“Монголын нийгмийг ажилгүйдэл, ядуурал нэрвэжээ. Улс орны хөгжлийг хөмрүүлж буй ажилгүйдэл, ядуурлыг хос чөдөр гэж нэрлэсэн нь оножээ. Монголын гурван хүн тутмын нэг нь ядуу бөгөөд тэд сард 45 мянган төгрөг буюу өдрийн 1350-хан төгрөгөөр өл залгадаг. Хөдөлмөрийн насны 130 мянган хүн ажилгүй, төрөөсхайр халамж горьдон шар нар, бор хоногийг өнгөрөөж буй. Эх орны хөгжлийг нуруун дээрээ үүрэх учиртай 30-39 насныхан ядууралд гүн шигдсэн. Ажилгүй гурван хүн тутмын хоёр нь 40-өөс доош насны бие эрүүл, ухаан саруул идэрчүүд” гэжээ. Харамсаад ч баршгүй. “Монгол улс ардчилсан нийгэмд шилжээд чилийсэн 28 жилийг өнгөрөөхдөө хөгжлийн дөнгө болсон ажилгүйдэл, ядууралтай тэмцсээр буй ч ялж чадсангүй. Бүр ганцаараа бус дэлхийн банк, ОУВС, Азийн хөгжлийн банк болон бусад хандивлагчидтайгаа хамтран тэмцээд ч дийлдэггүй ээ. Дэлхийн банк 1995 онд Монголын ядуурлын түвшний талаарх анхны албан ёсны судалгааг хийжээ.

Одоогоос 23 жилийн өмнө манай улсын ядуурлын түвшин 35 хувь, ажилгүйдэл 5.5 хувьтай байсан хэмээн дэлхийн банкны шинжээчид тайландаа дурдсан байна. Тэгвэл түүнээс хойш нөхцөл байдал өөрчлөгдсөнгүй, ядуу монгол хүний тоо буурсангүй. Бүр давраад ажилгүйдэл хэмээх хөгжлийн шинэ дөнгөтэй дөрөө харшин, дээш цойлсоор. Гэтэл бас нэгэн гай давхар нэрвэжээ. Хөдөлмөрийн зах зээлд далд ажилгүйдэл хүрээгээ тэлж, цалин авдаг атлаа ажил хийдэггүй, илүүдэл ажиллагсдын тоо нэмэгдэв. Төрийн албаны таван түшмэл тутмын нэг нь дарга, захиргааны албан тушаалтан. Манай төрийн албанд 22 мянган дарга, захиргааны ажилтан байгаа бөгөөд 2017 оны байдлаар төрийн бүх шатны албан хаагчдын тоо 3000-аар өсч, эдүгээ 192 мянгад (130 мянга нь эмч, багш) хүрчээ. Тэгвэл нөгөө талд нь үүнийг эдийн засгийн өсөлт дагалдаж байх учиртай. Гэтэл тэр нь байдаггүй. 1995 оноос хойш Монголын эдийн засгийн хэмжээ 40 дахин томорч, улсын төсөв 50 дахин тэлжээ. Одоо найман их наяд төгрөг шүргэж буй Монгол улсын төсөв 1995 онд 144.5 тэрбум төгрөгөөр л хэмжигдэж байсан нь одоогийн ганц яамны, эсвэл нэг сайдын захиран зарцуулах зардалд ч хүрэхгүй. Энэ мөнгөөр Монгол улс бүтэн жил бүх төсвөө зохицуулж байжээ.

Сүүлийн 20 жилд Монголын эдийн засаг ийнхүү танигдахын аргагүй болтлоо томорсон атал ажилгүйдэл, ядуурал буурсангүй. Сүүлийн 10-аад жилд Монгол улсын эдийн засаг хасах 1.3 хувиас нэмэх 17.3 хувь хүртэл огцом хэлбэлзлээ. Өсөлтөөрөө тив, дэлхийд тэргүүлэх үед нэмэх 17 хувьд хүрсэн өнөөх өсөлт монголчуудад хүрч, наалддаггүй ээ.” Ямар сайндаа Ерөнхий сайд НҮБ-ын индэр дээрээс ийнхүү хүлээн зөвшөөрч байхав. “Эдийн засгийн өсөлт хүмүүсийн амьдралд шууд тусгалаа олохгүй байгаа нь манай Засгийн газрын өмнө тулгарч байгаа нэг сорилт юм!” гэж. Энэ бүхнийг оршил болгоод үндсэн сэдэв болох дэлхийн олон хэмжүүрт ядуурлын индексийн талаар өгүүлье. Энэ сэдвийг уншигчдад хүргэхэд туслалцаа үзүүлсэн ГХЯ-нд ажилладаг шавь нартаа талархал илэрхийлье. Энэ индекс нь тогтвортой хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилтэд дэмжлэг болох олон хэмжигдэхүүнт судалгааны шинэ хэлбэр. Олон хэмжүүрт ядуурлын индекс (Multidimensional poverty index) гэдгийг “Оксфордын ядуурал ба хүний хөгжлийн санаачилга” эдийн засгийн судалгааны төв анх хэрэглэжээ.

Олон хэмжээст ядуурлын индекс 2013 онтой харьцуулахад нэмэгджээ

Оксфордын их сургуулийн олон улсын хөгжлийн газрын дэргэдэх эл төв нь нэгд, ядуурал, сайн сайхан байдал, тэгш бус байдлын олон хэмжүүрийг боловсруулжээ. Эрүүл мэнд, боловсрол, амьжиргаа, ажил хөдөлмөрийн чанар болон бусад бүтээлч хэмжүүрийг багтаасан хэмжигдэхүүн бий болгожээ. Хоёрт, хөдөлмөрийн чанар, эрх мэдэл, бие махбодын аюулгүй байдал, санаа зовох, ичихгүйгээр амьдрах чадвар, сэтгэл зүйн хувьд эрүүл байх, нийгмээс тусгаарлах гэсэн хэмжигдэхүүний аргачлал боловсруулсан. Гуравт, олон хэмжүүрт ядуурлын асуудлаар онол-практикийн сургалтыг өргөн хүрээнд хамтран зохион байгуулж буй. Дөрөвт, судалгааны төвөөс боловсруулсан аргачлалыг Засгийн газрууд, бодлого боловсруулагчид болон НҮБ-ын хөгжлийн хөтөлбөрийн хүний хөгжлийн илтгэлүүдэд өргөн ашиглаж байна. Монголын нийгмийг нэрвэсэн, эх орны минь хөгжлийг хөмрүүлсэн хос чөдөр-ажилгүйдэл, ядууралд ингэхэд юу нөлөөлдөг вэ?

Multidimensional poverty index-ээр бол орлого, эрүүл мэнд, хоол тэжээл, боловсрол, ур чадвар, амьжиргаа, орон сууцны нөхцөл зэрэг олон хүчин зүйл нөлөөлдөг. Эдгээрийн хомсдолыг судлах нь ядуурлын шалтгаан, шинж чанарыг нарийвчлан гаргахад чухал. “Оксфордын ядуурал ба хүний хөгжлийн санаачилга” эдийн засгийн судалгааны төвийн захирал доктор Сабина Алкаир, мөн доктор Жеймс Фостер нар ядуурлыг олон хэмжүүрээр тооцох аргачлалыг 2010 онд анх боловсруулжээ. Тус судалгааны төв нь олон хэмжүүрт ядуурлын индексээ дэлхий дахины, хүүхдийн, бизнесийн гэж төрөлжүүлжээ. Ядуурал гэгчийг тэд өндөр нягтралтай линзээр харж буй мэт судалдаг. Тухайн өрх айлын боловсрол, ажил эрхлэлт, эрүүл мэнд, амьжиргааны нөхцөл доройтож, хоосролд хүргэж буй цаад гачигдал, хомсдол юу вэ гэдгийг судалдаг. Ийм линзээр харвал Монголд судлаад баршгүй их “өв” байна. Эл индексийн хэмжүүрээр Монголыг дүгнэвэл:

1. Эрүүл мэнд (хоол тэжээл, хүүхдийн эндэгдэл-Монголд дан хасах дүнтэй, харин архидалт ямагт прогресс өсөлттэй байна)

2. Боловсрол (суралцах хугацаа, сургуульд хамрагдалт-Монголд муугүй)

3. Амьжиргааны нөхцөл (түлш, эрүүл ахуй, ундны ус, цахилгаан, өрхийн сууцны шалны материал, үл хөдлөх хөрөнгө эзэмшил– Монголд дан хасах. үүн дээр хотын их утаа, угаарын хий нэмэгдэнэ) зэрэг болно.

Олон хэмжүүрт ядууралд өртсөн хүмүүсийн хувь хэмжээг ядуурлын цаад шалтгааных нь дунджаар үржүүлж тооцдог. Индексийн эрэмбээр бол тоо өгсөхийн хэрээр ядуурал их байна гэж үзнэ. Ядуу болон ядуу бус өрхийн заагийг жигнэсэн дундаж үзүүлэлтийн гуравны нэг буюу 33.33 хувиар тогтоодог. Жишээ нь, 33.33 хувь, түүнээс дээш хувьтай айл өрх байвал олон хэмжүүрт ядууралд өртсөн, 20-33 хувьтай бол ядууралд ойртсон, эмзэг давхарга. 50 ба түүнээс дээш бол олон хэмжүүрт ядуурлын нэн хүнд нөхцөлд, арай гэж тэсэж байна гэж үзнэ. Тэгэхээр оксфордын эл судалгаагаар 30 орчим хувьтай байгаа ядуурлыг үнэнээр нь дэнсэлбэл “50 ба түүнээс дээш” гэдэг индекст бүртгэгдэж таарах нь байна. Нийгэмд ямар хүмүүс, хаана, яагаад ядуу байгааг тодорхойлж, ядуурлын ялгаатай талуудыг тодорхой гаргадагаараа энэ индекс нэн чухал. Эдүгээ ядууд тооцогдож буй 100 гаруй улс орны олон хэмжүүрт ядуурлын индексийн мэдээллийн санг бүрдүүлээд байна. Үүнд хэмжигдэхүүн, үзүүлэлт, дундаж хувь, тогтвортой хөгжлийн зорилтуудаас алинд нь хамаарах зэргээр дөрвөн үзүүлэлтээр дүгнэнэ. Ядуу орнуудад түгээмэл байдаг хоол тэжээлийн дутагдал болон өлсгөлөн Монголд байхгүй.

Монголд турж үхсэн, олноороо өлссөн ганц ч тохиолдол бүртгэгдээгүй. Эрүүл мэндийн сайн сайхан гэж бас нэг ноцтой асуудал ядуу орнуудыг түгшээдэг бол Монголд энэ үзүүлэлт тэгтлээ дорд орчихоогүй. Чанартай боловсрол гэхээс бус Монголд сургуульд хамрагдалтын түвшин доогуур үзүүлэлттэй биш. “Хоол унд боловсруулахдаа хэрэглэдэг түлш, найдвартай цэвэр эрчим хүч” гэсэн заалтад Монгол тэг заана. “Ариун цэврийн байгууламж, цэвэр ус, эрүүл ахуй” гэсэн заалтад Монгол мөн л тэг үзүүлэлттэй. “Өрхийн сууцны шалны материал” гэдэг үзүүлэлт бий. Үүнийг Монголд хэн нэгэн санаж сэдээгүй л бол энэ талаар бодолцох ёстой болж байна. “Хөрөнгө ба ядуурлыг зогсоох” гэсэн заалтад Монгол мөн л тэг заана. “Дэлхийн олон хэмжүүрт ядуурлын индекс-2017” судалгааны тайланд 5.4 тэрбум хүнийг хамруулжээ. Судалгааны дүнгээс харахад судалгаанд хамрагдсан нийт хүний 1.45 тэрбум нь олон хэмжүүрт ядууралд өртсөн, тэдгээрийн 48 хувь нь өмнөд Азид, 36 хувь нь Африкийн Сахарын бүс, 10 хувь нь Зүүн Ази (манай улс энд бичигдэнэ) болон Номхон далайн бүсэд, дөрвөн хувь нь Арабын орнуудад, хоёр хувь нь латин Америк болон Карибын бүсэд хамаарч байна.

Дэлхий дээрх энэ их ядуусын тэн хагас нь буюу 706 сая нь хоол тэжээлийн хурц дутагдалтайгаар амьдарч байгаа бөгөөд тэдний 282 сая нь “Хар Африк”-т, 295 сая нь Энэтхэгт, 37 сая нь Пакистанд, 26 сая нь Зүүн Ази, Номхон далайн бүс нутагт, 26 сая нь Арабын орнуудад гэхчлэн жагсаж байна. Улс орноор нь авч үзвэл, энэ судалгаанд бага болон дундаж орлоготой 103 улс хамрагджээ. Ядуучуудын 34 хувь нь хүүхэд, 48 хувь нь насанд хүрсэн иргэд байна. Үүнд таван хүүхэд тутмын хоёр нь буюу нийт 689 сая хүүхэд ядууралд өртсөн. Тэдний 87 хувь нь өмнөд Ази, Африкт байна. Ялангуяа, Этиоп, Нигер, өмнөд Суданы хүүхдүүдийн 90 хувь нь ядуу амьдарч байгаа. Үүн дээр Алжир, Сальвадор улс нэмэгдэнэ. Харин Энэтхэг, Хятад, Мексик болон өмнөд Африк зэрэг 23 улсын мэдээлэл шинэчлэгдэж байна. “Дэлхийн олон хэмжүүрт ядуурлын индекс-2017” судалгаанд Монгол улс хэрхэн үнэлэгдэв. Үүнд, олон хэмжүүрт ядуурлын индекс сайнгүй, олон хэмжүүрт ядууралд өртсөн иргэдийн хувь дэлхийн ядуу орнуудын дунджаас арай дөнгүүр. Ядууралд хүргэж буй цаад гачигдлын хэмжээ дундаж, орлогын ядуурлын хувь, үндэсний ядуурлын шугам, орлогын тэгш бус байдал зэрэг баахан тоо байх ба дэлхийн ядуу орнуудын дундаж, дунджаас доогуур гэх үзүүлэлт байна. Олон хэмжүүрт ядуурлын түвшинг улсын хэмжээнд, хот, хөдөөд, Улаанбаатарт, төвийн аймгуудад, зүүн аймгуудад, хангайн бүсэд, баруун аймгуудад гэж нарийвчлан гаргажээ.

Монгол улсын олон хэмжүүрт ядуурлын индексийг гаргахдаа дэлхийн банкны мэдээлэлд тулгуурлажээ. Манай улсын олон хэмжүүрт ядуурлын индекс 0.41 байгаа бөгөөд хүн амын 9.9 хувь нь ядууралд шууд өртсөн, 18 хувь нь олон хэмжүүрт ядууралд ойртсон, 0.8 хувь нь олон хэмжүүрт ядуурлын нэн хүнд нөхцөлд байна. Энэ нь нөгөө 30 хувь дээрээ л баттай байна гэсэн үг. Олон хэмжүүрт ядуурлын түвшинд амьдарч байгаа хүмүүсийн цаад шалтгааны түвшин Монголд 41 хувьтай гарсан нь харьцангүй өндөр буюу байдал дорджээ гэсэн үг. Олон хэмжүүрт ядуурлыг бууруулах арга замыг тодорхойлох, боловсруулах, хэрэгжүүлэхэд зөвлөгөө өгөх, дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор “Оксфордын ядуурал, хүний хөгжлийн санаачилга” судалгааны төв, Мексик болон Колумбийн Засгийн газар хамтран Германы олон улсын хамтын ажиллагаа, хөгжлийн яамны дэмжлэгтэйгээр “Олон хэмжүүрт ядуурлын асуудлаар хамтран ажиллах сүлжээ” (Multidimensional Poverty Peer Network- MPPN) гэх санаачилгыг 2013 оны зургадугаар сард үүсгэн байгуулжээ. Эл сүлжээнд 53 улс, олон улсын болон бүс нутгийн 15 байгууллага нэгджээ. Манай улсын хувьд 2015 онд энэ сүлжээнд нэгдсэн бөгөөд олон хэмжүүрт ядуурлын 2017 оны индекс 2013 онтой харьцуулахад ядуурал нэмэгдсэн дүн гарчээ. Ядуурал нэмэгдэхэд нөлөөлж буй шалтгаануудыг нарийн тодорхойлох, ядуурлыг бууруулах бодлого, арга хэмжээний санал боловсруулж, төлөвлөх, бодлого боловсруулахад хэрхэн дэмжлэг болох зэрэг талаас нь энэхүү индексийг ул суурьтай судлан, зорилтот бүлэг рүү хандсан бодлогодоо тусгах нь зүйтэй биз ээ.

Олхонуд Баярхүү

Засгийн газрын мэдээ