 400 хүн хилийн цэрэгт байхдаа хилийн нэмэгдэл, ТТ ангиллын цолны мөнгө авч байгаад ИХШХЕГ-т очсон. Ингээд хилийн нэмэгдэлгуй, ТЗ ангиллаар цалинжиж байгаа. Засгийн газраас нэг удаа тогтоол гаргаад тэр 400 хүний эрх зүйн байдлыг дордуулахгүй арга хэмжээг түр хугацаанд аваад байгаа. Шүүхийн шийдвэр гуйцэтгэх байгууллага бас 3000 хүнтэй. Одоо бас Засгийн газрын тогтоол, өөрийн хуулиараа явж байгаа учраас болоод байгаа.

Гэтэл Шүүхийн шинжилгээний үндэсний хүрээлэн болон Хууль сахиулахын их сургуулийн алба хаагчид цаашдаа хэцүү байдалд орох эрсдэл үүсээд байна. Энэ хуулийг аль нэг нам, эвсэл хамаарахгүйгээр 2014 онд багтаан батлахгүи бол он гараад хэцүүхэн байдалд орох нь. Энэ бол ганц агентлагийн асуудал биш. Бидний гарсан тооцоогоор Хууль сахиулагчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийг 15 мянган хууль сахиулагч хүлээж байна. Тахарын албаныхан эхнээсээ ажлаасаа гарч байна. Бүтэн жил аргалаад ажиллуулчихсан. Цалин нь ТҮ ангиллаас доор төвшинд олгож байгаа учраас гараад байна; 400-500 мянган төгрөгийн цалинтай шүү дээ. Хууль сахиулагчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийг батлахгүй бол оны дараа ноцтой асуудал үүсэх гээд байна.

 Г.УЛСБОЛД /ҮНДЭСНИЙ ШУУДАН/