Хүүхдийн эрхийн тухай конвенц 1989 оны 11 дүгээр сарын 20-нд батлагдсан. НҮБ-ээс уг конвенцийг гаргаснаас хойш өдгөө 193 орон уг конвенцид заагдсан гэрээ хэлэлцээрийг дагаж мөрдөнө хэмээн элссэн байдаг. Манай улсын хувьд ч мөн адил гэрээний дагуу үүрэг хүлээн эхний таван улсад багтан элссэн орон юм. Энэхүү Конвенцид оролцогч улсууд нь         

            Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын дүрэмд тунхагласан зарчмуудын дагуу нийгмийн бүх гишүүдийн угаас заяасан нэр төр, тэгш, салшгүй эрхийг хүлээн зөвшөөрөх нь дэлхий дахинд эрх чөлөө, шударга ёс, энх тайвныг хангах  үндэс болно гэж үзэж;

             Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага нь Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалд болон хүний эрхийн тухай олон улсын пактуудад заасан бүхий л эрх, эрх чөлөөг хүн бүр арьс үндэс, арьсны өнгө, хүйс, хэл, шашин шүтлэг, улс төрийн болон бусад үзэл бодол, үндэсний хийгээд нийгмийн гарал, эд хөрөнгийн байдал, төрсөн болон бусад байдлыг үл харгалзан, аливаа ялгаваргүйгээр эдлэх ёстойг хүлээн зөвшөөрч;

             Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалд хүүхэд онцгой халамж, туслалцаа авах эрхтэй гэж тунхагласныг санаж; 

           хүүхдийн аж байдал, хамгаалалтын талаархи нийгэм, эрх зүйн зарчмын тухай тунхаглалын заалт, ялангуяа улс болон улс хооронд хүүхэд хүмүүжүүлэх, үрчлүүлэхээр шилжүүлэх, Насанд хүрээгүй хүмүүсийн хэргийг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын наад захын жишиг дүрэм /Бээжингийн дүрэм/, Онц байдал болон зэвсэгт мөргөлдөөний үед эмэгтэйчүүд, хүүхдүүдийг хамгаалах тухай тунхаглалын заалтыг иш үндэс болгож; 

            улс бүрт, ялангуяа хөгжиж байгаа орнуудад хүүхдийн амьдралын нөхцлийг сайжруулахад олон улсын хамтын ажиллагаа чухал болохыг хүлээн зөвшөөрч дор дурдсан зүйлийг хэлэлцэн тохиролцов.

Хүүхдийн эрхийн тухай конвенц 3 хэсэг, 54 зүйл заалтаас бүрдэнэ.

Харин Монгол Улс яаран сандран гар өргөж хүлээн зөвшөөрсөн хуулиа өнөөдөр хэр биелүүлж байна вэ гэдэг нь хамгийн анхаарал татсан асуудал болоод байна.

Хүүхдийн эрх нийгмийн тал бүрт олон янзаар зөрчигдөж байгааг батлах олон жишээ баримтыг сөхөж болох ч нэг дор бүгдийг нэг нэгэнгүй дурдах боломжгүй. Тиймээс энд эцэг эх, нийгмийн харилцаа гэхээсээ илүүтэйгээр хууль санаачлагч байгууллага болоод хуулийг баталдаг эрхмүүд эрх ашгаа бодон хүүхдийн эрхийг хэрхэн өөрт ашигтайгаар эргүүлж байгаа ганцхан жишээг энд онцолмоор байна.

Энэ бол бага насны хүүхдийг өөрсдийн бизнес ашиг хонжооны төлөө ашиглаж, үүндээ зориулсан хууль баталдаг хууль санаачлагчдын үйлдэл буюу хурдан морины хүүхдийн тухай асуудал. Үндэсний баяр наадмын тухай хуульд “Баяр наадмын хурдан морийг долоогоос дээш насны хүүхэд унах бөгөөд ослын даатгалд даатгуулсан байна” гэж заажээ.  /Гэхдээ үнэн хэрэгтээ 6 настнууд уралдааны морины дэлэн дээр хийсч явсан тохиолдлууд цөөнгүй бүртгэгдсэн байдаг./

Хурдан морины уралдааны морь унаачийн эрх агшийн талаар олон улсын хэмжээнд хэрхэн дүрэм заалт байдаг талаар авч үзье. АНУ-д хурдан морины уралдаан спортын төрөлд ордог. Хурдан мрь унаач 16 нас хүрч байж үнэмлэхээ авдаг ба энэ хүртэл мэргэжлийн багш дасгалжуулагчаар бэлтгэгддэг байна. Хурдан морь унаачийн дээд хязгаар 30-40 нас. Тэд 50 насандаа тэтгэвэртээ гардаг. Харин Австралид хурдан морь унаач нар мэргэжлийн өндөр түвшинд бэлтгэгддэг ба сүүлдээ дасгалжуулагч болдог. Үнэмлэх аваагүй бол уралдаанд оролцоно гэж байхгүй. Бүх морь унаач нар мэргэжлийн сургагч багштай байдаг. Хурдан морины спорт хамгийн эрсдэлтэй спортод тооцогддог гэдэг утгаараа хамгийн өндөр амь даатгалд хамрагддаг байна. 

Харин Монгол Улс хуулиараа хурдан морины уралдааныг эрийн гурван наадамдаа оруулан жилийн дөрвөн улиралд уралдуулахдаа өвөл, хавар намрын уралдаанд хүүхдүүд хэдэн хэмийн хүйтэнд хэр хол зам туулахыг бодолцож үзээгүй байна.

Морь унаач хүүхдүүд унасан морины наснаас шалтгаалан нар, салхи, бороо, шуурга, цастайг үл анхааран 10-30 километр газар туулдаг. Өвлийн улиралд хацар, чих, гар хөл нь хайрагдах, бүр хөлдөх ч тохиолдол маш их.

 НҮБ-аас үүнийг бага насны хүүхдийн тэвчишгүй хөдөлмөр гэж шүүмжилдэг ч морины уралдаан бол эртнээс уламлжлалтай Монголын ёс заншил, их баяр наадам, уралдааны морийг жаахан хүүхэд л унадаг гэж гэх шалтагладаг байна.

Хурдан морь унаач нар бүгд хөдөөний хүүхдүүд байдаг. Харин морины эзэд морио унуулахдаа хүүхдийн эрсдлийг биш мориныхоо ачааг бодолцож хамгийн бага настай аль болох хөнгөнийг нь сонгодог. Зах зээлийн нийгмээ дагаад хурдан морины уралдаан хүлгийнхээ хийморио үзэх гэсэн уяачийн наадам биш худалдаж авсан мориныхоо хүчийг үзэх гэсэн томоохон группууд, улсын их хурлын гишүүдийн бооцоот уралдаан, бизнесийн зугаа болон хувирсан. Уяач нар бол зүгээр л хөлсний ажилчид. Компанийн захирлууд аливаа аймаг сумдын баяр хэсэхдээ түрүүлж, айрагдсан моридыг уяачдаас үнэ цохин худалдаж авдаг. Тэд уяачдаар өөрсдөөр нь морио уралдаанд сойлгодог. Үзүүр түрүү хүсч буй морины нуруун дээр нь лагс биетэй том хүү суухыг зөвшөөрүүлэхгүй байх явдал байв.

Хөдөөгийн хүүхдүүдийн эцэг эх нь мэдлэг боловсрол хуулийн талаар ямар ч ухагдахуунгүй байдаг. Мөнгө муутай, дорой амьдралтай хүүхдүүд хурдан морь унадаг учраас морины эзэд багахан хэмжээний мөнгө өгөөд өнгөрдөг. Харин эцэст нь хүүхэд амь нас, эрүүл мэндээрээ хохирч үлддэг. Тэд хаана хандах, хэнд гомдохоо мэдэхгүй зүгээр байгаа нөхцөл байдалтайгаа эвлэрч байна.

Гэтэл хурдан морь унаач хүүхдүүдийн өнөөгийн нөхцөл байдал нь Хүүхдийн эрхийн тухай конвенцийн 6 .1. дэхь заалт буюу Конвенцэд оролцогч улсууд хүүхдийн амьд явах жам ёсны эрхийг хүлээн зөвшөөрнө. 24.3 дахь заалт болох  Оролцогч улсууд хүүхдийн эрүүл мэндийг хохироох уламжлалт дадлыг  устгах зорилгоор үр нөлөөтэй бөгөөд зохистой бүх арга хэмжээг авна, 32.1. Оролцогч улсууд эдийн засгийн мөлжлөгөөс хамгаалуулах, хүүхдийн эрүүл мэнд, бие бялдар, оюун ухаан, сэтгэл санаа, ёс суртахуун, нийгмийн хөгжилд аюултай боловсрол эзэмшихэд нь саад болох ажил эрхлэхээс хамгаалуулах эрхийг хүлээн зөвшөөрнө гэсэн заалтуудыг маш бүдүүлгээр зөрчиж байна.

Эцэст нь хурдан морины хүүхдийн эмгэнэлт дүр зураг Монголын нийгэмд хэрхэн булшлагдаж буйг хоёрхон жишээгээр сөхье.
Баримт 1   Баяр наадмын зугаа болж 8 настай хүү амиа алдав

2013 оны 3 дугаар сарын 17-ны бүтэн сайн өдөр  Ховд аймгийн  Жаргалант суманд  “Монгол цэргийн баярт” зориулсан хурдан морины уралдаан болж Ховд аймгийн Зэвсэгт хүчний  123 дугаар ангийн захирагч Н.Галбадрахын их насны морийг унан уралдаж  байсан  найман настай хүү  нэг км орчим  газар дөрөөндөө чирэгдэж, харамсалтайгаар амь насаа алдсан явдал болсон. Хүүг анх олж харсан нутгийн иргэдийн яриагаар тархи нь бяцарч, гоожсон хүүгийн цогцос танигдахын аргагүй болж, зүрх шимширмээр  байдалтай байсан гэдэг.Энэ хэрэгт хариуцлага хүлээх эзэн холбогдогч тогтоогдоогүй юм.

Баримт 2 Хурдан мориноос унаж нас барсан хүүгийн амийн төлөөс 2 сая төгрөгөөр үнэлэгдэв.

Энэ хэрэгтэй зэрэг өөр  нэгэн хэрэг гарсан нь Жилдээ намар хавар хоёр улирал уламжлал болгон явагддаг нэгэн уулын тахилганы уралдаан. Дорноговь аймгийн Улаанбадрах суманд “Баянбогд” уулын тахилганд зориулсан хурдан морины уралдаан. Уг уралдаан мөн л  17-ны өдөр болж гурван насны морь уралдсан байна. Энэ үеэр Ж. Баттулгын уясан морийг унаж явсан 10-11 орчим насны хүү мориноосоо унаж бэртэн,  аймгийн төвийн нэгдсэн эмнэлэгт эмчлүүлж байгаад хэд хоногийн өмнө нас барав. Нутгийн иргэдийн ярьж байгаагаар хүүгийн ар гэрт Ж. Баттулга өвчтэй байх үед нь ирж 2 сая төгрөг өгчихөөд л сураггүй алга болжээ. Мөн сүүлд гараад байгаа жигтэй мэдээлэл бол хурдан морины эзэн 800 сая төгрөгөөр морио даатгадаг бол морийг унаж байранд оруулдаг уяачийнхаа хүүг 100 мянган иөгрөгөөр амь даатгалд хамруулдаг гэсэн мэдээлэл юм. Өнгөрсөн жил хэвлэлээр цацагдсан хэд хэдэн уралдааны дараа энэ мэдээлэл цацагдаж олны хэл ам шуугиуулаад байсан юм.

Олон улсын жишгээр бол 16 наснаас дээш мэргэжлийн сургагч багштайгаар бэлтгэгдсэн мэргэжлийн тамирчин хурдан морины дэлэн дээр давхих ёстой. Харин Монгол Улсад бага насны хүүхдээр энэ ажлыг хийлгэж байна. Хэрэв хүүхдүүд цаашид баячуудын баяр цэнгэлийн зугаа болж амь нас бие эрхтнээрээ хохирсоор байх юм бол Монголын хүүхдийн эрхийн төлөө дуугарагч улсын байгуулагууд энэ талаар НҮБ болон олон улсын хүүхдийн эрхийг хамгаалах байгууллагуудаар энэ асуудлыг шийдвэрлүүлэх нь зүй ёсонд нийцэх мэт санагдаж байна.

Мөн түүнчлэн хурдан морь уралдахад насанд хүрээгүй хүн оролцдог байдал нь эрт үеэс уламжлалтай боловч нийгмээ дагаад хүний эрх яригдах болсон өнөө цагт хуучны ёсыг халах цаг нь болсон байна. Хурдан морины эздийн хувьд насанд хүрсэн хүн унаснаар уралдааны морьд нь ядраад байвал уралдааныхаа тойргийг богиносгоод морио ядраахгүй уралдаж болно шүү дээ. Хүүхдийн эрх ямагт тэргүүн эгнээнд явах учиртай. Учир нь тэд нийгмээс өгөгдсөн үүргээ эдэлж чадахгүй байна.  

                                                                                                                                           С.Мөнх-Од