Нэн эрт цагт Монгол нутагт иргэншин суугчид уулаас Монгол төстөн байсан бөгөөд хожмын Монгол үндэстэн бүрэлдэн тогтоход шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэжээ. Археологийн шинжилгээ, түүхийн бичмэл мэдээнээс үзэхэд манай оронд эрт дээр үеэс өвөрмөц соёл иргэншил үүсэн хөгжиж байсан бөгөөд боолын нийгмийг алгасан феодализм үүсэн бүрэлдсэн ажээ. Монголын нүүдэлчид түүхэн үеийн турш харийн түрэмгийллийн эсрэг газар ус, эрх чөлөөнийхөө төлөө тэмцэл хийсээр ирсэн байна. Монгол нутагт байсан эртний овог аймгууд дэлхийн бусад орны адил нийгмийн хөгжлийн урт ээдрээтэй замыг туулан өнгөрүүлжээ.

Сүүлийн жилүүдэд тус улсын нутгаас олдсон археологийн материал нь одоогоос 300—350 мянган жилийн тэртээ буюу доод палеолит (хуучин чулууны доод үе)-оос Монгол нутагт хүн иргэншин суух болсныг лавтай баталж байгаа юм. Тэр дээр үеийн хүний хийсэн хөдөлмөрийн зэвсэг багажийн зүйлс Дундговь аймгийн нутгаас олдсон юм. Тэр нь жадан болон зууван гурвалжин хэлбэрийн цахиур зэвсэг, хоёр захыг нь нимгэлэн хурцалсан болхи хийц бүхий зүсэж огтлоход зориулсан залтас зэрэг юм. Эдгээр болхи хийцтэй чулуун зэвсэг хоол хүнсний зүйлсийг ухаж төнхөж олох, ан агнах зэрэг хэрэгцээг хангаж байв. Энэ үеийн хүмүүс хүрээлэн буй байгалийн хатуу ширүүн үзэгдлүүдтэй тэмцэн амьтны арьсаар нөмрөг халхавч хийж улмаар галын хүчийг мэдрэн ашиглах болж хүй нэгдлээрээ хамтран амьдарч байв. Улаанбаатар хотын хавь, Сэлэнгийн сав нуттаас тэр үеийн хүний агнаж байсан савгат гөрөөс, арслан зааны яс олджээ.

Палеолитын доод үеийн дараа дээд палеолит буюу хуучин чулуун зэвсгийн хөгжлийн сүүлийн шатанд Монгол нутагт байсан эртний хүн орчин үеийн хүний төрх байдалтай болсон бөгөөд зэвсэг багаж нь өөрчлөгдөн сайжирч ясаар хийж хэрэглэх болжээ. Энэ үеийн хүмүүс амьдралын гол хэрэгсэл болсон ан агнуурыш төрөл бүрийн зэвсэг хийж ихэвчлэн гол мөрний сав газар бараадан нэг газарт тогтмол суурьших болж шүтэх бишрэх, урлах ойлголтын эх тавигджээ.

Дорноговь аймгийн нутаг дахь хадны сүг зураг

Дээд палеолитын дурсгал манай орны бараг бүх нутгаас олдож байгаагийн дотор Орхон, Туул, Байдраг, Тамир, Чулуут, Онон, Хэрлэн голын сав дагуух нутгийнхыг онцлон дурдаж болно. Дээд палеолитын үед монгол төстөн, европ төстөн, негр төстний шинж ялгаран гарчээ. Гэтэл арьсны үзэлтнүүд дээрх гурван төстөнг өөр өөр төрхийн мичнээс үүссэн мэтээр тайлбарлаж үүнийгээ нийгмийн амьдрал, соёлын хөгжил харилцан өөр байгаатай холбон үздэг байна.

Монгол орон дээд палеалитын дараа неолит (шннэ чулуун зэвсгийн үе)-эд барагцаалбал 12—5 мянган жилийн тэртээ шилжин оржээ. Энэ үеийн онцлог нь билүүдэх, нүхлэх, хөрөөдөх, холтчин нимгэлэх чулуун зэвсэг багаж үйлдэн, шавраар сав суулга хийх болж нэхэх, сүлжих арга үүссэнд оршино. Энэ үед Монгол нутагт газар тариалан, мал аж ахуй хоёр биеэ даан үүсэн гарсан ба гоёл чимэглэлийн хэрэгцээний зүйлийг солилцох энгийн арилжаа эхлэн бий болжээ.

Неолитын үеийн дурсгал Монголын бүх нутгаас олдож байгаагийн дотор Өмнөговь аймгийн Булган сумын Баянзаг, Сүхбаатар аймгийн Устай бургастай, Дорнод аймгийн Хэрлэнгийн сав нутаг онцгой сонирхолтой юм. Тамсаг-булаг, Чойбалсан хотын хавь дахь бууц болон Баянзагаас олдсон гурван чулуу тулгалан тавьсан голомт, түүний дэргэд байсан хагас өндгөн хэлбэртэй шавар сав, үр тариа цайруулах самбар чулуу зэрэг нь Монголын неолитын өвөрмөц онцлогийг харуулдаг юм.

Монгол нутагт неолитын дараа үед нийгмийн хөгжлийг эрс түргэтгэсэн чухал хүчин зүйлийн нэг нь чулуун зэвсгээс хүрэл завсэгт шилжсэн явдал юм. Монгол орны хүрлийн үеийг нэлээд хожуу судалж эхэлсэн боловч шинжилгээний ажлын дүнд энэ үед холбогдох хэд хэдэн томоохон төвийг илрүүлээд байна. Хэрлэн, Онон, Туул голын савд гол төлөв тархсан дөрвөлжин булш, Дорнодоос Ховд хүртэл түгээмэл олддог бугын чулуу, хад чулуунд зурсан, сийлсэн сүг зураг зэрэг нь Монголын хүрлийн үе тухайн цагтаа нэлээд дээгүүр хөгжилтэй байсныг харуулж байна. Олон хэлбэрийн хүрэл хутга, сүх, ооль. гурван дэлбээтэй болон дуут зэв, цавчуур зэрэг цэргийн зэр зэвсэг, чинжаал хутга болон амьтны дүрстэй чимэг, хүрэл товруу, товч, бөгж, ээмэг, бугуйвч мэтийн гоёл чимэглэлийн зүйлсийг тэр үеийн Монгол нутагт хийдэг байжээ.
Хүрлийн үед өмнөх уламжлалаар шавар ваар сав хийх ажил улам сайжран хүмүүсийн хувцас хунар олон загварын, орон сууц нь ч нүүдэл суурьшилд тохирсон аятай тохитой болжээ. Энэ үед эрхлэж байсан аж ахуйн гол нь мал аж ахуй болж, газар тариалан, агнуурын ажил туслах уүрэг гүйцэтгэж байв. Мал аж ахуйгаас илүү бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх болсон нь арилжаа хөгжихөд нөлөөлж, эрэгтэйчүүдийн эрх мэдэл улам өргөжин чулуун зэвсгийн үед ноёрхож байсан эхийн эрхт ёс эцгийн эрхт ёсоор халагдахад хүргэжээ.

Говь-Алтай аймгийн нутаг дахь хадны бичээс

Хүрлийн хожуу үеэс хөрөнгийн ялгавар эрс илэрч, хүй нэгдлийн байгуулал задран улмаар ангит нийгэмд шилжиж орох суурь тавигдав. Манай эриний завсар үед Төв Азийн ихэн нутгийг эзлэж байсан Хүннү гүрэн (МЭӨ I зуунаас МЭ I зуун) бол Монголчуудын өвөг дээдсийн анхны төр улс байсан юм. Хүннү гүрэн Хятадын Хан улстай өрсөлдөн тэмцэлдэж нэгэн үе сүрхий хүчирхэг байв. МЭ 198 онд Хүннү, Хятадын хооронд тусгай гэрээ байгуулагдаж Цагаан хэрмээс хойшхи газар нутгийг Хүннүчүүд эзэмшиж байх болжээ. Хүннү гүрэн Дорно, Өрнийн олон улстай өргөн харилцаатай байсан бөгөөд нүүдэлчдийн соёл иргэншлийг бусад улс гүрэнд түгээж байжээ. Хүннүгийн соёл иргэншлийн чухал дурсгалын нэг бол Ноён уулын булшнаас олдсон баялаг олдвор мөн.

Хүннү гүрний дараа тогтсон томоохон улс бол Түрэгийн хаант улс (МЭ VI—VIII зуун) юм. Хатан Туул, Онон, Хэрлэнгийн Монголчууд биеэ даасан байдалтай байсан бөгөөд Түрэгийн хаанд алба татвар өгөх төдий байжээ. Энэ үед Түрэг, Монгол аймгуудын хэл хоорондоо ихээхэн холилдож хожмын үед чухам ямар үг нь Монгол, түрэг болохыг ялгаварлахад бэрх болжээ.

Түрэгийн үед нүүдэлчдийн соёл, тухайлбал, бичиг үсэг, уран барилга, чимэглэх урлаг хөгжиж байсан нь археологийн олдвороос мэдэгдэж байна. Орхоны бичээс гэж алдаршсан чулуун дээр сийлсэн түрэг бичиг бол дэлхий дахины соёлын ховор дурсгалын нэг юм. Энэ бичгийн томоохон дурсгал болох Налайхын орчимд байдаг Тоньюкийн хөшөө, Архангай аймгийн Хашаат сумын Хөшөө Цайдам дахь Билгэ хаан, Куль-тэгиний хөшөө ЮНЕСКО-гийн бүртгэн гаргасан дэлхийн соёлын сангийн жагсаалтад орсон юм.
Тус улсын нутагт оршин тогтнож байсан өөр нэг томоохон улс нь Монголын Кидан гүрэн (МЭ IX зуун) байв. Кидан нар Монгол хэлтэн аймаг байсан бөгөөд дараах үеийн Монголчуудын түүхэнд мэдэгдэхүйц ул мөрөө үлдээсэн билээ. Кидан гүрний дараагаар Монгол аймгууд туүхийн тавцанд гарч иржээ.

Эх сурвалж: Хүүхэд- Залуучуудын нэвтэрхий толь, Боть