Архив ангилал

найрагч О.Э.Мандельштам «Уран бүтээлчийн үхэл гэдэг бол түүний төгсгөл биш, харин бүхий л амьдралыг нь хурцаар гэрэлтүүлэн харуулсан сүүлчийн уран бүтээл нь юм» гэж нэгэнтээ бичсэн буй. Амьдралыг хамгийн ихээр утга учиртай болгодог үхэл гэдэг ойлголтонд уран бүтээлч хэрхэн урнаар хандаж буй нь түүний ертөнцийг үзэх үзлийг болоод уран бүтээлийнх нь чиг шугамыг тодорхойлох нь нэн түгээмэл.
Зүрхийг шимшрүүлэгч гаслант хагацлын хясаанаас
Зүүгдэж ургасан мод юм байж, би
Навчсан дээр минь гилтэгнэх ариун шүүдэр ч
Намрын гоо сондор биш сэтгэлийн халуун нулимс байж
Үндэс бүхэн минь хавцлын өндөрт мөнхийг хүсэмжлэн
Үзэх мэлмийтний сэтгэлийг шимшрүүлэн нахиалах бүртээ
Зөрөг замын алтан тоосыг мөчиртөө будруулж
Зөрлөг харгуйн аянчдыг гашуудлын аязаар үднэм.
Мөхлийн хар нуур өлмий доороос тольдож
Мөчрийн сайхныг хаваржин зунжин магтавч
Мөнх хэмээх цаг хугацаа орчлонд хаа ч үгүйг
Мөрөөдлөөр жимсэлсэн ертөнц гунигтай илэрхийлнэм
Яруу найрагч Л.Батцэнгэл яруу найрагч Хөөдөөгийн Эрдэнэбаатар, Арлааны Эрдэнэ-Очир нарт зориулан ийм нэгэн шүлэг бичжээ. Өнгөрсөн-ирээдүй хоёрын дунд оршигч хүмүүн бээр өөрөө одоо буюу. Өнгөрсөн бүхэн хагацал, ирэх бүхэн учрал. Тэрхүү өнгөрсний хагацлын хясаанаас зүүгдэж өнөө ирэхийг хүлээгч хүмүүн гэгч үхэл гэх мөхлийн хар нуурын мандлыг ширтэн мөнхрөхийг мөрөөдөх. Гэвч энэ махбод бөхөх буюу.
Харин яруу найрагчийн шүлэг мөнх. Түүнийг онгод хөлчүү найрагч Л.Батцэнгэл бээр “Зөрөг замын алтан тоосыг мөчиртөө будруулж” хэмээсэн нь түүний шүлгүүд билээ. Түүний алтан тоос будруулсныг үзвээс:
Өвсөн дунд дүү минь үлдсэн
Өрцөн дунд гуниг үлдсэн
Элсэн дунд ээж минь үлдсэн
Энэлэн дунд зээ минь үлдсэн гэх буюу
...Борогон дунд дүү минь үлдсэн
Бодол дунд хайр минь үлдсэн
Баян хөндийд ээж минь үлдсэн
Буян гуйж зээ минь үлдсэн... гэнэ. Хөх өвсөөр хөндүүрээ зурах нь аргагүй л монгол найрагч. “Чиний минь үнэр есөн намрын сүмэн өвс мэт” гэж Ванчилбалын Гүлранс, “Чамайг явна гэхээр шаргал талынхаа бүх өвсөөр чөдөр зангидлаа” гэж Данзангийн Нямсүрэн дуулсан бус уу. Мөн “Загийн голынхоо усаар нүүрээ угаалаа” шүлэгтээ:
Сэтгэлийн минь зовлонг нимгэлж аргадах
Сэрүүхэн дагина-Загийн голдоо
Нүүрнийхээ галыг сэргэтэл шавшин угаалаа
Нүднийхээ гунигийг арилтал шившин уужирлаа гэж тайтгарчээ. Тэгээд үлдэх үгүйрэхийн хорвоо дээр өвсийг шүлгэнд гүтгэн:
...Үлдэхгүй үлдэхгүй, бүгд үлдэхгүй
Үйзэн хорвоод бурхан ч үлдэхгүй
Хөх хөххөн өвс л бөхөлзөж
Хөдөө хээрээ аргадаж үлдэнэ гэж хөдөө хээрээ өвсөөр, хүмүүнийхээ сэтгэлийг шүлгээрээ аргадаж дээ. Мөхлийн хар нуур агч нэгэн үл мэдэх гоо ертөнц, өнөө агч энэ бидний ертөнц хоёрын дунд хүмүүн хэмээгч дэн дун. Гагцхүү яруу найрагч мөн хоёр ертөнцийн хооронд дураар зорчих. Тиймээс яруу найрагчийн энэ амьдралын зэрэгцээх цаггүй орон нь түүний яруу найргийн ертөнц. Тэрхүү ертөнцөд цаг хугацаа гэж үгүй агаад гагцхүү өнө мөнх л ноёлмой.
Яруу найргийн ертөнцийг мөнх хэмээхийн учир нь Гүлрансын хэд насалсан, Нацагдоржийн хэзээ үхсэн, Явуухулангийн яаж одсон, Д.Нямсүрэнг ямар хоёр шувуу аваад явсан, Эрдэнэбаатарын хэрхэн сүүлийн амьсгалаа татсан, бас Эрдэнэ-Очирын хаана хутаг олсноос үл хамааран шүлгүүд нь цаг хугацаанд нэвчин мөнхөрнө. Хэдэн оны ч зөрөөтэй бай эдгээр найрагчдыг “Чиний минь үнэр есөн намрын сүмэн өвс...”, гэж “Хэдийний амраг чи одоо учирч миний хэнхдэгт зул барих цаг болов” гэж, “Мөнгөн авга шиг гараас чинь Туулын уснаас...” гэж, “Яаж би Амитаба шиг өөрийнхөө үсний ойчих чимээг сонсох вэ” гэж, “Амьтны үрийн сэтгэлийг Амрагаас илүү үймүүлэх Ад гэрлийн хувилгаан Урианхайн хөх уулс...” гэж, “Газрын магнайнаас хөлөрч урссан Сэлэнгийн салаа тохой дээр Гандсан намрын шаргал өдөр устай хамт мушгиран одохыг харжээ суугаад...” гэж хамтад нь дурсана. Тэдэнд нас үгүй, ах дүүгийн ялгал үгүй бөгөөд гагцхүү мөнхрөх шүлгийн мөрүүдийг татлан хаялсан гэдэг ад мөнхийн цагт оршмуу.
Яруу найраг бол эрэл, амьдрал ч бас эрэл. Их эрлийн замд бэдрэгсдийг “Зөрлөг харгуйн аянчдыг” гэсэн бол эрлээс олсон нь “Мөчрийн сайхныг хаваржин зунжин магтавч, Мөнх хэмээх цаг хугацаа хаа ч үгүй” мөхлийн хар нуур буюу үхэл. Ийн шүлэглэх нь Л.Батцэнгэл.
Яруу найрагчийн сэрлээр дамжин мөнх гэдэг ганцхан цаг хугацаа ноёлсон яруу найргийн ертөнцөд зорчму. Бийгээр үгүйг нээх, үгүйгээр бийг нээхийн увидас гэгч гагцхүү яруу найрагчид л орших нь энэхэн. Мөнхийн тухай шүлэглэгч яруу найраг Л.Батцэнгэлийн дуулснаас “Үхэл үгүй бол амьдрал яахин байх” гэсэн бодол төрөх нь яруу.
Тиймийн учир Л.Батцэнгэл бол гэгээн тунгалаг яруу найрагч. Түүний гэгээрлийг шүлгээс нь л үзнэ.
...Буцъя даа, илүүдээн гарсан тэнэглэл надад алга
Будилж төөрсөн мянган замынхаа нэгийг ч гэсэн орхиё
Ариуссан бурхдын лаврин шиг дотнохон гэрэлтэх
Архины мухлагийн аль нэгэнд хоргодоё
Санахын дарсыг шаналант цээжиндээ хундагалаад
Сайхан явсан өдрүүдээ дурсан согтоё
Буг чөтгөрийн замаас хазайсан минь түмэн зөв байсныг
Бурхад чуулсан найргийнхаа сүмд очиж бясалгая
Цагдаагийн заазуур шиг алаг тавилангийн
Цаана, наана нь хоёулаа үлдэе!
Мянган төөрөгдлийн замаас буцаж
Мял Богдынхоо ариун өлмийд сөгдөе! гэсэн нь түүний гэгээрлийн зам. Ер нь яруу найраг хүмүүний сэтгэлийг гэгээрүүлэх л нэгэн арга биз. Тэрхүү гэгээрэл нь гэрэл гэгээ мэт хувилгаан чанарт. Гэгээрлийн хувилгаан гэрэлд уусан чадагч яруу дууч Лхагвасүрэнгийн Батцэнгэл бээр:
Зүрхийг минь урж тасчмаар,
хийлийн гүн шимшрэлт аялгуу
Зүйрлэн бодвоос гашуудлын улаан л баймаар ч
хагацлын цэнхэр гунигтай
Гар даллан, хацраа үнсүүлж одсон
дотно бүхэн минь хэзээ ч иршгүйд
Ганцаардал минь тайвшралаар ганжирласан
сэтгэлийн сүм мэт гэрэлтьюү гэсэн нь нэн содон агаад түүний сэтгэл хувилгаан гэрэлтэй аж. Басхүү гэрэл нь гашуудалд улаанаар, хагацалд цэнхэрээр хувилж, сэтгэлийн гэрэлт сүмбэрүүдээ дурсахдаа тайшралаар ганжирлан сүм мэт алтарюу. Ийм яруу найрагчийн зүрхэнд хар барааны өчүүхэн ч толбо үгүй биз ээ. Муу хүн хэзээ ч архинд ордоггүй шиг яг үнэндээ яруу найраг бол гэгээн сэтгэлийн л үр жимс.
Энэхүү гэгээн бүхний эх ундарга үгүй бол нэг л юм дутуу. Ломбын Нямаа ахын бичсэн шиг “Даяаршил гэдэг мөстэй хүйтэн усанд хөлөө дүрээд дагжин зогсоо монгол хүн”-д яруу найраг хэрэгтэй. Ялангуяа пост үед.
Өдгөө хүмүүний нийгмийн амьдралын үеүдийг:
- Античный үе космоцентрист шинжлэг
- Дундад зуун бол шашин төвт
- Сэргэн мандалт бол урлаг төвт
- Шинэ үе бол шинжлэх ухаан төвт
- Өнөө үе бол постмодерн гэж зааглан үзэх болов. Энэхүү пост үед яруу найраг хэрэгтэй.
Постмодерн цаг үед эртний үе шиг жинхэнэ утгаараа классик биш, бас дундад зуун шиг бүхнийг шашинд даатгах боломжгүй, ренесансны үе шиг урлагийг эсвэл орчин үе шиг шинжлэх ухааныг дээдлэх боломжгүй тийм нэг уйдамтгай, бас холимог сэтгэлгээ ноёрхох болов.
Нэгэн цагт шинжлэх ухаан ихээхэн хөгжиж бүх зүйлд шинжлэх ухаанаар хариу өгөх, бүхнийг шинжлэх ухаанаар удирдах боломжтой гэж үзэж байв. Гэвч өдгөө бүх юманд шинжлэх ухаанаар хариу өгөх боломжгүй болох нь улам бүр мэдрэгдэх болсон ба лав л нийгмийг зөвхөн шинжлэх ухаанаар удирдах аргагүй болов. Өөрөөр хэлбэл шинжлэх ухаан хүн төрөлхтөнд асар их үр ашиг өгсөн боловч бүх зүйлд эцсийн хариулт өгөх цорын ганц гарц биш гэдэг нь тодорсоор байна. Пост үед нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн текстүүд үгүйсгэгдэж, дэлхий даяаршиж, урлаг уран зохиолын хувьд л гэхэд зохиолч үгүй болж, уншигч, зохиолч хоёр нэг байранд ирлээ. Мөн үеийн үндсэн шинж нь хүнийсэлт, харьжилт болж байгаа бөгөөд хүн хүнээсээ, тэр бүү хэл хүн өөрөөсөө хүнийсэж байна. Энэхүү харьжилтыг саармагжуулах, хэдэн тэрбумаараа бөөгнөн аж төрөх хүн сүргийн сэтгэцийг эмгэгийг илаарьшуулж, тэдний дарагдсан бачимдлыг зарим талаар султган сулруулахад шашин, урлаг, шинжлэх ухаан.., тэдгээрийн бүхий л боломжийг шавхах хэрэгцээ аяндаа гарсаар буй билээ. Энд л Л.Батцэнгэл мэтийн яруу найрагчдын бүтээлүүд ерөндөг болно гэж үзэх үндэстэй. Учир нь тэр:
Болж өнгөрсөн бүхнийг мартая, хайрт минь
Болсон жимс шиг аяндаа таашаал татах
Усны ганц бяцхаан дусал
Уяхан сормуусанд чинь тогтосхийж
Уянгатай нэгэн чавхдасыг хөглөсөн болог
Уйгаа мартаж нулимсаа арч, хонгор минь! гэж эсвэл:
...Газар дэлхий чиний минь бүжгийн тайз юм
Гайхамшигт дууг чинь сонсохоор бурхад танхимд гиюүрэн сууна
Гургалдайн жиргээт үдшүүдийн ариун цэнгүүнд
Гунигт сэтгэлийн минь мөчир дээрх зовлонгийн үр хийсч одно... гэж бичдэг юм.
Усны ганц дусал мэт бүсгүйн нулимс сормосондоо тороод унахад, уяхан чавхдас тонхийх шиг болох, үгүй бол бүсгүйн хоолойг сонсоход сэтгэлийн мөчир дээрх зовлонгийн үр хийсэн одох энэ мэдрэмжүүд өдгөө яасан их үгүйлэгдэнэ вэ? Чухам энэ мэдрэмжүүдийн төлөө амьдран чадагч нь гагцхүү яруу найрагч. Яруу найрагчийн сэтгэлийн мөчир дээр цас ч бий, цус ч бий.
Өгүүлэн буй яруу найрагч Лхагвасүрэнгийн Батцэнгэл Баянхонгор аймгийн Заг-Байдрагийн хүрэн бэлчир Залаа, Чандмань овооны бэлд төрж өссөн, 1990-ээд оноо ихэд алдаршиж асан С.Жамъянгаравын нэрэмжит утга зохиолын дээд сургууль төгссөн, Сүхбаатарын Батмөнх, Очирбатын Дашбалбар мэтийн найрагчдаар онгод хөглүүлж явсан нэгэн буюу. Л.Батцэнгэл найрагч өнөөгийн Монголын хамгийн нэр нөлөө бүхий өдөр тутмын хэвлэл болох “Өдрийн сонин”-д сэтгүүлчээр ажиллахын зэрэгцээгээр уран бүтээлээ тууштай үргэлжлүүлж “Бүсгүй цэнхэр салхи” (2004), “Сэтгэл минь тэнгэрийн уяхан шат” (2006), “Зүрх сэтгэлээ нэгжнэм” (2008), “Өр зүрхний хавар” (2009), “Миний элсэн цаг” (2012), “Ариун тэнгэрийн эрхшээл” (2018), “Хувилгаан гэрэл” (2018) зэрэг шүлгийн түүврүүдээ хэвлүүлээд байна. Үүний хажуугаар “Шоргоолжны мөр”, “Сэтгэлийн гэрэлт сүмбэрүүд” зэрэг үргэлжилсэн үг, сэтгүүл зүйн төрөл жанрт хамаарах бүтээлүүдээ хэвлүүлсэн яруу найрагч, сэтгүүлч бөлгөө.
Уран бүтээлч өөрийн туурвилаараа өсөх, өөрөөрөө сайжрах гэдэг ойлголтыг чухамдаа Л.Батцэнгэлийн уран бүтээлээс үзэж болох мэт. Манай яруу найрагчдад байдаг дуусаж мултраад үргэлжилсэн үг үрүү ч юм уу, жүжиг үрүү орох, түүнийгээ шүлэг бичих нь залуу насны л үйл мэтээр мунхаглан тайлбарлах нь Л.Батцэнгэлтэй эсрэгцэнэ. Л.Батцэнгэл бол халуун сэтгэлтэй найрагч. Чухам түүнийгээ л алддаггүй учир ийн бичсээр буй биз ээ. Харьжин хүнийссээр байгаа энэ цаг үед бидэнд ийм яруу найрагчийн мөрүүд хэрэгтэй билээ. Тэр л мөрүүд Х.Эрдэнэбаатарын, А.Эрдэнэ-Очирын үлдээсэн орон зайг бөглөнө. Түүний сэтгэл зүрх гэгээн бас дүүрэн, тэр дотогшоо өмөрч шүлэглэсээр, түүндээ тэгж туслахсан, тэрэндээ тэгж хэлэхсэн гэж хүрэлцэхгүй ч гэсэн сэтгэлийн өр тавьсаар шүлгээ бичиж суугаа...
Хүнд зодуулж, машинд шүргүүлсэн Сэмбээгээ түшээд, хүүхэнд дурлаж, түүндээ тасарсан шар Мийгаа ахаа сугадаад сэтгэлийн гэрэлт жимээрээ ирэх нь яруу найрагч Лхагвасүрэнгийн Батцэнгэл ээ.