Монголын үндэсний "АСА" циркийн багш, гавьяат жүжигчин П.ДАВААХҮҮТЭЙ ярилцлаа. Тэрээр нас хэдийнэ 60 гарсан ч

хөнгөн шингэн хөдөлгөөнтэй, гялалзаж яваагаа циркийн урлаг, хүүхэд залуучуудтай ажиллаж байгаагийн ач буян гэж тайлбарласан юм.
-Даваахүү гавьяат аа, та циркийн урлагт хэдэн жил хүчин зүтгэж байна вэ. Ануухан сайхан харагдаж байна шүү?
-Баярлалаа. Би 1972 онд Н.Раднаабазарын нэрэмжит Циркийн сургуульд элсч, дөрвөн жил суралцаж төгссөнөөс хойш тасралтгүй ажиллаж байна. Манай сургуулийн агаарын гимнастикийн багшаар Зөвлөлтийн мэргэжилтэн ажиллаж байлаа. Сургууль төгссөний дараа бидний хийсэн томоохон уран бүтээл нь "Сансрын зөгнөл" нэртэй, 12 хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр хийдэг агаарын гимнастик байсан. Үүнийг монгол хүн сансарт ниссэн түүхэн үйл явдалд зориулж найруулж тавьсан юм. Сансрын хөлөг мэт тусгай тоног төхөөрөмжийг манежны оройгоос дүүжлээд тас харанхуйд фосфорын гэрэл дор хийдэг мундаг хөтөлбөр байлаа шүү дээ. Дараа нь "Сарны номер" гэж шинэ жилд зориулсан, "Шарилжин дундахь цэцэг"-ээс санаа авсан томоохон хөтөлбөр байлаа.

Циркийн манежинд хамгийн олон удаа тоглож, олон улсын наадмаас шагнал хүртэж байсан нь Л.Мажигсүрэн гуайн найруулгаар тавьсан агаарын гимнастикийн бие даасан хөтөлбөр юм. Түүнийг хожим надад агаарын тоног төхөөрөмжийн хамт хүлээлгэж өгсөн. Энэ хөтөлбөрийг би жүжигчин С.Мягмарынхаа хамтаар 16 жил авч явсан.

-Тэр, үед циркийнхэн төдийгүй урлагийн тоглолт голдуу социалист системийн орнуудад л болдог байсан байх. Тийм үү?
-Тийм шүү. Хоёр системийн үзэл суртлаас хамаараад урлагийнхан бусад оронд тоглолтоор явахад маш хүндрэлтэй, саад бэрхшээл шалгалт, шүүлэг ихтэй байсан. Монголд болдог социалист орнуудын хамтарсан тоглолтын дараа манайхаас ийм тийм үзүүлбэрийг авъя гэдэг. Түүнд нь С.Мягмар бид хоёрын агаарын хөлөгтэй үзүүлбэр шалгардаг байлаа. Энэ дагуу ОХУ болон Европын социалист олон оронд бид очиж тоглосон. Тоглолт бүрийн эхэнд "Монголын" гэж зарлуулаад гарахад үнэхээр сайхан бахархмаар байдаг байж билээ.

-Гадаадын улс оронд очоод тоглоход мэдээж хүндэтгэлтэй сайхан, орчин нөхцөл ч өөр байдаг биз. Дотооддоо тоглолтоор явахад хүндрэлтэй зүйл тохиолддог байв уу?
-Тэгэлгүй яахав. Дээр нь жилдээ 2-3 шинэ хөтөлбөр бэлтгэх, орлогын төлөвлөгөө биелүүлэх ёстой гээд шаардлага өндөр. Тийм болохоор аймаг, сумын төв тэр байтугай бригад, хот айлд ч очиж тоглодог байлаа шүү дээ. Тухайн нөхцөл боломждоо тааруулаад л номер, үзүүлбэрээ үзүүлдэг байсан. Хаа очсон газар бүрт иргэд, малчид маань халуун' дулаанаар хүлээн авч хоол цай, идээ будаа юу байгаагаараа дайлдаг, хүний сэтгэл ариухан цагаанаараа сайхан цаг үе байж дээ. Дээр нь залуу ч байж, бас Содном, Данзан гуайтай хамт явахад уйдах, зутрахыг мэдэхгүй л аялан тоглодог байсан.

Гадаадын улс орны циркийн манежинд Монголынхоо алтан соёмбот далбааг бариад гарах бүртээ бид омогшиж, бас эх орныхоо нэрийн өмнөөс үүрэг хариуцлага үүрч байгаагаа ямагт ухамсарладаг байлаа. Бэлтгэлийн үед ч юмуу өмнөх тоглолт дээр бага зэрэг гэмтэх, шалбарч халцрах бол байдаг л зүйл. Энэ бүхнийгээ тэсвэрлэж тоглолт үзүүлбэрээ амжилттай сайн үзүүлэх ёстой л гэж боддог, үүний төлөө хичээдэг байсан. Гаднын улс оронд тоглолтоор явахын тулд ур чадвараас гадна хувь хүний зан чанар, итгэл үнэмшил гээд олон зүйлийг харгалзаж, шалгуур тавьдаг байлаа шүү дээ.
 

-Тэр үед одоо манайхны ярьдгаар "харлах" тохиолдол байсан уу?
-Ёстой тийм юм байгаагүй. Биднийг Европын социалист орнуудад тоглолтоор явж байхад Пуэрто-Рика улсын эзэн хаан урьж, манай Ардын дуу бүжгийн чуулгынхантай тус улсад очиж байсан тохиолдол бий. Манай агаарын номероос гадна үсрэлт, хүнд жингийн үзүүлбэр маш их таалагдсан шиг байгаа юм. Акробатынхан гэхэд эртний монгол үндэстний хувцастай, мөрөн дээрээ Чингис хааны үеийн малгай дуулга, өмсгөлтэй жүжигчнээ өргөсөөр гарч ирдэг нь тун өвөрмөц санагдсан бололтой юм билээ. Пуэрто-Рикад бид хэдэнтээ тоглоод л бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ буцаж ирж байсан юм.

-Тэр үед банк санхүүгийн сүлжээ хөгжөөгүй болохоор тухайн оронд хэрэглэх мөнгө валют, төлбөрийн хэрэгслээ бэлнээр нь цунхлээд явчихдаг байсан тухай Норовсамбуу гуай нэгэнтээ ярьж байсан. Та нар ч тэгдэг л байсан байх даа?
-Тухайн үед тэр мөнгө төгрөгийг зарцуулах, хадгалж хамгаалах эрх үүрэг нь жүжигчдээ удирдаж яваа хүнд л ногдоно шүү дээ. Одоогийнхоор бол ерөнхий менежер нь юмуу зохион байгуулагч нь юм биз. Бид бол төсвийн мөнгөөр л зардал энэ тэрээ даалгаад явж байгаа улс болохоор хэд хэчнээн төгрөг орж байгааг ч мэдэхгүй. Гагцхүү сайн тоглох, үзэгчдэд үзүүлбэрээ сайтар хүргэх л зорилготой явна л даа. Дээр ярьсан Пуэрто-Рикад хэдэн удаа тоглолт хийгээд раунда (тухайн орны мөнгөн тэмдэгт)-аар цалин хөлсөө авчихсан чинь Америкт ирээд нөгөөдөх нь гүйлгээ хийж болдоггүй. Тэндхийн циркийн даргатай нь яриад раундагаа солиулах гэтэл, та нар чинь яахаараа ийм их дэвсгэрттэй явж байдаг юм бэ, хоол унд иддэггүй юм уу гэж гайхаад сонин байдалд оруулж байгаа юм чинь. Танайхаас цирктээ амьтан авах гэж байсан юм. Болдоггүй юм байна гэхчлэн худлаа хэлж, өөрсдийгөө авч гарч байлаа шүү дээ. Тэгээд нөгөөхийгөө доллараар солиулж, хүнд жингийн жүжигчдийнхээ өргөн, реминэн бүсэн дотор хийж авч ирээд циркийн даргадаа гардуулж байсан тохиолдол байдаг л юм.

-Та бүхний хувьд үнэхээр үнэнч байж дээ. Одоо бол хэдэн жүжигчин хуваагаад авчихсан байхад хэн, юу хэлэх вэ дээ?
-Цаг үе нь тийм байлаа шүү дээ. Ямар сайндаа орлогын төлөвлөгөө биелүүлэхгүй бол дагалдан болтол тушаал бууруулах, цаашилбал циркт байлгах эсэх талаар л ярьдаг байсан. Мөнгө хөрөнгийн зарцуулалтын тухайд бол ярих ч юм биш. Бас "хэлгүй бол хөлгүй" гэдэг ч нөлөөлдөг л байсан байх. Одоо бол гаднын жүжигчид ирвэл хэдэн доллараар цалинждаг вэ, энэ тэр гээд "илүү үглэнэ" дээ. (инээв). Өнөө үед чөлөөтэй сайхан болж. Тухайн цагт олсныхоо хэрээр авдаг байсан бол ядаж нэг өрөө байртай байх байлаа гэж хааяа ярьдаг л юм, бид. Тэгэхдээ циркийнхээ буянаар дэлхийн олон оронд очиж, соёл иргэншилтэй танилцаж, юм үзэж нүд тайлж явсан болохоор гомдоод байх юм алга.

-Циркийн урлагт бие сэтгэлээ харамгүй зориулсан хүний хувьд Монголын цирк хэд хуваагдаж, хувь хувьсгалын болсон нь тарамдаж байна гэж боддог уу, жам ёсоороо хөгжиж байна гэж дүгнэдэг үү. Таны хувийн бодол ямар байна вэ?
-Зах зээлийн жам ёсоор өрсөлдөөн бий болж байна гэж хардаг. Харин залгамж халаа нь ямар байдаг юм бол. Бидний үед  циркийн  сургуулийг  арван хэдэн хүн л төгсч байсан. Гавьяат Батсүх гэхэд банзан дээрээс үсрэгчээр төгсч, дараа нь ЗХУ (хуучин нэрээр)-ын циркийн сургуульд алиалагчаар суралцсан анхны хүн шүү дээ. Энэ үетэй харьцуулбал, циркийн урлагийн бүрэн бүрэлдэхүүн, тоглолтын иж бүрдэл гэдэг бүтэц нь алдагдаад байна уу даа л гэж боддог.

-Монголын циркийн урлагийн гол цөм нь "АСА" циркт үлдсэн гэж боддог. Та бүхэн энэ байдлаа алдаагүй гэдгээ харуулж, Монголынхоо нэрийг хэр гаргаж байна вэ?
-Сүүлийн хоёр жилд бид Монголынхоо нэрийн өмнөөс олон улсын уралдаан тэмцээнд цөөнгүй удаа оролцож, Золбаяр ахлагчтай банзнаас үсрэгчид Италид болсон олон улсын тэмцээнээс мөнгөн медаль, Уханьд болсон уралдаанаас алтан медаль хүртсэн Норовсамбуу багшийн удирдсан уран нугараач "Ирвэсний гурав" гэхэд "Мөнгөн арслан"-г аваад ирсэн. Ийм амжилтууд байна аа, байна.

-Та сүүлийн үед илбэ ухааны номер үзүүлдэг болсон байна. Ер нь хэдий үеэс энэ үзүүлбэрийг сонирхох болов?

-Намайг агаарын акробат үзүүлдэг байхад илбэчин Цэнд-Аюуш гуайн сэлэмтэй үзүүлбэртээ оруулах гэж ятгадаг байлаа. Би түүнээс нь зугтаадаг, мөн ч тэнэг байж дээ гэж одоо харамсч сууна. Тийм сайхан боломж олгож байж шүү дээ. Цэнд-Аюуш гуай монгол бичгээр өөрийн үзүүлбэрийн нарийн чимхлүүр зүйлийг тэмдэглэдэг байсан юм билээ. Бас "шалзан хадаас салдаггүй шар цавуу" гээчийг тэр хүн өөрөө найруулж, илбэ ухааны үзүүлбэрт хэрэглэдэг бүх хэрэгслийг өөрөө л нааж, хадаж ашигладаг байсан нь том ухаан байж. Тэр хүний энэ агуу чанарыг авч үлдсэн бол би одоо нэг их зовохгүй л байсан байх. Өнөөдөр хэчнээн сайн гэсэн цавуугаар нааж үдээд ч илбийн хэрэгсэл маань 2-3 тоглолтоос хэтрэхгүй салж уначих гээд байх юм. Цэнд-Аюуш гуайн дараа Норовсамбуу, чи л энэ үзүүлбэрийг үргэлжлүүлэх ёстой шүү гэсэн хатуу шаардлага тавиад, чадахгүй бол дагалдан болоорой гэж тулгаж байсан юмдаг. "Агаарт нисч байсан хүн газарт бууж, илбэчин болох юмуу" гэж ч бодож л байлаа. Эцэст нь арга буюу хийсэн дээ. Одоо хэдийнэ дасчихжээ. Түүгээр ч зогсохгүй агаарын гимнастикийн хэдэн хүүхэд сургаж, Норовсамбуугийнхаа шавь нарыг "халааж" барьсан шиг л сууж байна даа.

"АСА" циркийн бэлтгэлийн манежид хуучилсан бидний яриа ийнхүү өндөрлөсөн ч агаарын гимнастик, уран нугаралтаар бэлтгэж байгаа түүний шавь нарын сургуулилт анхаарал татсан юм. Тэдний дотор 20 орчим насны залуу үегүй юм шиг нугарч, үсчиж харайх нь бүр ч сонин санагдлаа. Ингээд жүжигчин Б.Энхтайвантай цөөн хором ярилцлаа.
 

Б.ЭНХТАЙВАН: ЭРЭГТЭЙ УРАН НУГАРАГЧ ЕР НЬ ХОВОР ШҮҮ
-Энхтайван аа, олон охид дотор ганц залуу нугарч "хугараад" байгаа нь сонин харагдлаа. Өөрийн чинь тоглолтыг нэг удаа үзсэн л дээ. Яагаад энэ төрлийг сонирхох болов?
-Би Бор-Өндөрт суралцаж байхдаа (дунд сургуульд) П.Даваахүү багшид шалгуулсан юм. Биеийн ерөнхий хөгжил, уян байдал нь таалагдсан байх. Есдүгээр ангид орсноос хойш багшийнхаа удирдлага дор хичээллэж эхэлсэн. Одоо таван жил болж байна.

-Унаган нутаг Хэнтийн Цэнхэрмандалынх гэсэн. Хотод сургууль төгссөн үү?
-Тийм. 31 дүгээр сургуулийг төгссөн.
-Энэ хугацаанд улс, олон улсын уралдаан тэмцээнд оролцож байв уу?
-Хэдийгээр сунгалт, уян хатан байдал нь уран нугаралтад тэнцэж байгаа боловч байгалиасаа эрэгтэй хүний бие, булчин шөрмөс нь охидыг бодвол арай хөшүүн хойрго байдаг бололтой юм. Ямартай ч дасгал хөдөлгөөн, бэлтгэл сургуулилтаа хийгээд л байж байна. Циркийнхээ тоглолтод оролцдог болоод хоёр жил л өнгөрч байгаа.

-Цаашдаа олон улсын уралдаан тэмцээнд оролцох бодол байгаа байх. Ер нь уран нугараач эрэгтэй ховор байдаг байх,тийм үү?
-Ер нь ховор доо. Хятадын циркэд цөөн хүн байгаа байх. Европт бол бараг байхгүй шүү дээ. Цаашдаа багш нарынхаа заавар зөвлөгөөгөөр тууштай хичээллэж, олон улсын уран нугаралтын уралдаан тэмцээнд оролцохыг хүсч байна.

-Уран нугаралтаар хөвгүүд байтугай охид ч тодорхой хугацаанд хичээллэж, амжилт үзүүлсний дараа больдог шиг байгаа юм. Тэр үед юу хийе гэж бодож байна даа?
-Ямартай ч уран нугаралтаараа тодорхой амжилт гаргах байх гэж бодож байна. Түүний дараа агаарын гимнастик, банзан дээрх үсрэлт гээд циркийнхээ төрөлд л ажиллах байх даа. Ирээдүйгээ ингэж л харж байна.
-За баярлалаа, амжилт хүсье.

 Д.Мөнх /ҮНДЭСНИЙ ШУУДАН/